تأمل در تاریخ

قرآن سرگذشت اقوام پیشین را بدین جهت یاد می‌کند که مردم از آنها عبرت بگیرند. از این رو، خداوند دستور داده است در تاریخ با تعقل بنگریم و پند بگیریم. گاهی برخی شعرای حکیم این قدر زیبا جریانات تاریخی را در فضای عقل طرح کرده‌اند که انسان از مطالعه آثارشان به تفکر وادار می‌شود. برای مثال، وقتی خاقانی شروانیبه خرابه‌های شهر مدائنمی‌رسد در مطلع قصیده بلند خود می‌گوید:

هان ای دل عبرت بین، از دیده نظر کن هان ایوان مدائن را آئینه عبرت دان.

یا حافظدر بی‌وفایی دنیا و دل نبستن به آن می‌گوید:

 نیز این شعر:

 وقتی انسان با نگاه عقل به عالم نگاه می‌کند، همه چیز را پند می‌بیند. آری:

زمانه پندی آزادوار داد مرا زمانه را چو نکو بنگری همه پند است.[12]