شروط ذكر

اهل سلوك ارزش بسيارى براى ذكر قايل شده اند و براى آن شروط بسيارى بيان كرده اند و اين دليل اهميت دادن به اين موضوع است كه از بهترين راه هاى تأثير در قواى فكرى و عقلى و تلقين به نفس و ذهنى ساختن و ايجاد ملكه توجه كامل و جمع قواى نفسى در آنچه مقصود از سير مقامات و احوال است .ذكر به سالك اطمينان مى دهد و يقين به وجود مى آورد و او را براى حال مشاهده ـ كه نهايت احوال و مقصود و مطلوب نهايى سالك است ـ آماده و مستعد مى سازد .
از جمله شروط ذكر آن است كه ذاكر با تلفّظ ذكر مثلاً «اللّه» يا «حق» يا «هو» و يا «سبحان اللّه» يا «لا إله إلاّ اللّه» و امثال آن جميع قواى روحى خود را متوجّه آن كلمه يا آن جمله بدارد ، به طورى كه هرچه غير آن است فراموش كند . به اين معنى كه كلمه يا جمله اى را كه موضوع ذكر است در مركز دايره شعور قرار داده به تمامه متوجّه به آن باشد و همه چيز ديگر را فراموش كند ، نه چيزى بشنود و نه چيزى ببيند و نه حس كند و نه ادراك نمايد .آرى ، چنين ذكرى مراد و مقصود قرآن مجيد است .براى ذكر ، مراتب و مراحلى نام برده اند و براى هر مرتبه از ذكر خصوصيّاتى بيان كرده اند :
اوّل : ذكر عام و آن ذكرى است كه فايده آن دور ساختن غفلت است و همين كه سالك غفلت را از خود دور سازد ـ ولو به زبان ساكت باشد ـ ذاكر است .
دوّم : ذكر خاص كه ذاكر در اين مقام حجاب عقل و تمييز را دريده و با تمام قلب متوجّه خداست .
سوّم : ذكر اخصّ كه مرحله فناى ذاكر است ، كه ذاكر از خود فانى و به حقّ باقى است.
در اين مرحله تمام وجود ذاكر ، غرق در اجراى خواسته هاى محبوب است و بدون شك ، منظور از ذكر كه در قرآن و روايات به آن سفارش شده اين گونه ذكرى است :عَنْ أَبى عَبْدِاللّهِ قالَ : مِنْ أَشَدِّ ما فَرَضَ اللّهُ عَلى خَلْقِهِ ذِكْرُ اللّهِ كَثيراً . ثُمَّ قالَ : لا أَعْنى سُبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُ للّهِ وَلا إله إلاّ اللّهُ وَاللّهُ أكبَرُ وَإِنْ كانَ مِنْهُ ، وَلكِنْ ذِكْرُ اللّهِ عِنْدَ ما أَحَلَّ وَحَرَّمَ فَإِنْ كانَ طاعَةٌ ، عَمِلَ بِها وَإِنْ كانَ مَعْصِيَةٌ ، تَرَكَها .
امام صادق عليه السلام فرمود : از شديدترين برنامه هايى كه خداوند بر انسان فرض كرده ، زياد ياد خدا بودن است . سپس فرمود : و منظور از ياد خدا بودن ، گفتن سبحان اللّه والحمداللّه ولا إله إلاّ اللّه واللّه اكبر نيست ، گرچه اين هم جزء ياد خداست ، ولى به حقيقت ياد خدا بودن به وقت برخورد به حلال و حرام خداست ، اگر انجام كار اطاعت از خداست ، انجام دهد و اگر معصيت است ، آن را ترك كند .