انبیا و امامان علیهم السلام عظیم القدر، ابتدا انسان را به مسئله توحید توجّه داده و در صدد پاک کردن قلب انسان از کدورت شرک برآمده و براى خاطر زدودن زنگ کفر از عمق دل او کوشیدند و پس از فراهم آوردن زمینه تزکیه نفس، به ارائه نقشه و طرح و راه رسیدن انسان به خدا قیام کردند.
انبیا براى اجرا شدن مسائل اخلاقى و عملى، ضامنى چون ایمان به خدا و روز قیامت قرار دادند و در تمام شوون حیات و زندگى، انسان را تشویق به پیاده کردن دستورهاى الهى، به خصوص مقررات روحى و اخلاقى نمودند.
در زمینه تعالیم وحى و سنن انبیا، هر کس بیشتر دنبال فهم حقایق و واقعیّت ها برآمد، بیشتر تشنه حرکت و عاشق رسیدن به مقام قرب شد.
گروهى آن چنان عاشقانه این راه را پیمودند که صاحب سرّ و دارنده علم بلایا و منایا شده و لیاقت یافتن اسم اعظم را پیدا کردند:
«اَرْواحُ الاَحْبابِ فى قَبْضَهِ الْعِزَّهِ یُکاشِفُهُمْ بِذاتِهِ وَیُلاطِفُهُم بِصِفاتِهِ(15)».
روح عاشقان در قبضه عزّت معشوق است، با ذاتش بر آنان تجلّى مى کند و با صفاتش با آنان ملاطفت مى نماید.
عزیزى را دیدند در آن وقت که حال بر وى تنگ شده بود، طرب و شادى مى کرد، گفتند: این چه طرب است ؛ گفت: در این طرب چه عجب است ؛
«وَقَدْ قَرُبَ وِصالُ الحبیبِ وَفِراقُ الْعَدّوِّ(16)».
«وصال محبوب نزدیک شد و نقطه جدایى از دشمن که نفس امّاره است رسید».
با رسیدن به مقامى که وحى براى انسان مقرّر نموده، همه شوون آدمى خدایى مى شود:
حرکت به دستور خدا و براى خدا و از خدا و به خدا و این است عاقبت خلوص و متابعت از روش انبیا.
] اِنَّا للّهِِ واِنّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ (17)].
ما مملوک خداییم و یقیناً به سوى او بازمى گردیم.
هنگامى که انسان با کمک حق و با پیروى از تعالیم انبیا و امامان علیهم السلام، با همّتى والا و اراده اى قوى، به حرکت در راه مستقیم الهى موفّق شد و به فهم این حقیقت رسید که آن چه در میدان وجود خودنمایى مى کند و همه علل و اسباب و ابزارى است که براى رسیدن به مقام قرب در اختیار انسان نهاده شده، دیگر چیزى را به عنوان هدف انتخاب نمى کند و درگیر برنامه هاى ظاهرى نمى شود بلکه از تمام وسائل براى رسیدن به قرب معشوق بهره مى گیرد و بالاتر این که از تماشاى علل و اسباب هم چشم پوشیده جز به حق نظرى براى او نمى ماند.
حق جلّ جلاله اسما و صفات خود را بر عالم جلوه کرد تا عاشقان در کار آمدند، مشتاقان در طلب دیدار آمدند، به حکم عزّت پرده کبریا ببست، علم عظمت بزد، نعمت تعزّز سراپرده جلال خود گردانید تا دل هاى عزیزان کباب گشت و دیده هاى محبّان معدن آب.
هر بار که در اهتزاز آیند و در طلب راز آیند از ستّارات جمال صمدیّت نداى احدیّت مى آید که «بُعْدَاً بُعْداً».
اى مشتى خاک! تو را چه یاراى آن بود که گرد ساحت فردانیّت گردى و هر بار که کاس یاس بنوشند و قرطه افلاس بپوشند و سر در گریبان حیرت کشند و از یافت نومید شوند، از سرادقات جمال الهیّت نداى لطف آمیز مى آید که «صبراً صبراً» هم بر درگاه جلال ما به هر امید مشاهده جمال ما روزگار مى گذارید و در میان آتش خوش مى باشید، اگر چه شب و تاریک است، دل قوى دارید که طلوع صبح نزدیک است.
او جلّ جلاله شمشیر قهر خود بر فرشتگان به کار نداشت، بر شما به کار داشت ؛ زیرا که حیات حقیقت شما راست:
] وَلِیُبْلِىَ الْمُوْمِنِینَ مِنْهُ بَلاَءً حَسَناً (18)].
و مومنان را از سوى خود به آزمایشى نیکو بیازماید ؛ زیرا خدا شنوا و داناست.
اى فرشتگان، شما خزائن تسبیح و تقدیس آباد مى کنید و «سبحان اللّه» و «الحمد للّه» مى گویید که آدمیان گاه گداخته بلاى مااند و گاه نواخت عطاى مااند، گاهشان به شمشیر قهر بسمل مى کنیم و گاهشان به نظر لطف مرهم مى نهیم.
اهل دلى عاجز راه گشته بود و عمر در رنج بسر برده، به آخر روزى چند جان مى کند، پس سپرى شد، بر سینه وى دیدند نبشته که «هذا قَتیلُ اللّه» (19)!!
این نکته را نباید ناگفته گذاشت که پس از رشد حالت عرفانى، توقّف در هیچ یک از منازل آن جایز نیست بلکه تمام وجود انسان باید به طرف محبوب تا رسیدن به اوج وصال در حرکت باشد و لحظه به لحظه باید از خطراتى که به وسیله هواى نفس متوجّه انسان است برحذر بود و ایمنى، خروج از دنیا همراه با ایمان و حالت تسلیم به حق است.
مکتب هاى مدّعى عرفان
در سطور گذشته بیان شد که عرفان واقعیّتى است الهى که به صورت جذبه و حال در نهاد انسان ریشه دارد و سرچشمه آن رحمت و عنایت خداست و رشد دهنده اش نبوّت انبیا و امامت امامان علیهم السلام و نصایح و مواعظ عالمان ربّانى است، عالمانى که شاگردان مخلص مکتب نبوّت و امامت اند.
متاسّفانه در تاریخ حیات گروهى از این جذبه و کشش و حال درونى انسان سوء استفاده کرده و جداى از قواعد الهى و حکمت ربّانى، قواعد و دستورها و مسائلى از پیش خود ساخته و بشر جستجوگر را به سوى خود دعوت نموده و او را به راهى غیر از راه حضرت محبوب انداختند و از حریم نبوّت و امامت دور کرده، به ضلالت و گمراهى کشیده و بین آنان و حقیقت تفرقه ایجاد کردند.
من فکر نمى کنم مدّعیان عرفان در یونان و هند و ایران قدیم از انبیاى الهى خبر نداشتند، چنان چه روساى صوفیّه اهل تسنّن در عصر بنى امیّه و بنى عبّاس بى خبر از امامت امامان معصوم شیعه نبودند.
ولى هواى نفس مدّعیان مکاتب عرفانى اجازه نداد مردم نیازهاى باطنى خود را به وسیله وحى برطرف کنند، چنان چه سردمداران صوفى گرى در عصر ائمه علیهم السلام اجازه ندادند مردم متوسّل به ولایت شده و از آن منبع تغذیه کنند.
تاسّف بارتر این که هر روز در گوشه اى هوى پرستى، با علم به نبوّت انبیا، ادّعایى سر داد و در نتیجه گرایش گروهى به او مکتبى به وجود آمد.
تعداد این مکتب ها به اندازه اى است که تا کنون شماره دقیقى از آن ها به دست نیامده.
در یک مجلّه علمى خواندم که در هندوستان فعلى بیش از پانزده میلیون مکتب که قسمت عمده اى از آن مدّعى عرفان است وجود دارد!!
اگر مکاتب قدیم یونان و اسکندریّه و ایران را هم به آن ها اضافه کنیم معلوم نیست چه عددى شود.
قواعد آن مکتب ها از آن جا که ساخته و پرداخته فکر محدود بشرى است نه این که سود چندانى براى دنیا و آخرت مردم نداشت بلکه از جهاتى براى انسان و انسانیّت ضرر به بار آورد.
آگاهان راه، علماى عامل، سالکان طریق، عارفان عاشق و خلاصه آنان که صد در صد مورد قبول شرع مطهّرند، اگر از عرفان دم مى زنند، اگر به عارفان دعوات مى کنند، مقصود عرفان محصول یونان و هند و ایران و اسکندریّه نیست، بلکه عرفانى که آنان مى گویند حقایق قرآنیّه و دعاهاى ملکوتیّه و روایات باب معارف است که از هر جهت کامل و جامع و قابل عمل و مهذّب نفس و تضمین کننده سعادت دنیا و آخرت و رشد دهنده انسان در تمام امور ظاهرى و باطنى است.
این عارفان بر مبناى الهیّت اللّه و نبوّت انبیا و امامت امامان علیهم السلام است.
کتاب این مدرسه قرآن، معلّمش عالم ربّانى و مکانش مسجد و حاصلش بندگى خالصانه انسان در تمام شوون حیات در برابر حضرت ربّ العزّه است.
در این مدرسه عارف حقیقى کسى است که آگاه از مسائل الهى و عامل به آن ها و متخلّق به اخلاق حق و مجرى سنن انبیا و ائمه علیهم السلام است.
برادران مومن و علماى دین و خدمت گزاران به اسلام نباید از اسم عارف و مسئله عرفان وحشت داشته باشند و نباید تصوّر کنند که منظور از عرفان، یافته هاى یونانیان و مصریان و هندیان و ایرانیان قدیم است که قسمتى از آن ها با رنگ و آب اسلامى وارد حوزه دین شده!
بلکه منظور از عرفان در زبان پاکان و عارفان حقیقى، حال باطنى انسان نسبت به مبدا هستى و عشق و علاقه او به حضرت محبوب و قرآن و نهج البلاغه و دعاهاى مهم از قبیل کمیل، عرفه، ابوحمزه، خمس عشر، امین اللّه و مناجات حضرت مولا در مسجد کوفه است.
عارف در مکتب اسلام کسى است که از هر جهت تسلیم حق و راضى به قضاى الهى است.
عارف کسى است که از تمام پیشامدهاى روزگار براساس قواعد الهى استفاده کرده و خود را در حوادث ایّام، انسانى مى داند که حضرت حق وى را در معرض امتحان آورده است.
آنان که در طلب طهارت قلب و جان و روح و نفس و روانند، آنان که در جستجوى عالى ترین مراحل اخلاقند، آنان که مشتاق تخلّق به اخلاق حقّند، آنان که مى خواهند به حقیقت خلیفه اللّه باشند و علاقه مندند تمام حرکات و سکنات آنان برابر با دستورهاى مولا باشد و عاشق این حقیقتند که معنا و معنویّت بر تمام وجودشان حکومت داشته باشد و براى رسیدن به تمام این حقایق متوسّل به قرآن و انبیا و امامان علیهم السلام و دعاهاى وارده مى شوند و از مناجات نیمه شب و استغفار در سحر غفلت ندارند، عارفند.
کسى که مى خواهد دلش از همه قیود مادّى آزاد شود و دنیا و عناصرش او را محکوم خود نکنند بلکه در زندگى وسیله اى براى رسیدن به مقام قرب باشد، کسى که نمى خواهد به هیچ چیز دنیا به عنوان هدف بنگرد، آن که عاشق بهره گرفتن از تمام نعمت ها براى رسیدن به حق است و از هیچ مجاهده اى در این راه دریغ ندارد، کسى که مى خواهد در همه زمینه ها تسلیم حق باشد و قلبش آراسته به مقام رضا گردد و جز به پروردگار تکیه نکند، عارف و آراسته به عرفان است.
جلوه توحید در قلب بدان گونه است که تردید و شکّ و وسوسه و شیطنت و نفاق و شرک در آن راه نداشته باشد، بدان صورت که اگر صاحبش با ارّه او را ذرّه ذرّه کند و با آتش بسوزاند، در عشقش به خدا خلل وارد نشود و هم چنین مسائلى از قبیل: تسلیم، رضا، توکّل، زهد، ورع، تقوا، تضرّع، انابه، توبه، اتّصال به نبوّت، پیوند با ولایت، طهارت باطن، خشوع، خضوع، بندگى خالصانه، خدمت به خلق، رعایت حقوق همه و... از پایه ها و مسائل اصیل عرفان و آراسته به این واقعیّت ها عارف است.
عنایت دارید که این ها مسائلى نیست که از آن ها به عنوان مسائل وارداتى یاد کرد.
شناخت واقعى حق، آگاهى به اهداف انبیا و امامان علیهم السلام، اجراى فرامین الهى و آراسته شدن به حسنات اخلاقى محض عرفان و عرفان محض است.
باید دانست که توجّه به این برنامه ها و سیر به سوى این واقعیّت ها فقط بستگى به حال خالص و احوالات الهى درون دارد، آن حالى است که سراسر جذبه و کشش و خواستن و عشق و محبّت است.
از آن جا که حال براى تمام این امور به منزله ریشه است، انبیا و امامان علیهم السلام قسمت عمده اى از همّ خود را در جهت تزکیه باطن مصروف داشتند.
سر خیل انبیا و قافله سالار هادیان راه فرموده اند:
بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الْاَخْلاقْ.
برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را به پایان کار رسانده و تکمیل نمایم.
بنابراین سیر عارفانه، از تزکیه درون و تصفیه نفس و تحقق دادن حال و آراستن دل به جذبه و محبّت و عشق شروع مى شود و با انجام تکالیف شرعیّه و سپس اتّصال به ملکوت و رسیدن به مقام حاکمیّت بر نفس و منزل قرب و لقاى حق در پایان زندگى و شروع حیات آخرتى خاتمه پیدا مى کند.