درجات علم‏

بايد كه محقق بداند كه اين است، اعتقاد درست كه بنده را علم توحيد و يگانگى پروردگار خود حاصل شود و اين علم را سه درجه است:

علم اليقين و عين اليقين و حق اليقين.

علم اليقين آن است كه بنده را به قوت ايمان و طهارتى كه دل وى را حاصل بود از شك و شبهت برهاند و به رؤيت آلاء و نعماء و آيات بينات و علاماتى كه همه دليل است بر وجود خداى عزوجل، برساند.

و اما عين اليقين و حق اليقين درجه انبيا و اولياست، هرگاه كه شخص در شرايط طريقت و ترك ما سوى اللّه درست آيد، راه آن بر وى بگشايند و ذوق آن بيابد و به تدريج به تحقيق آن رسد.

عارف معارف، جمالى اردستانى گويد:

و بايد كه، چون بنده به قدر فهم و معرفت خود خالق و معبود خود را شناخت، همواره به عبادت و فرمانبردارى او مشغول باشد، در هر صورت و هر شغل كه باشد و همه عمر تا به وقت مرگ در طلب مزيد معرفت او سعى كند؛ زيرا كه اين كارى است كه نهايت ندارد و حق تعالى فرموده است رسول صلى الله عليه و آله را:

[وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ ] .

و مفسران، تفسير «يقين» در اين آيت به مرگ كرده اند، يعنى خداى خود را مى پرست تا به وقت مرگ.

وَقالَ اللّه:

[وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ ] . أي لِيَعْرِفُون .

و تفسير پرستيدن اينجا به شناخت كرده اند.

پس بايد كه از اين معانى، محقق بداند كه عبادت و طاعت حق تعالى بر همه خلايق واجب است و هيچ عبادتى فاضل تر و عالى تر از طلب معرفت او نيست.

قال اللّه تعالى:

[أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ ].

و ذكر حقيقى آن بود كه با معرفت باشد و به حقيقت، اگر شخص در وجود خود و هستى و نيستى آن فكر كند، او را در معرفت معبود به هيچ دليل و آيت حاجت نبود، بل اگر در وجود يك مور يا هر ذره از ذرات عالم او را نيابد، نشان هدايت نيست؛ زيرا كه: وَفي كُلِّ شَيْ ءٍلَهُ آيَةٌ دَليلٌ عَلى أنَّهُ واحِدٌ

آيات صنع و قدرت او ظاهر و هويداست، لكن ديده ها بس ضعيف و دل ها به غايت شيداست.

[فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ] .

نعمت هاى ظاهر، همه بر قدرت او و عجز ما دلالت است و نعمت هاى باطن، هر كه بيند داند كه بى نهايت است.

[وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها].

و اگر چه به حقيقت معرفت او هيچ كس را راه نيست، اما در وجود او و وجوب عبادت او هيچ كس را اشتباه نيست.

[وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ ] .

و جز خواص اهل معرفت كسى را به رؤيت آيات و تصرفات او انتباه نيست.

[سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ ] .

عجز و بى اختيارى خاص و عام در معارضه اختيارات او پوشيده و پنهان نيست و در معرض سطوت رد و قبول او، جز تسليم و رضا، چاره و درمان نيست.

قال اللّه تعالى:

[يا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ* ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ].

[فَإنَّ خَيْرَ الْعِباداتِ أقْرَبُها بِالأمْنِ وَأخْلَصُها مِنَ الآفاتِ وَأدْوَمُها وَإنْ قَلَّ فَإنْ سَلِمَ لَكَ فَرْضُكَ وَسُنَّتُكَ فَأنْتَ أنْتَ ]