پيشينه تاريخي مراسم حجّ

از آنجا که حج آييني الهي و معنوي است و تشريع آن ، به خاطر رشد روح و کمال نفس و پرورش اخلاق و عمل انسان صورت گرفته ، بايد پيشينه تاريخي آن را در عرصه گاه معارف اسلامي و مسائل معنوي و روايات واحاديث نوراني جستجو کرد . ابو بصير از حضرت صادق ( عليه السلام ) نقل کرده که فرمود :
إنَّ آدَمَ هُوَ الَّذِي بَنَي الْبَيْتَ وَوَضَعَ أَسَاسَهُ وَأَوَّلُ مَنْ کَسَاهُ الشَّعْرَ وَأَوَّلُ مَنْ حَجَّ إِلَيْهِ . . . محقّقاً بناي کعبه و پايه گذاري بيت ، به دست حضرت آدم انجام گرفت و او نخستين کسي است که بر کعبه جامه پوشانيد و نيز نخستين انساني است که مراسم حج را بجاي آورد . زمان مراسم ، بنا به روايت فضل بن شاذان نيشابوري از حضرت رضا ( عليه السلام ) ، ماه با برکت ذوالحجّه بوده است ؛ ماهي که پيش از آدم ، فرشتگان الهي به طواف بيت برخاستند و به انجام مراسم معنوي حج موفق شدند . انبياي الهي ؛ بخصوص آدم ، نوح ، ابراهيم ، موسي ، عيسي و رسول با عظمت اسلام و ديگر انبياي حق ، در همين وقت به اداي مراسم اقدام کردند و چنين زمان با عظمتي براي انجام حج تا روز قيامت ، به عنوان سنّت حتمي از جانب حق براي بني آدم اعلام شد . حضرت صادق ( عليه السلام ) فرمود : همه مناسک حج ؛ اعم از طواف ، نماز ، عرفات ، مشعر ، منا ، رمي ، قرباني و حلق را فرشته وحي ، ( جبرئيل ) از جانب خداوند مهربان به آدم تعليم داد و به عنوان دليل و راهنما ، تمام مراسم حج را همراه با آدم بجاي آورد .فرزندان مؤمن آدم ، تا زمان حضرت نوح ، چون براي حج مستطيع مي شدند ، به اداي مناسک مي شتافتند و مراسم حج را همچون پدر بزرگوار خود به جاي مي آوردند . امت نوح به خاطر کفران و ناسپاسي و مخالفت با اوامر و نواهي حق ، با حملات سهمگين طوفان برخاسته از آبي که تمام منطقه را گرفته بود ، به هلاکت رسيدند . نوح با عدّه اي اندک از مردم مؤمن ، از کشتي پياده شدند وقبل از استقرار در محلي معين ، براي ادامه حيات ، به مدت يک هفته ، به امر حق ، به طواف خانه خدا پرداختند . مناسک حج در زمان حضرت هود و صالح و آنان که مؤمن به آن دو رسول حق بودند ، بمانند زمان آدم و نوح برگزار مي شد . از روايات و احاديث و منابع تاريخي چنين بر مي آيد که گذشتِ زمان و هجومِ حوادث و بي توجهي مردم ، باعث ويراني کعبه و تعطيل مناسک شد ، تا خداوند عزيز ابراهيم و اسماعيل را مأمور بناي کعبه و نصب حجرالاسود و اداي مناسک و دعوت مردم جهان به حج نمود . حضرت رضا ( عليه السلام ) در روايتي ، از حج خضر و الياس ، به همان طريقي که مردم مؤمن حج به جا مي آورند ، خبر مي دهد . امام ششم ( عليه السلام ) نيزبه حج داود وسليمان وعيسي بن مريم اشاره مي کند . با توجه به رواياتي که در پيش اشاره شد ، بايد گفت پيشينه تاريخي مراسم حج ، ريشه در حيات ديني و معنوي آدم و انبياي الهي دارد و در ميان اقوام و ملل و جوامع و امم ، آنان که مؤمن به نبوت بودند اين مراسم را در جهت اقتداي به انبيا انجام مي دادند و کيفيت برنامه آنان همان برنامه پيامبران بود . اين معنا را نيز نبايد از نظر دور داشت که هرگاه حاکيمت نبوت به خاطر دوري مردم از انبيا و تسلّط زورمداران بر مردم ، ضعيف مي شد ، رؤساي قبايل يا حاکمان ظلم پيشه برگزاري مراسم را ، به صورتي که مي خواستند جهت مي دادند و در آيين حج به اقتضاي هواي نفس خود کم و زياد ايجاد مي کردند و يا برنامه هايي را که رنگ و بوي الهي نداشت به مراسم مي افزودند و از اين رهگذر ، از زحمات مردم و انجام مناسک ، سوء استفاده مي کردند !