«گوستاولبون» ضمن تحقيقات بسيار ارزنده‌اى به تفصيل مى‌نويسد:
«مسلمين، پايه‌گذاران نظامات عالى اجتماعى، سياسى، حقوقى، قضايى، جزايى، تعليم و تحقيق، فلسفه، ادب، تاريخ، علم رجال، رياضى، هيئت، جغرافى، دائرة المعارف نويسى در فنون مختلف، فيزيك، شيمى، فن اكتشاف، اسلحه‌هاى آتشين، اختراع كاغذ، قطب‌نما، طب، نقاشى، صنايع مستظرفه، معمارى، نويسندگى، فنون مختلف پزشكى و پايه‌گذاران دانشگاه‌هاى مختلف در تمام نواحى اسلام، به سبكى بسيار عالى و ارزنده، بودند. امروز تمام علوم و فنون، مرهون فداكارى و ايثار گذشته مسلمين است. براى اين كه به آثار و اختراعات و پايه‌گذارى علوم به وسيله مسلمين آگاهى حاصل كنيد، بايد به دائرة المعارف‌هاى علمى و كتاب‌هايى كه بيگانگان در اين باره نوشته‌اند مراجعه نماييد.
مسلمين جدّيتى كه در فراگرفتن علوم از خود بروز دادند، حيرت‌انگيز به نظر مى‌آيد. البته اقوامى در دنيا يافت مى‌شوند كه مى‌توانند در اين خصوص با مسلمانان هم دوشى نموده و در رديف آنان قرار گيرند؛ ولى نمى‌توان قومى را در اين ميانه پيدا كرد كه در اين امر بر آنها تقدم حاصل كرده باشند.
آنها هرگاه شهرى را فتح مى‌كردند، اولين اقدامى كه از خود نشان مى‌دادند ساخت «مسجد» و «آموزشگاه» بود.
در شهرهاى بزرگ، آموزشگاه‌هاى زيادى وجود داشته چنان كه «بنجامن تودل» كه در سال 1173 ميلادى وفات كرده مى‌نويسد: من فقط در اسكندريه 20 آموزشگاه را ديدم كه داير بوده است.
علاوه بر آموزشگاه‌هاى عمومى در بغداد، قاهره، طليطله و قرطبه، دانشگاه‌هايى تأسيس كرده بودند كه در آنها لابراتوار، رصدخانه، كتابخانه، و ساير آلات و اداوات تحقيق وجود داشت، چنان كه در اندلس هفتاد كتابخانه عمومى موجود بوده است.
به موجب اقوال مورخين اسلام در «قرطبه» كتابخانه «الحاكم دوم» 600 هزار جلد كتاب وجود داشت كه 44 جلد آن مخصوص فهرست كتابخانه بوده است، در اين مورد چه زيبا گفته‌اند كه: «شارل عاقل» در 400 سال بعد از تأسيس آن كتابخانه، وقتى كتابخانه دولتى پاريس را تأسيس كرد، بعد از زحمات زيادى، فقط توانست 900 جلد كتاب جمع‌آورى كند، كه يك ثلث آن كتاب‌هاى مذهبى بوده است» «1».
آن روزها كه هنوز صنعت چاپ اختراع نشده بود و كاغذ به اين ارزانى و فراوانى در دسترس نبود، بزرگان اسلام كتابخانه‌هاى معتبر و معظمى از نظر معارف خواهى و فرهنگ دوستى تأسيس كرده بودند، كه شمار كتابخانه‌ها
و كتاب‌هايشان از حد حساب خارج است، فقط به چند نمونه از آن توجه كنيد:
كتابخانه بيت الحكمه بغداد 4 ميليون
كتابخانه شاپور 10 هزار
كتابخانه الحكمه قرطبه 400 هزار
كتابخانه سلطنتى قاهره 1 ميليون
كتابخانه دارلحكمه قاهره 100 هزار
كتابخانه طرابلس شام 4 ميليون
كتابخانه مراغه پس از خرابى مغول چهارصد هزار كتاب را در خود جاى داده است .
منبع : پایگاه عرفان