گنجینه های روزی در قرآن شکر گزاری

مجله: بشارت -  شماره 17 


در این نوشتار برآنیم تا با گشت و گذاری در باغستان همیشه سرسبز آیات و گلستان همیشه شکوفای روایات به شناسایی و معرفی عواملِ گشایش و کاستی روزی بپردازیم؛ چرا که تنها راه مطمئن برای فهم حقایق جهان هستی، روی آوری به وحی و پناه بردن به امینان وحی می باشد:

روحیه شکر و سپاس، از بارزترین ویژگی های انسان است. آدمی فطرتاً در برابر احسان کننده و نعمت دهنده خویش، احساس خضوع و فروتنی می کند؛ مگر آن که با غفلت و عصیان، آینه صاف فطرت خویش را دچار زنگاری غلیظ کرده باشد.

شاکر بودن، خصلتی است الهی که هر انسان با ایمان باید برای رهایی از عذاب دنیوی و اخروی و رسیدن به سعادت و اوج کمال انسانی خود را بدین خوی خدایی آراسته گرداند: «مَا یفعَلُ اللّهُ بِعَذابِکُمْ اِنْ شَکَرتُمْ وءَامَنْتُمْ وَکانَ اللّهُ شاکِراً عَلیماً؛ اگر شکرگزاری کنید و ایمان آورید؟ خدا می خواهد با عذاب شما چه کند؟ خدا شکرگزارِ آگاه است. (اعمال و نیات شما را می داند و در مقابل اعمال نیک شما، پاداشی نیک عطایتان می کند.) (سوره نساء، آیه 147)

بی نیازی آفریدگار از شکرآفریدگان
آنان که از معرفت و حکمت بهره ای دارند، نیک می دانند که شکرِ نعمت های خداوند، وظیفه ای انسانی است که مایه رشد و تعالی روح و آثار بی شماری برای خودِ ایشان خواهد بود. این انسان است که به شکرگزاری و آثارِ ارزشمند آن، نیازمند است و گرنه خداوند، ذاتی است نامحدود و بی نیاز:

«ولَقدْ ءَاتَیْنَا لُقْمانَ الحِکْمَةَ اَنِ أُشْکُرلِلّهِ وَمَنْ یشْکُرُ فانّما لِنَفْسِهِ ومَنْ کَفَرَ فاِنَّ اللّهَ غَنی حمید؛ ما به لقمان حکمت دادیم؛ (و به او گفتیم:) شکر خدا را به جای آور. هر کس شکرگزاری کند، (هیچ سودی به خداوند نمی رساند؛ بلکه) تنها به سود خویش شکر کرده است و آن کس که کفران کند، (به زیان خود اوست و هیچ زیانی به خدا نمی رساند؛ چرا که) خداوند، بی نیاز و ستوده صفات است». (سوره لقمان، آیه 12)

رهاورد شُکر
شکرگزاری از نعمت های الهی، آثار و نتایج ارزشمندی را برای انسان در همین دنیا به ارمغان می آورد که آشکارترینِ آن «فراوانی روزی» ، «فزونی خیر و برکت»، «دوام و ماندگاری نعمت» و «در امان مانی نعمت از بلا و نقمت» می باشد؛ آثار گرانبهایی که از رهگذر آیات و روایات بخوبی قابل اثبات و دستیابی است:

«واِذ تَأَذَّنَ رَبّکُمْ لَئِنْ شَکَرتُمْ لَأَزیدنَّکُمْ ولَئن کَفَرتُمْ انَّ عذابی لَشَدید؛ پروردگارتان اعلام داشت که: اگر شکرگزاری کنید (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود؛ و اگر کفران و ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است». (سوره ابراهیم، آیه 7) امام صادق(ع) در تفسیر آیه فوق می فرمایند: زیادتی نعمت، برای کسی است که حمد و شکر خداوند را بر نعمتهایش به جا آورد و بداند که نعمتها تنها از آن خدا و از سوی اوست؛ نه از غیر او.1

و در جایی دیگر می فرمایند: در تورات آمده است که: هر که تو را نعمتی داد شکرش گزار و بر هر که شکرت گزارد، نعمت بخش؛ چرا که با شکرگزاری نعمتها نابود نگردد و با ناشکری پایدار نماند؛ شکرگزاری مایه فزونی نعمت و ایمنی از دگرگونی و نقمت است.2

بنابراین هر که توفیق شکرگزاری دایم بیابد، از خیر و برکت و فزونی مداوم نعمت بهره ور خواهد بود و هر که از ناسپاسان باشد و شکرگزاری ننماید، نعمت های موجود را نیز از دست خواهد داد. به قول مولوی:

شکرِ نعمت، نعمتت افزون کند کفر نعمت، از کفت بیرون کند.

توصیه امام باقر(ع) به ما این است که: با پناه بردن به شکرگزاری خداوند، کمی و کاستی روزی را با استمداد از فضلِ خداوند به فزونی و زیادت تبدیل نمایید.3

شیوه شکرگزاری

نعمت های خداوند بر بندگان، بی اندازه است و هیچ آفریده ای را به نهایت و شمارش آن راهی نیست:

«واِنْ تُعَدّوا نِعْمَةَ اللّه لا تُحْصُوها؛ وآنچه را نتوان شمرد، شکرش چون توان کرد؟!»

به قول ابوسعید ابوالخیر:

من بـی تو دمی قرار نتوانم کرد احسان تو را شـمار نتـوانم کرد

گربرتن من زبان شود هر مویی یک شکر تو از هزار نتوانم کرد

حال که از شکر و حتّی شمارش نعمت های الهی عاجزیم، چه باید کرد؟

1. اعتراف به عجز و ناتوانی از شکرگزاری نعمت های الهی.
باید در حدّ توان و همراهِ اعتراف به عجز، در شکرگزاری از خداوند بکوشیم و توفیق آن را نیز از خود او بطلبیم و بدانیم که هر شکر ما، خود توفیقی از جانب اوست که نیازمند شکر و سپاسی دیگر است. آری، سزاوار آنست که انسان در مقام شکرگزاری خداوند، همواره به ناتوانی خویش، معترف باشد؛ همچون موسی(ع) که از جانب خداوند خطاب به او وحی آمد که: «ای موسی! مرا چنان که سزاوار من است، شکرگزار». عرض کرد: «پروردگارا! چگونه چنان که سزاوار توست، شکرت گزارم؛ در صورتی که هیچ شکری نگزارم جز آن که همان شکرهم نعمتی است که تو عطایم فرموده ای». خطاب آمد: «اکنون که دانستی حتّی شکرگزاری نیز از جانب من است، حقّ شکر مرا، چنان که سزاوار من است ادا نمودی».4

عطایی است هر موی از وی بر تنم چگونه بر هر موی، شکری کنم

توقائـم بـه خـود نیستـی یک قـدم زغیـبت مـدد می رسد دم به دم

2. شکر هر نعمت؛ پرهیز از حرام
شکرگزاری از هر نعمتی، به تناسب نوع نعمت می باشد؛ مثلاً شکرِ علم آن است که به آن عمل شود و به طالبانش عرضه شود.5 امّا شکر عمومی هر نعمتی این است که از آن در راه رضای خداوند استفاده شود و به وسیله آن، گناه و حرامی انجام نگیرد. امام علی(ع) ـ اسوه پرهیزگاران ـ می فرمایند:

«شکر هر نعمتی، آن است که از محارم الهی پرهیز و خودداری شود».6

3. شکرگزاری از خدا در شکرگزاری از خلق خُدا.
از دیدگاه اسلام، شکرگزاری از آفریدگانی که واسطه رحمت و نعمتهای الهی می گردند؛ مانند والدین، کلّیه ذوی الحقوق و احسان کنندگان دیگر، لازم و مکمّل شکر خداست تا جایی که امام رضا(ع) می فرمایند: «همانا خداوند عزّوجلّ به شکرگزاری خویش و شکرگزاری والدین در کنار هم، امر فرمود. پس هر که شکر والدین خود را به جا نیاورد، شکر خدا را نیز به جا نیاورده است».7

1. تفسیر عیاشی: ج2، ص 222

2. کافی: ج 2، ص 94، حدیث 3

3. تحف العقول: 285

4. قصص الانبیاء راوندی، ص 161، روایت 178

5. غرر الحکم: 5667

6. مشکاة الانوار: 35

7. علل الشرایع: ص 560، حدیث 3