انسان همواره نيازمند موعظه و پند است. موعظه و پند، غذاي معنوي و ملکوتي است که باطن و روح انسان را پرورش مي‌دهد و زمينة سعادت و خوشبختي را در دنيا و آخرت فراهم مي‌کند.پندپذيري، اخلاق صالحان و اولياست. پندپذيري؛ يعني اين که انسان از هر حادثه، جريان و گفتار مناسبي عبرت بگيرد و آن تجربه را به کار بندد.«پندپذيري»، مردي شراب‌خوار، عياش و غافل چون «بشر حافي» را به گردونة دين، معرفت، عرفان، و توبة واقعي کشانيد و او را تبديل به يکي از اولياي خدا کرد.
فضيل عياض که مردي راهزن، دزد و مجرم بود، با پند و اندرز به مقام والاي انسانيت و اوج عرفان عملي رسيد.
سديدالدين حمصي، نخود فروشي از اهل ري بود که در اثر گوش شنوا داشتن در سن پنجاه سالگي به مدرسة علوم اسلامي رفت و تبديل به عالمي فرهيخته، و فقيهي بزرگ، و نويسنده‌اي توانا گرديد. و بالاخره سکاکي که چاقوسازي بي‌سواد، غريب و ناشناخته بود، به اديبي بزرگ، و لغت‌شناسي کم‌نظير تبديل شد.
«پندپذيري»، کافر را مسلمان، مشرک را مؤمن، بي‌خبر را آگاه، جاهل را عالم، متوقف را متحرک، مجرم را توبه کار و بي‌هنر را هنرمند مي‌نمايد.حضرت جواد الائمه (عليه السلام) در روايتي بسيار مهم مي‌فرمايد:
«المُؤْمِنُ يَحْتاجُ إلي تَوْفِيقٍ مِنَ اللهِ، وَواعِظٍ مِن نَفْسِهِ، وَقَبُولٍ مِمَّنْ يَنْصَحُهُ»؛
«مؤمن به توفيقي از جانب خدا، و پند دهنده‌اي از درونش، و پذيرش پند و نصيحت از کسي که او را پند مي‌دهد، نيازمند است».
23. الگوي عملي شدن براي ديگران
زائر، به ويژه زائري که علاقه‌مند به اهل بيت و شيعه است، بايد براي ديگر زائران الگو باشد، و به گونه‌اي رفتار نمايد که سايرين به اهل‌بيت علاقه‌مند شده، به مکتب امامان شيعه بگروند.«شيعه» در مدينه و مکه بايد سفير امامان باشد و مردان با رفتار نيک و زنان با رعايت حجاب و عفت در حرم‌ها و بازارها معرّف شخصيت پيشوايان معصوم گردند.عمروبن‌سعيد از ياران امام‌صادق (عليه السلام) بود و در شهري غير از مدينه زندگي مي‌کرد. روزي به آن حضرت گفت:اي فرزند رسول خدا! من دير به دير، شما را زيارت مي‌کنم، مرا پندي ده که آن را به کار بندم. حضرت فرمود:تو را به خودداري از هرگناهي به خاطر خدا، و به پاکدامني و کوشش در عبادت و کار خير سفارش مي‌کنم. بدان که اگر کوشش و فعاليت مثبت همراه پاکدامني نباشد، سودي ندارد.
24. ...در پريشان حالي و درماندگي!
در سفر حج، گاهي براي زائران پيش آمدهاي ناگواري اتفاق مي‌افتد؛ پيش‌آمدهايي از قبيل: گم کردن پول و گذرنامه، بيماري، احساس غربت، دلتنگي و... در اين گونه موارد بر زائران ديگر اخلاقاً واجب است که دوست زائر خود را تنها نگذارند و براي رفع مشکلات او اقدام نمايند، مثلاً در صورت گم شدن پولش، باحفظ کرامت او به ياري وي بشتابند و يا براي يافتن مدارکش اقدام کنند و در صورت بيماري براي علاجش به او کمک کرده، وي را به دکتر يا به بيمارستان برسانند و ... و بدين ترتيب از احساس غربت او کاسته، دلتنگي او را به هر صورت که مي‌توانند برطرف کنند.رسول‌خدا (صلّي الله عليه وآله) دربارة رعايت حال و حقوق برادران ديني و لزوم ياري دادن به آنان و تنها نگذاشتن آنان در پيش‌آمدها مي‌فرمايد:«الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ لَا يَظْلِمُهُ وَلَا يَشْتِمُهُ مَنْ كَانَ فِي حَاجَةِ أَخِيهِ كَانَ اللَّهُ فِي حَاجَتِهِ وَمَنْ فَرَّجَ عَنْ مُسْلِمٍ كُرْبَةً فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ بِهَا كُرْبَةً مِنْ كُرَبِ الْقِيَامَةِ وَمَنْ سَرَّ مُسْلِماً سَرَّهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَة»؛
«مسلمان، برادر مسلمان است؛ از اين‌رو به او ستم نمي‌کند و او را دشنام نمي‌دهد. کسي که در مقام انجام حاجت برادر ديني‌اش برآيد، خدا حاجت او را روا مي‌کند وهرکس رنجي‌رااز مسلماني برطرف کند، خدا رنجي از رنج‌هاي قيامت او را برطرف مي‌نمايد وهرکس‌مسلماني‌را خوشحال کند، خداوند در روز قيامت او را خوشحال خواهد کرد».
25. پرهيز از احترام بي‌مورد
گاهي، افراد در برابر ثروتمندان و صاحب‌منصبان به خاطر ثروت، قدرت و رياستشان تواضع و فروتني مي‌کنند، و نسبت به آنان کرنش مي‌نمايند؛ در حالي که مسلمان بايد کرامت و ارزش خود را حفظ کند و جز در برابر خدا و اولياي او و اهل ايمان تواضع ننمايد.زائر بايد توجه داشته باشد که در حرم امن الهي همه يکسان و برابرند؛ منصب و قدرت و ثروت، مطرح نيست و نبايد ثروت ثروتمند و منصب اهل منصب براي زائر حق مطرح باشد. زائر بايد با اين گونه افراد ـ که احتمالاً در کاروان يا در اتاق او هستند ـ به صورتي متعارف و مورد پسند اسلام رفتار کند و از احترام بي‌جا نسبت به اين گونه افراد بپرهيزد. اميرمؤمنان (عليه السلام) دربارة تواضع و احترام بي‌جا مي‌فرمايد:«مَنْ أَتَي غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِينِهِ»؛
«هرکه نزد توانگري رود و به خاطر ثروت و توانگري‌اش در برابر او فروتني کند، دو سوم دينش نابود مي‌شود». و نيز آن حضرت فرموده:«مَا اَحسن تَواضُعُ الأغنياء لِلْفُقَرَاء طَلَباً لِما عِندَالله، وَأحْسَنَ مِنْهُ تيهُ الفُقَراء عَلي الأغنيا اِتّکالاً عَلي اللهِ»؛ «چه نيکوست تواضع ثروتمندان در برابر تهيدستان به نيت رسيدن به پاداش و رحمت حق، و نيکوتر از آن بي‌اعتنايي فقيران در برابر ثروتمندان به خاطر اعتماد به خدا». زائر براي حفظ اخلاق کريمه، بهتر است با کساني که در اخلاق از او برتر و يا هم سطح او هستند، معاشرت و نشست و برخاست کند، و تا جايي که مي‌تواند، ثروتمندان و صاحبان دولت و منصب را با زباني خوش و رفتاري نرم به حقايق ديني و به عدالت و مروّت دعوت کند، و از راهنمايي آنان براي هزينه کردن ثروتشان در راه خدا، و استفاده کردن از منصبشان براي حلّ مشکلات مردم دريغ نورزد.
26. رعايت حقوق متعارف
بر زائر لازم است که نام و شهرت همسفران، و به ويژه هم اتاقي‌ها را بپرسد و به ذهن بسپارد، و هنگام صدا کردن آنان با صداي آهسته و با شکلي محترمانه و با رعايت ادب اسلامي آنان را صدا بزند. همچنين حدود شرعي را در گفتار خود نسبت به همسفران مراعات نمايد و از بي‌پروايي و بي‌احترامي نسبت به ميهمانان خداوند در گفتار و رفتار پرهيز نمايد؛ زيرا رفتار و سخن نيک و رعايت ادب در کلام، سبب جلب محبت ديگران به انسان است.زائر بايد به هم‌اتاقي‌اش احترام کند، و در نشست و برخاست ادب را رعايت نمايد و نسبت به هم‌کاروانيان لطف و محبت بورزد. اما همة اينها به اين معنا نيست که اصلاً شوخي و مزاح نکند و همواره خشک و جدّي برخورد نمايد؛ بلکه تا جايي که به شخصيت خود و اطرافيان لطمه نخورد، خنده و شوخي لازم است.رسول گرامي اسلام (صلّي الله عليه وآله) دربارة مزاح و مداراي با همگان و خنده مي‌فرمايد: «اِنَّ اللهَ لا يُؤاخِذُ المزاحَ الصادِق في مُزاحِهِ»؛ «خداوند، انسان شوخ طبع را که در مزاح و شوخي‌اش اهل صدق باشد [و به قصد آزار مؤمن و مسلماني شوخي نکند] مؤاخذه نمي‌کند».
اما بايد توجه داشت که شوخي بي‌جا و خندة بسيار، از ارزش فرد مي‌کاهد و ديگران را بر او دلير مي‌کند.
27. تماس با بستگان نزديک
ممکن است بعضي از اقوام زائر با کارواني ديگر به سفر حج مشرّف شده باشند؛ از اين رو خوب است به عنوان «صلة رحم» به ملاقات هم بروند و احوال يکديگر را بپرسند و چنان‌چه گرفتاري دارند، آن را برطرف نمايند.رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) مي‌فرمايد: « أُوصِي الشَّاهِدَ مِنْ أُمَّتِي وَالْغَائِبَ مِنْهُمْ وَمَنْ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَأَرْحَامِ النِّسَاءِ إِلَي يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَنْ يَصِلَ الرَّحِمَ وَإِنْ كَانَتْ مِنْهُ عَلَي مَسِيرَةِ سَنَةٍ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنَ الدِّين »؛
«به حاضر و غايب از امتم و آنان که تا روز قيامت در صلب مردان و رحم زنان هستند، سفارش مي‌کنم که صلة رحم انجام دهند اگرچه مسير يکسال راه باشد، چرا که صلة رحم، از دين است». و نيز آن حضرت فرمود: «مَا مِنْ ذَنْبٍ أَجْدَرَ أَنْ يُعَجِّلَ اللَّهُ لِصَاحِبِهِ الْعُقُوبَةَ فِي الدُّنْيَا مَعَ مَا ادَّخَرَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْبَغْيِ وَقَطِيعَةِ الرَّحِمِ»؛ «گناهي از تجاوز و قطع رحم سزاوارتر نيست که خدا نسبت به عقوبتش در دنيا شتاب کند، علاوه بر عذابي که در آخرت ذخيره مي‌شود». بنابراين با توجه به اهميت روايات فراواني که دربارة صلة رحم آمده، خوب است انسان ـ چه در شهر و ديار خود و چه در سفر معنوي حج ـ به اين مهم بپردازد و موجبات رضايت خداوند را بيش از پيش فراهم آورد.
28. رعايت مسائل اخلاقي
بر زائر لازم است که در طول سفر نسبت به همگان، به ويژه نسبت به هم‌اتاقي‌هايش مسائل عالي اخلاقي را ـ که هرکدام راهي به سوي رحمت خداست ـ مراعات کند؛ پاره‌اي از اين مسائل عبارت‌است‌از: اجتناب از گفت‌وگوها و بحث‌هاي بيهوده، و مسائلي که سودي براي طرفين ندارد، و چه بسا سبب رنجش و دلتنگي و کينه گردد، حفظ حريم طرف، پرهيز از سخن‌هاي زشت و ناروا و...رسول گرامي اسلام (صلّي الله عليه وآله) مي‌فرمايد:«أَعْظَمُ النَّاسِ قَدْراً مَنْ تَرَكَ مَا لَا يَعْنِيه »؛ «با ارزش‌ترين مردم کسي است که هرچيز بيهوده را ترک کند [و هرگز وارد آن نگردد]». اميرمؤمنان علي (عليه السلام) نيز مي‌فرمايد: «دَعُوا الْفُضُولَ يُجَانِبْكُمُ السُّفَهَاء»؛ «گفتار و کردار بيهوده و بي‌معنا را واگذاريد تا سبک مغزان از شما دوري نمايند». و نيز آن حضرت در جايي ديگر مي‌فرمايد : «رُبَّ لَغوٍ يجلِبُ شَرّاً»؛
«بسا گفتار بيهوده و کردار سبک و بي‌معنا که شرّ و زياني به دنبال دارد».
يکي از خصلت‌هاي نيکو نسبت به همسفران و به خصوص به هم‌اتاقي‌ها، ابراز دوستي و محبت است؛ چرا که اظهار دوستي و محبت، سبب جلب محبت و دوستي ديگران نسبت به انسان مي‌شود. درجاي‌جاي کتاب آسماني ما، خداوند دوستي و محبتش را به مؤمنان، صابران، متقيان، متوکلان، محسنان، تائبان، پاکان و عادلان ابراز کرده است، از جمله در آيات زير:
(فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ)؛ (وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ) ؛ (فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ) ؛ (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ) ؛ (وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِين)؛ (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَوَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ) ؛ (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ)2.
بنابراين زائر بايد از آيه‌هاي نوراني «قرآن» سرمشق گرفته، نسبت به همسفرانش ـ که اهل ايمان و مهمان خدا هستند ـ دوستي و محبتش را اظهار نمايد.زائر بايد نسبت به دوستانش بهترين دوست باشد تا مبادا در محيط امن الهي به فرمودة اميرمؤمنان، موجب سلب آسايش دوستان خود گردد. امام علي (عليه السلام) در روايتي مي‌فرمايد:«شَرُّ الْإِخْوَانِ مَنْ تَكَلَّفَ لَهُ»؛ «بدترين برادران، کسي است که باعث زحمت و تکلّف [ديگران] گردد».نرم و آهسته سخن گفتن و گزيده گويي، از دستورهاي بسيار مهم اسلام است که مراعاتش بر همگان واجب اخلاقي است.زائري که براي جلب رضايت حق و ياري دادن به ميهمانان الهي، و کمک به همسفران و هم اتاقي‌ها به خدمت برمي‌خيزد، لازم است خدمت خود را هرچند بزرگ باشد، کوچک و ناچيز انگارد، و در مقابل، خدمت ديگران را هرچند اندک و کم باشد، بزرگ بشمارد و آ ن را جبران نمايد. و از منّت گذاشتن به افراد به خاطر خدمتي که به آنان نموده، جداً بپرهيزد، که منّت‌گذاري به قول قرآن مجيد يقيناً سبب باطل شدن عمل و محروميت خادم از رحمت و فضل خدا مي‌شود.
منبع : بر گرفته از کتاب ادب و آداب زائر استاد حسین انصاریان