آموزه ها و آیین های مقدس کلیساهای مسیحیت شرقی

آیین هاى مقدس

از قرن هفدهم، ارتدوکس ها عموما هفت آیین مقدس، و در واقع، همان آیین هاى مقدس آیین کاتولیک را پذیرفتند.

1- آیین غسل تعمید

آیین غسل تعمید، که بخشش گناهان و اجازه ورود به کلیسا را به فرد تازه مسیحى اعطا مى کند، به طور معمول در کودکى انجام مى شود. این کار با فرورفتن در آب صورت مى گیرد، مگر در موارد اضطرار و بیمارى که پاشیدن آب بر روى پیشانى کافى است. آیین تدهین مقدس معادل آیین تأیید در کلیساى غرب است. در تدهین مقدس، بر پیشانى و سایر اعضاى بدن روغن مالیده مى شود و همراه با آن این کلمات گفته مى شود: «نشان عطیه روح القدس».

2- آیین تدهین مقدس

آیین تدهین مقدس معمولا بلافاصله پس از تعمید و احتمالا به دست کشیش انجام مى شود، اما روغنى که کشیش به کار مى برد، توسط یک سراسقف یا رهبر کلیسایى مستقل متبرک شده است. مسیحیان تعمیدى کلیساهاى دیگر عموما از طریق آیین تدهین مقدس به کلیساى ارتدوکس پذیرفته مى شوند.

3- آیین عشاى ربانى

کودکان در اولین فرصت پس از تعمید و تدهین مقدس، آیین عشاى ربانى را دریافت مى کنند، و پس از آن به طور منظم با این آیین ارتباط دارند. عشاى ربانى، شامل نان و شراب، با قاشق به مردم عادى داده مى شود. در گذشته مردم عادى تمایل داشتند که عشاى ربانى را دیر به دیر، فقط سه یا چهار بار در سال دریافت کنند، آن هم پس از آماده شدن دقیق از طریق دعا، روزه دارى، و احتمالا آیین اعتراف. اما در قرن بیستم، (تناول) عشاى ربانى در بسیارى از کشیش نشین ها، اعم از یونانى، روسى و رومانیایى، زیادتر برگزار مى شود. آیین قربانى مقدس یا آیین عشاى ربانى، مراسم عبادى اصلى در روز یکشنبه است، اما به جز برخى کلیساهاى جامع و صومعه ها، این مراسم به طور معمول هر روزه برگزار نمى شود. مراسم عبادت حدود یک ساعت و ربع (و اغلب بیشتر) به طول مى کشد و همراه با استعمال عود و تشریفات کامل، پیوسته سرود مذهبى خوانده مى شود. همراه هیچ یک از مراسم عبادت ارتدوکس ها، به طور سنتى از ابزار موسیقى به هنگام برگزارى آیین عشاى ربانى استفاده نمى شود (اما در غرب به ویژه کشیش نشین هاى یونانى برخى اوقات از ارگ استفاده مى شود). مراسم عادى عشاى ربانى، آیین عشاى قدیس یوحناى زرین دهان است. آیین عشاى قدیس بازیل تا حدى طولانى تر و ده بار در سال عمدتا در ایام روزه برگزار مى شود، در حالى که آیین عشاى هدایاى پیش تقدیس یافته در ایام روزه براى روزهاى هفته و به ویژه چهارشنبه و جمعه مقرر شده است. آیین عشاى قدیس یعقوب در برخى مکان ها در روز عید وى، 23 اکتبر، برگزار مى شود. در میان ارتدوکس هاى مهاجر، تعدادى از کشیش نشین ها از رسوم مذهبى غربى پیروى مى کنند. اعتقاد بر این است که در تقدیس عشاى ربانى، نان و شراب واقعا به بدن و خون مسیح تبدیل مى شود. از قرن هفدهم، برخى نویسندگان ارتدوکس اصطلاح «استحاله جوهرى» را از کلیساى کاتولیک رم اقتباس کرده اند، اما بسیارى عمدا از آن احتراز مى کنند. تصور مى شود که وجود ناپیدا در نان و شراب مراسم عشاى ربانى واقعى و دائمى است. این آیین به منظور اعطاى تناول القربان به بیماران حفظ مى شود، اما پى درپى برگزار نمى شود یا در خارج از مراسم واقعى آیین عشاى ربانى براى طلب خیر برگزار نمى شود. ارتدوکس ها مراسمى همانند دعاى خیر کلیساى کاتولیک رم ندارند. آیین عشاى ربانى در چارچوب قربانى، به عنوان «قربانى اسرارآمیز» یا «قربانى بدون خون ریزى» درک مى شود. این مراسم صرفا مراسم بزرگداشت فداکارى مسیح بر روى صلیب نیست، در عین حال تقدیم قربانى جدید یا تکرار قربانى بر روى تپه جلجتا نیست، زیرا مسیح یک بار و براى همیشه درگذشت. این مراسم بدان معنا قربانى است که از طریق تقدیس عشاى ربانى، خود ـ فداسازى نجات بخش و بى نظیر مسیح «باز نمود» مى یابد و زنده مى شود. در هر مراسم عشاى ربانى، این خود مسیح است که برگزارکننده واقعى است یعنى در یک زمان هم کشیش است و هم قربانى: «تو همانى که قربانى مى کند و قربانى مى شود» (آیین عشاى قدیس یوحناى زرین دهان).

4- آیین اعتراف

در سنت یونانى، آیین اعتراف، که موجب بخشش گناهان و آمرزش مى شود، اختیارى و دلبخواه است و تصمیم گیرى در باره تعداد دفعات شرکت در آیین اعتراف به وجدان شخص واگذار مى شود. در کلیساهاى ارتدوکس اسلاوى در گذشته، شرکت در آیین اعتراف پیش از هر مراسم عشاى ربانى رسم بود، اما این رسم اینک در بسیارى از نقاط سست شده است.

5- آیین تدهین بیماران

آیین تدهین بیماران (به زبان یونانى، euchelation، «تدهین همراه دعا») هرگز محدود به افراد محتضر نبوده است بلکه به هر کس که خواهانش باشد، اعطا مى شود. گمان مى شود که این آیین رابطه تنگاتنگى با آیین اعتراف دارد. هر دو آیین، بهبودى مى دهند، و تدهین بیماران، همچون آیین اعتراف، مایه بخشش گناهان مى شود. هر فرد انسان آمیزه اى از بدن و روح است، و بدین دلیل بیمارى هاى هر دو بعد با هم بهبود مى یابند.

6- آیین مقام کشیشى

در آیین مقام کشیشى یا مناصب مقدس، مردان به کشیشى منصوب مى شوند تا با خدمات کشیشى خاصى به کلیسا خدمت کنند. این آیین در دو سطح اجرا مى شود: هم اکنون درکلیساى ارتدوکس دو «منصب فرعى» رایج، یعنى قارى و کمک شماس، و سه «منصب اصلى» یعنى شماس [= دستیار کشیش]، کشیش و اسقف وجود دارد. مقام شماسى اغلب شغلى مادام العمر است، نه فقط مرحله اى در مسیر کشیش شدن. منصب خادمه کلیسا که زنان روزگارى به آن منصوب مى شدند، مدت هاست که در کلیساى ارتدوکس منسوخ شده، اما امروزه بسیارى مایل به احیاى آن هستند. با این حال، تقریبا همه ارتدوکس ها مخالف انتصاب زنان به مقام کشیشى اند. مردان متأهل مى توانند شماس و کشیش شوند، اما ازدواج پس از انتصاب به منصب شماسى روانیست. اسقف ها لازم است عهد و سوگند رهبانى را رعایت کنند.

7- آیین ازدواج

آیین ازدواج، همانند کشورهاى غربى، با متبرک کردن انگشترها آغاز مى شود، اما نقطه اوج این آیین، هنگام نهادن تاج بر سر داماد و عروس است. تاج ها، تاج شادمانى و پیروزى قلمداد مى شوند، اما تاج شهادت هم هستند، زیرا ازدواج بدون عشق به ایثار در هر دو طرف و آمادگى براى دست شستن از خودرأیى به خاطر دیگرى، ازدواج حقیقى نیست. به دلایل خاص، به ویژه زناى محصنه، اجازه طلاق داده مى شود و ازدواج دوم و حتى سوم در کلیسا مجاز است، اما مراسم ازدواج دوباره پس از طلاق با مراسم ازدواج اول فرق دارد. هیچ کس مجاز نیست بیش از سه ازدواج پیاپى انجام دهد، خواه پس از طلاق یا پس از مرگ شریک زندگى. در گذشته، استفاده از داورهاى ضد آبستنى و تدابیر دیگر براى کنترل زادو ولد ممنوع بود، اما امروزه در مورد جلوگیرى از آبستنى، به ویژه در میان ارتدوکس هاى ساکن کشورهاى غربى، کاملا با تسامح برخورد مى شود. سقط جنین هایى که به طور مصنوعى پدید مى آیند، گناهى سنگین پنداشته مى شود.

در کنار هفت آیین مقدس، دعاها و اعمال مقدس فراوان دیگرى وجود دارد که دقیقا قابل تمایز از آیین هاى هفت گانه نیستند، از قبیل دعاى کبیر آب ها در عید تجلى (مسیح) (ششم ژانویه)، مراسم کفن و دفن، تدهین فرمانروا، و کار رهبانى. رهبانیت از قرن چهارم تأثیرى بنیادى بر شرق مسیحى به جاى گذاشته است. از قرن دهم به بعد مرکز اصلى زندگى راهبانه ارتدوکس ها، کوه آتوس، شبه جزیره اى در شمال شرق یونان، بوده است. در این مکان در پى نیم قرن افول، از سال 1970 تجدید حیات چشمگیرى وجود داشته است.

نیایش در منزل

رسم انجام نیایش هاى خانوادگى، گرچه نسبت به گذشته کمتر عمومیت دارد، اما در دنیاى ارتدوکس معاصر هنوز هم باقى است. در خانه هر ارتدوکس به طور سنتى کنج یا تاقچه اى براى شمایل وجود دارد که در جلوى آن چراغى روشن است. عود به کار مى رود و دعاهاى خانوادگى خوانده مى شود: در این جا، همانند کلیسا، نیایشگر ارتدوکس مفهوم «ملکوت روى زمین» را احساس مى کند. از طریق دعاهاى ویژه خانه، مزرعه، محصول، رمه گاو و گله ها، سلسله نیایش هاى سال مسیحى تماما با زندگى اهل خانه و چرخه کشاورزى زمین پیوند خورده است. کتاب نیایش ها (Euchologion) در بردارنده نیایش هایى است براى بذرافشانى، خرمن کوبى، و شراب سازى، تورهاى نو ماهیگیرى و حتى تمیز کردن کوزه اى که در آن موشى افتاده باشد. عبادت ارتدوکس ها آخرت بینانه و در عین حال همگانى و عملى است.

روح کلى عبادت

مشخصه عبادت ارتدوکس ها، در بهترین حالت آن، روح دوگانه رازآمیزى و سادگى است. در مراسم مذهبى، احساسى از خشیت و تحیر در برابر حضور بى واسطه خدا وجود دارد، و همراه با آن، شخص احساس نبود تشریفات و آزادى مى کند. نیایشگر همچون کودکى در خانه پدر خود رفتار مى کند، نه مانند سرباز در میدان رژه. در برخى مکان ها، استفاده از نیمکت رواج دارد، اما به طور عادى در قسمت اصلى کلیسا، صندلى هاى ثابتى وجود ندارد. اعضاى جماعت عبادت کننده ممکن است دیر برسند یا زودتر کلیسا را ترک کنند. آنان مى توانند در حین احترام گذارى به شمایل در طول مراسم مذهبى حرکت کنند یا به شرط آن که دعاى دیگران را برهم نزنند. همه افراد همزمان نمى ایستند یا زانو نمى زنند. با وجود این تنوع در حالت شرکت [در نیایش]، و با وجود آن که سرودخوانى معمولا فقط به وسیله گروه همسرایان انجام مى شود، نیایش مراسم نماز ارتدوکس ها هرگز از ویژگى دسته جمعى بودن باز نمى ایستد. در سرتاسر تاریخ مسیحیت شرقى این گونه معمول بوده است که مراسم مذهبى به زبان مردم برگزار شود، هر چند برخى اوقات به شکل قدیمى انجام مى شد. نقطه اوج سال مسیحى، عید پاک (عید قیام مسیح) است، نه عید میلاد مسیح. گرامیداشت رستاخیز مسیح نیز در نیایش شنبه شب ها و صبح هاى یکشنبه صورت مى گیرد؛ روح نیایش مراسم نماز کلیساى شرقى، ستایش آمیز است و ویژگى بارز آن، احساس لذت زندگى دوباره است. روزه دارى و پرهیزگارى از قرون وسطى تاکنون نسبت به غرب بسیار شدیدتر بوده است. بیشتر کلیساهاى ارتدوکس تقویم جدید یا گریگورى را که در غرب مراعات مى شود، پذیرفته اند، در حالى که کلیساهاى بیت المقدس، روسیه، صربستان و لهستان، همراه با [شبه جزیره] آتوس هنوز هم به تقویم قدیمى یا یولیانى، که سیزده روز از تقویم گریگورى تأخیر دارد، پایبندند. ارتدوکس ها، به سبب استفاده از نمادهاى مادى و حرکات بدنى نمادین، حداکثر مجال را براى جنبه مادى عبادت فراهم مى سازند. مؤمنان به واسطه استفاده مکرر از علامت صلیب، رکوع ها یا سجده هاى طولانى بر روى زمین، و روزه دارى با بدن خود در عبادت شرکت مى کنند. هنگام اعتراف، کشیش دست خود را بر سر توبه کار مى گذارد؛ در مراسم کفن و دفن، بدن میت در تابوتى باز گذاشته مى شود و همه براى «آخرین بوسیدن» به شخص متوفاى نزدیک مى شوند. جنبه مادى نشانه هاى آیینى از طریق، مثلا، استفاده فراوان از آب هنگام غوطه خوردن براى غسل تعمید تأکید مى شود. نان آیین عشاى ربانى همیشه ورآمده است و شراب آن همیشه سرخ است. آب داغ یا در زبان یونانى،«زئون» بلافاصله قبل از آیین عشاى ربانى افزوده مى شود، و به همه نان و شراب داده مى شود. روغن در شب زنده دارى هاى اعیاد بزرگ تبرک مى شود و براى تدهین به کار مى رود. رودها و دریاها در عید تجلى تبرک مى شوند و انگور در عید استحاله جوهرى (ششم اوت) تبرک مى شود. عبادت صرفا با ذهن و گوش نیست. این دستور پولس رسول که «پیوسته دعا کنید» (اول تسالونیکیان، باب 5، آیه 17) عمیقا بر شرق مسیحى تأثیر گذاشته است. عبادت را نباید تنها سلسله اعمالى دانست که به صورت گروهى در کلیسا یا به صورت انفرادى در منزل انجام مى شود، بلکه به معناى ژرف تر، حالتى است که باید تداوم یابد ـ نه مثل کارى که گهگاه انجامش مى دهیم بلکه مثل کارى که هر لحظه انجامش مى دهیم، یعنى نه فعالیتى پراکنده بلکه بخش اصلى نفس خود ما. نیایش عیسى که در گذشته عمدتا محدود به محافل رهبانى بود و امروزه بیش از پیش در میان مردم عادى رواج گسترده یافته است، غایتش دقیقا فراهم سازى چنین حالت مستمرى است. مقصود ما از عبادت، همان گونه که بازیل اهل قیصریه اظهار مى دارد، آن است که «همه زندگى ما، به یک نماز دائمى و انقطاع ناپذیر تبدیل شود.»

امور اخروى

شرق مسیحى، در الاهیات و عبادت خود بسیار آخرت گرا است. مرحله ى زندگى بعدى نه تنها به عنوان رویدادى در آینده بلکه به عنوان واقعیتى کنونى که همین حالا از طریق تمهید و تدارک در آن شرکت داریم، همواره یادآورى مى شود. در پایان دنیا، مسیح با عزت و سرافرازى بازخواهد گشت و مردگان زنده خواهند شد و به دنبال آن، روز جزا برپا خواهد شد. رابطه دقیق میان بدن ما در وضعیت فعلى آن و بدن رستاخیزى ما چیزى نیست که در این برهه بتوان به روشنى درک کرد، اما بنابر دیدگاه مسیحى، انسان حقیقى روح تنها نیست بلکه روح داراى بدن است. بنابراین، جدایى روح و بدن در هنگام مرگ صرفا موقتى است و در روز قیامت این دو بار دیگر به هم مى پیوندند. از آنجاکه انسان ها از نعمت اختیار برخوردارند، جهنم ــ که طرد مستمر [از درگاه] الاهى تلقى مى شود ــ به عنوان رخدادى نهایى تحقق مى یابد و همه رستگارانگارى، این اعتقاد که در نهایت همه افراد نجات قطعى خواهند یافت، به عنوان بدعت توسط شوراى قسطنطنیه رد شد. اما از آن جا که خدا در عشق خود، پایان ناپذیر و بى نهایت صبور است، این امید منطقى است که در نهایت همه مردم آزادانه اعتقاد به خدا را برخواهند گزید، به گونه اى که او حقیقتا «کل در کل» خواهد بود (اول قرنتیان، باب 15، آیه 28). اما کمال نهایى پایان هستى، رازى در فراسوى ادراک کنونى ما است.