دوزخ نتیجه گناهان و مفاسد و ستم‌کاری‌ها و فسق و فجور است. خداوند متعال با مبعوث کردن 124 هزار پیامبر و قرار دادن 12 امام معصوم، نازل کردن 114 کتاب آسمانی به ویژه قرآن، عنایت کردن عقل و مختار و آزاد آفریدن انسان راه هدایت و سعادت را به روی او گشود و وی را از طریق نبوّت و امامت و وحی به زشتی‌ها و پلیدی‌ها آگاه کرد و در یک کلمه حجّت خود را در همه امور به انسان تمام کرد.
بنابراین در قیامت دوزخیان به این حقیقت آگاهند که به دوزخ آمدنشان به دست خودشان و به انتخاب و اختیار خودشان صورت گرفته و دوزخ سرانجام راهی است که در دنیا پیموده‌اند، آن‌ها با پشت کردن به راهنمایی‌های راهنمایان و ارتکاب گناهان و مسخره کردن حقایق، زمینه ورود به دوزخ را فراهم کردند و روی این حساب لب به چنین مطلبی که خدا با آفرینش ما به ما ظلم کرده باز نمی‌کنند بلکه برای آنان روشن می‌شود که خودشان به نفس خودشان ظلم کرده‌اند.
به همین خاطر از خدا می‌خواهند آنان را به دنیا برگرداند تا عمل صالح انجام دهند و به سعادت دست یابند[1] و آرزو می‌کنند ای کاش کاری می‌کردند که چون بهشتیان رهسپار بهشت می‌شدند و از این که درخواست بازگشت به دنیا می‌کنند و آرزو می‌کنند ای کاش در دنیا در مسیر بهشتیان حرکت می‌کردند معلوم می‌شود از خلقت خود ناراضی نیستند و حضرت حق را هم ظالم نمی‌دانند بلکه طبق فرموده قرآن خود را ظالم معرّفی می‌کنند و دوزخی شدنشان را نتیجه تکبّر و عصیان خود دانسته و می‌گویند:
«قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا کنَّا ظَالِمِینَ»[2].
گفتند: پروردگارا! تو را به پاکی می‌ستاییم، مسلماً ما ستمکار بوده‌ایم.
«قَالُوا یا وَیلَنَا إِنَّا کنَّا ظَالِمِینَ»[3].
با دیدن عذاب فریاد برداشتند و] گفتند: ای وای بر ما که ما قطعاً ستمکار بودیم!
قرآن کریم در موارد متعدّدی ظلم و ستم را از پیشگاه حضرت حق نفی می‌کند از جمله می‌فرماید:
«إِنَّ اللّهَ لاَ یظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ»[4].
یقیناً خدا به اندازه وزن ذرّه‌ای [به اَحدی] ستم نمی‌کند.
آری، انسان را از روی رحمت و لطف و عشق و محبّت آفرید و بالاترین نعمت یعنی نعمت وجود را به او عنایت کرد و همه ابزار سعادت را در اختیار او قرار داد تا در دنیا براساس قواعد الهی و انسانی به راحتی زندگی کند و در قیامت غرق رحمت شده و برای ابد وارد بهشت گردد، ولی این انسان است که با سوء اختیار و انتخاب خویش به دست خود زمینه تیره‌بختی خود را فراهم می‌آورد و خویش را بر اثر تکبّر از حق و آلوده شدن به گناهان سزاوار دوزخ می‌نماید.
این خدا نیست که انسان را برای دوزخ آفریده، این انسان است که خود را به دست خود مستحقّ دوزخ می‌کند. در دعای کمیل می‌خوانیم:
«من قاطعانه می‌دانم اگر فرمان تو در عذاب منکرانت و حکم تو به ابدی ماندن دشمنانت در آتش نبود حتماً همه آتش را سرد و با امنیت می‌کردی و احدی در آن جای نمی‌گرفت در حقیقت همه دوزخ هم باید بخشی از بهشت می‌بود ولی انکار منکران و دشمنی دشمنان، آن بخش را تبدیل به دوزخ کرد و آن جا را جایگاه عذاب قرار داد».
پس انسان نسبت به خود ظالم است و حق تعالی نسبت به او کم‌ترین ستمی روا نداشته و باید درباره گرفتاران به عذاب دوزخ گفت: خود کرده را تدبیر نیست.
تو چون می‌کنی اختر خویش را بد
مدار از فلک چشم نیک اختری را
[1] مؤمنون 23 : 99 - 100 .
[2] قلم 68 : 29 .
[3] انبیاء 21 : 14 .
[4] نساء 5 : 40 .