با ورود به برزخ و «نظام برزخی» تحوّل و حرکت ادامه دارد و هر چند نتیجه حرکت آدمی در دنیا است ولی دنباله و تداوم آن به شمار می‌رود و این حرکت در جهت سیر به سوی خدا است تا بر اثر آن معایب و نقایص را از دست بدهد و با کسب کمالات قابلیت‌ها و خصوصیات جدید، لیاقت ورود به عالم حشر را پیدا کند و احکامی متناسب با احکام و آثار نظام حشری را دارا شود از این حقیقت به عنوان تکامل برزخی یاد می‌شود که حکایت گر تداوم حرکت و تحوّل در «نظام برزخی» است.
از آیات و روایات استفاده می‌شود که روح پس از ورود به عالم برزخ بر اساس نظام برزخی و مسیری که در نظام دنیایی داشته به سیر وحرکت خود ادامه می‌دهد. این حرکت برای اهل ایمان که به بعضی از گناهان آلوده شده‌اند به صورت تحمّل فشارها، سختی‌ها و گرفتاری‌ها در حدّ نظام برزخی خواهد بود تا کم کم این حجاب‌ها و عیوب و نقایص برطرف شود و لیاقت ورود به عالم لقای رب با اسمای رحمت را کسب کنند.
امّا افرادی که مسیر و مقصدشان در دنیا جز انکار و عناد نیست به سوی «لقای خداوند با اسمای غضب» در حرکت بوده‌اند کیفیت حرکت و تحوّل آنها در برزخ به صورت فرو رفتن در عمق عذاب‌ها و ضلالت‌ها و انحراف در حدّ نظام برزخی خواهد بود.
به بیان دیگر: تکامل برزخی برای مؤمنان به مفهوم نزدیک‌تر شدن به خدا و رها شدن از حجاب‌ها، موانع و رنگ‌ها، عبور از حجب نوری و در نهایت بیرون آمدن از کسوت خود و وجه حق شدن در حدّ و اندازه نظام برزخی است.
امّا برای معاندان و انسان‌هایی که از صراط مستقیم منحرف بوده و در طریق انکار و یا عناد قرار داشته‌اند به مفهوم نزدیک‌تر شدن به سوی عمق آتش، عذاب و طرد و لعن خداوند در حدّ نظام برزخی است. گفتنی است حرکت و نزدیک شدن به آخر راه انتخاب شده، برای مومنان و منحرفان در عالم برزخ توأم با منعم بودن یا معذّب بودن است؛ یعنی بهشت برزخی و نعمت‌های بهشتی در برزخ، در عین این که نتیجه برزخی راه و ایمان و صلاح در زندگی دنیوی است و انسان با آنها متنعّم است نحوه خاصّی دارد که پیش برنده است، حرکت دهنده و نزدیک کننده به حضرت حق و اشتیاق آور برای قرب بیشتر و لقای بهتر حق است.
جهنّم برزخی و عذاب‌های آن در برزخ نیز در عین این که نتیجه برزخی راه ضلالت در زندگی دنیایی بوده و انسان با آنها معذّب است نحوه خاصّی دارد که به سوی عمق عذاب و اصل و ریشه آن سوق می‌دهد، در نتیجه عذاب هم شدیدتر شده و سیر به سوی سخط و غضب حق ادامه پیدا می‌کند.
ابو بصیر می‌گوید: از امام صادق علیه‌السلام از ارواح مؤمنان سؤال نمودم امام علیه‌السلام فرمودند:
در منازل و حجراتی از بهشت هستند و از طعام بهشتی می‌خورند و از شراب بهشت می‌آشامند و می‌گویند: پروردگارا! قیامت را برای ما به زودی پیش بیاور و آن چه به ما وعده فرموده‌ای عنایت فرما و آخر ما را به اوّل ما ملحق کن[1].
تعبیر «یأکلون مِن طَعامها ویشرَبون مِنْ شرابِها» در عین این که از تنعّم ارواح مؤمنان با طعام و شراب بهشت خبر می‌دهد گویای حرکت و تقرّب مداوم نیز هست چرا که شراب و طعام بهشت طعام و شراب قرب است و هر کس از آنها بهره‌مند گردد مقرّب و مقرّب‌تر خواهد بود و این که می‌گویند: خدایا! قیامت را برای ما به زودی پیش بیاور نشان دهنده این است که ارواح در عین تنعّم با نعمت‌های بهشت در یک حالت اشتیاق و پیش روی می‌باشند و نه در حال سکون و غفلت و قانع بودن به آن چه در آنند.
در روایت دیگری[2] که مضمون آن نقطه مقابل مضمون روایت قبلی است استفاده می‌شود که ارواح کفّار و معاندان به سوی عمق آتش و اصل آن در حرکت بوده و انتهای راه برای خود آنان روشن گشته و می‌بینند که به طرف آتش کوبنده‌تر و عذاب دردناک‌تر و اصل جحیم پیش می‌روند و راه برگشت هم ندارند و می‌فهمند که با مرگ دیگری و تحوّل جدیدی که همان قیام ساعت است به اصل آتش بیش از پیش نزدیک‌تر خواهند شد از این جهت با تضرّع دعا می‌کنند و می‌خواهند که
خدای متعال قیامت را پیش نیاورد و اصل جحیم را که به آنها وعده داده است منجّز نکند.
نتیجه: در برزخ هم نتیجه اعمال هست و هم حرکت و تکامل. این تکامل برای فرد مؤمن پاک شدن از آلودگی‌ها و خلاصی از رنگ‌ها و تعلّقات است و برای شخص کافر و معاند فرو رفتن بیشتر در ضلالت، عناد و طرد و دوری از خداوند در حدّ نظام برزخی.
[1] الکافی : 3/135 ، بابٌ فی ارواح الکفّار ، حدیث 2 .
[2] من لا یحضره الفقیه : 1/117 ، حدیث 53 ، محجّة البیضا : 8/292 .