«تقوای اخلاقی پیش نیاز و لازمۀ تقوای دینی است»
نخستین نشست از سلسله نشست‌های اخلاق و معنویت یکشنبه شانزدهم اردیبهشت ماه در موسسه دارالعرفان برگزار شد. در ابتدای نشست سیّدضیاءالدین پورمحمودیان مدیر عامل موسسه فرهنگی دارالعرفان ابراز امیدواری کرد با استمرار و پیوستگی چنین جلساتی در راستای سیاست‌های کلان موسسه، شاهد تحولی بنیادین و ساختارمند باشیم و انشاءالله به همّت شما عزیزان و همکاران گرامی بزودی شاهد آغاز به‌کار دپارتمان اخلاق و معنویت و بعدها سایر دپارتمان‌ها باشیم.
در ادامه محمّد اسفندیاری مدیر مرکز تنظیم و نشر آثار استاد حسین انصاریان نیز به معرفی مختصر بخش‌های موسسه پرداخت و در ضرورت راه اندازی دپارتمان اخلاق و معنویت گفت: متاسفانه در جهان اسلام کمتر کتابی داریم که کاملا شامل روایات اخلاقی باشد در حالی که در فقه و کلام و مباحث اعتقادی کتاب‌های مرجع زیادی داریم. مهم‌ترین کار این بخش بایستی اعتبارسنجی روایات اخلاقی باشد که تاکنون چنین کاری کسی انجام نداده است. ما اصول دین و فروع دین مشخص داریم ولی اخلاق دین نداریم که انشاالله باید در این زمینه به جد کار و تلاش شود.
اما سخنران اصلی این جلسه دکتر محسن جوادی عضو هیات علمی دانشگاه قم بود که ابتدا به رابطه اخلاق و معنویت پرداخت و گفت: اخلاق در ابتدا معادل spirituality در فرهنگ غرب است که کاربرد زیادی در ادبیات ما نداشته و به مسیحیت و خصوصا روح القدس اشاره دارد. این موضوع فراتر از نگاه این جهانی است که امروزه از ماهیت مذهبی و دینی آن کاسته شده و به جنبه های روانشناختی و سابجکتیو تنزل یافته است و اصولا معناداری زندگی از مباحث جدیدی هستند متاثر از فلسفه اگزیستانسیال که امروزه مطرح می‌شوند.
وی افزود: معنویت هم از نظر لغوی و هم معنایی به فرهنگ دینی ما نزدیک تر است چون در ورای هر چیزی قائل به معنایی است و در نهایت به دین ختم می‌شود. منظور کلی از اخلاق خوب زندگی کردن در طراز انسانی است. دو رویکرد در اخلاق وجود دارد یکی آنکه قائل است اصل اخلاق را به عمل معطوف کنیم و دوم آنکه باید روی شخصیت و منش تمرکز کنیم.
وی ادامه داد: توماس آکویناس از متقدمین علم اخلاق، اخلاق را به معنای راهنمای عقلانی در نظر می‌گرفت و آن را گام اول می دانست. متقدمین نگاهشان به این تعریف مثبت بود و با احترام می نگریستند. خواجه نصیرالدین طوسی عبارتی دارد که اگر اخلاق برود شریعت هم از بین خواهد رفت. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل تفسیر آیة دوم از سوره بقره می فرماید: «هدایت برای متقینی است که تقوای اخلاقی دارند و تا این شرط نباشد به تقوای دینی نمی‌رسند و انحراف دینی ایجاد می‌شود.»
امروزه در غرب می‌خواهند میان دین و اخلاق فاصله ایجاد کنند و همین زمینه ساز انحراف اخلاقی خواهد بود چراکه اخلاق و و معنویت باید باهم دیده شوند و من بسیار خشنودم که دپارتمانی به همین نام در حال تشکیل است. در جامعه دینی ما نیز متاسفانه افرادی هستند که به نام تقوا اخلاقیات را نادیده می گیرند و موجبات تنفر عمومی از دین را نزد توده‌های مردم رقم می‌زنند و این یکی از آسیب‌های موجود در جامعۀ ماست. آنان ایمان را در کور کردن عقل و خردورزی می‌بینند.
در پایان مراسم محمد انصاریان مدیر دپارتمان اخلاق و معنویت و عضو شورای علمی موسسه دارالعرفان هدف از تشکیل این بخش را روزآمد سازی نگاه دینی با تکیه بر معارف و روایات متقن اسلامی دانست و با اشاره به وصیت امام علی (ع) در لحظات آخر زندگانی شریف خود خطاب به فرزندانش گفت: آن حضرت تاکید داشت که مراقب باشید دیگران در عمل به قرآن از شما سبقت نگیرند و امروزه این جایگاه رضایت بخش نیست. زیربنای فقه و احکام ما هم بر اخلاق بنا شده است. پیامبر اگر جنبه‌های اخلاقی شخصیتی‌شان نبود نمی‌توانستند نماز و سایر احکام اسلام را در عربستان نشر و گسترش دهند و اگر غیر از آن بود حتی اصول اولیه دین هم پا نمی‌گرفت. بسیاری از معجزات پیامبران مانند قالی سلیمان و عصای موسی ماندگار نشد، ولی سیره عملی پیامبر اسلام (ص) ماندگار است.
وی در ادامه افزود: مبانی اخلاقی موجود در روایات را باید استخراج کنیم و ابعاد کاربردی آن را نشر دهیم. ما در منابع غنی روایی خود مباحث زیادی در اخلاق کاربردی داریم که متاسفانه مغفول واقع شده‌اند و نیاز به تنقیح و روزآمد سازی است تا کل بشریت از آن بهره مند شوند و در حقیقت باید تاسیس قاعده کنیم و قواعد اخلاقی را از روایات استنباط کنیم. بعنوان مثال در شورای شش نفره‌ای که عمر برای انتخاب خلیفه بعد از خود تشکیل داد حضرت علی (ع) براحتی می‌توانست با دروغی مصلحتی شروط سه‌گانه عبدالرحمن بن عوف را بپذیرد و خلیفه مسلمین شود ولی این کار را نکرد. این رفتار وظیفه‌گرایانۀ ایشان را می‌توان در نظام فلسفۀ اخلاق تبیین کرد. از این نمونه‌های عملی برای بروز رسانی طبق فاهمه امروز بشری بسیار داریم که با جدّ و جهد می‌توان آن‌ها را گردآوری کرد و شناساند.