
مسیر مثبت و منفى نفس
از مباحث مهم کتاب خدا درباره نَفْس مسئله اِعراض نَفْس از حق است. همان طور که نفس در طرف مثبت مسیرش به عالىترین سرمایهها دست پیدا مىکند، در طرف منفى مسیرش نیز قرآن مجید مىفرماید که به سختترین بدبختىها و خسارتها دچار مىشود. انسان بدون نفس نمىتواند موجود باشد و زندگى کند. معروف است که انسان در مدت چهار ماهى که در رحم مادر است، داراى روح و نفس نیست. خداوند متعال در آن مدت کوتاه چهار ماهه، تمام ابزار لازم را براى زندگى، از عقل و مغز گرفته تا ناخنهاى دست و پا به انسان عنایت مىکند، ولى مجموع این ابزارها در مدت آن چهار ماه قابل به کار گرفتن نیست. انسان شبیه به یک مرده است، تا وقتى که نفخه روح در او دمیده و این نفس که منشا، منبع و مبدا حیات و حرکتهاست، به او عنایت مىشود.با آمدن نفس، تمام ابزار، از عقل تا جزئىترین عنصر وجود انسان به کار گرفته مىشوند. در حقیقت، نفس کارفرماى اصلى و محرک واقعى همه اعضا و جوارح و ابزار و عناصر وجود انسان است. تمام حرکتها از حرکت عقلى انسان گرفته تا حرکتهاى مادى معمولى به او برمىگردد. قرآن مجید هم تمام برنامهها را به عنوان کسب و کار و کوشش و فعالیت یا بدىها و خوبىها به نفس نسبت داده است.این نفس است که اگر انسان رویش را به جانب خدا کند و به او بفهماند که قبله اصلى و هدف واقعى، وجود مقدّس حضرت حق است و او را از این قضیه بسیار مهم آگاه کند که معشوق و محبوب فقط خداست، نفس با عوامل و عللى که در مسیر الهى به او کمک مىکند، به سوى وجود مقدّس حق حرکت مىکند، حرکتى معنوى و به روحانى و ملکوتى، وقتى نفس حرکت مىکند فکر مىکنید که تمام اعضا و جوارح و ابزار و عناصرى که در اختیار اوست، بىاراده و بىاختیار از روى اجبار دنبال او حرکت مىکنند.حق هم همین است که مختار، مرید و تصمیمگیرنده در وجود انسان نفس است. عقل به منزله چراغ راه براى او است، البته نورش کم است و براى این که همه جاده را روشن کند، تمام خطراتراه را نشان دهد و تمام منافع لازم را در اختیار بگذارد، خداوند بزرگ انبیاى گرامىاش را به کمک عقل و قوّه دریافت انسان مبعوث به رسالت مىکند :«انّ للّهِِ عَلَى النّاس حجَّتَینِ: حُجَهٌ ظاهِرَهٌ وَحُجَّهٌ باطِنَهٌ، امَّا الظّاهِرَهُ فَالرُّسُلُ وَالانبِیاءُ وَالائِمَّهُ عَلَیهِمُ السَّلامُ، امَّا الباطِنَهُ فَالعُقُولُ»1 .اینها همه کمککنندگان به نفس هستند، کمککنندگان به برّ و تقوا هستند، و بِرّ و تقوا مربوط به نفس است. اگر در آیات قرآن مجید دقت کرده باشید، همه این مسائل را خداوند متعال در کتابش صریحا بیان کرده است.این نفس است که فکر مىکنید در دار وجود انسان، مثل انسان در کل دار وجود، از اختیار و اراده برخوردار است، آن گاه ما تغذیهکننده او هستیم. هر چه به او بدهند از آن چه به او داده شده، کسب قدرت مىکند و بر مبناى همان قدرت هم حرکتش را تنظیم مىنماید، اگر چنان چه بار منفى به نفس خورانده شود، از قبیل رذایل اخلاقى، آلودگىها، ناپاکىها، همانها قدرت حرکت نفس مىشوند و وقتى از آن طریق قدرت مىگیرد، در همان طریق هم شروع به حرکت کردن مىکند. همه اعضا و جوارح را هم دنبال خودش مىبَرَد.