مسیر مثبت و منفى نفس

از مباحث مهم کتاب خدا درباره نَفْس مسئله اِعراض نَفْس از حق است. همان طور که نفس در طرف مثبت مسیرش به عالى‏ترین سرمایه‏ها دست پیدا مى‏کند، در طرف منفى مسیرش نیز قرآن مجید مى‏فرماید که به سخت‏ترین بدبختى‏ها و خسارت‏ها دچار مى‏شود. انسان بدون نفس نمى‏تواند موجود باشد و زندگى کند. معروف است که انسان در مدت چهار ماهى که در رحم مادر است، داراى روح و نفس نیست. خداوند متعال در آن مدت کوتاه چهار ماهه، تمام ابزار لازم را براى زندگى، از عقل و مغز گرفته تا ناخن‏هاى دست و پا به انسان عنایت مى‏کند، ولى مجموع این ابزارها در مدت آن چهار ماه قابل به کار گرفتن نیست. انسان شبیه به یک مرده است، تا وقتى که نفخه روح در او دمیده و این نفس که منشا، منبع و مبدا حیات و حرکت‏هاست، به او عنایت مى‏شود.با آمدن نفس، تمام ابزار، از عقل تا جزئى‏ترین عنصر وجود انسان به کار گرفته مى‏شوند. در حقیقت، نفس کارفرماى اصلى و محرک واقعى همه اعضا و جوارح و ابزار و عناصر وجود انسان است. تمام حرکت‏ها از حرکت عقلى انسان گرفته تا حرکت‏هاى مادى معمولى به او برمى‏گردد. قرآن مجید هم تمام برنامه‏ها را به عنوان کسب و کار و کوشش و فعالیت یا بدى‏ها و خوبى‏ها به نفس نسبت داده است.این نفس است که اگر انسان رویش را به جانب خدا کند و به او بفهماند که قبله اصلى و هدف واقعى، وجود مقدّس حضرت حق است و او را از این قضیه بسیار مهم آگاه کند که معشوق و محبوب فقط خداست، نفس با عوامل و عللى که در مسیر الهى به او کمک مى‏کند، به سوى وجود مقدّس حق حرکت مى‏کند، حرکتى معنوى و به روحانى و ملکوتى، وقتى نفس حرکت مى‏کند فکر مى‏کنید که تمام اعضا و جوارح و ابزار و عناصرى که در اختیار اوست، بى‏اراده و بى‏اختیار از روى اجبار دنبال او حرکت مى‏کنند.حق هم همین است که مختار، مرید و تصمیم‏گیرنده در وجود انسان نفس است. عقل به منزله چراغ راه براى او است، البته نورش کم است و براى این که همه جاده را روشن کند، تمام خطراتراه را نشان دهد و تمام منافع لازم را در اختیار بگذارد، خداوند بزرگ انبیاى گرامى‏اش را به کمک عقل و قوّه دریافت انسان مبعوث به رسالت مى‏کند :«انّ للّه‏ِِ عَلَى النّاس حجَّتَینِ: حُجَهٌ ظاهِرَهٌ وَحُجَّهٌ باطِنَهٌ، امَّا الظّاهِرَهُ فَالرُّسُلُ وَالانبِیاءُ وَالائِمَّهُ عَلَیهِمُ السَّلامُ، امَّا الباطِنَهُ فَالعُقُولُ»1 .اینها همه کمک‏کنندگان به نفس هستند، کمک‏کنندگان به برّ و تقوا هستند، و بِرّ و تقوا مربوط به نفس است. اگر در آیات قرآن مجید دقت کرده باشید، همه این مسائل را خداوند متعال در کتابش صریحا بیان کرده است.این نفس است که فکر مى‏کنید در دار وجود انسان، مثل انسان در کل دار وجود، از اختیار و اراده برخوردار است، آن گاه ما تغذیه‏کننده او هستیم. هر چه به او بدهند از آن چه به او داده شده، کسب قدرت مى‏کند و بر مبناى همان قدرت هم حرکتش را تنظیم مى‏نماید، اگر چنان چه بار منفى به نفس خورانده شود، از قبیل رذایل اخلاقى، آلودگى‏ها، ناپاکى‏ها، همان‏ها قدرت حرکت نفس مى‏شوند و وقتى از آن طریق قدرت مى‏گیرد، در همان طریق هم شروع به حرکت کردن مى‏کند. همه اعضا و جوارح را هم دنبال خودش مى‏بَرَد.