گستره و اقسام‌ عبادات

 اعمال و رفتاری كه از انسان صادر شود، چنانچه بر اساس انگیزه ای الهی و نیّت بندگی و اطاعت و تقرّب بپروردگار باشد، عبادت محسوب می‌گردد، روی این زمینه، عبادات در اسلام وسعت و دایره‌ی وسیعی خواهد داشت، كه اكنون عبادات را در سه قسمت بطور خلاصه مورد بررسی قرار می‌دهیم:
1. عبادات فردی
منظور از این نوع عبادت، اعمال و تكالیفی است، كه بر اساس نیّت بندگی و تقرّب صورت می‌‌گیرد، اما جنبه‌ی فردی دارد، و منافع آن نیز بیشتر و در درجه‌ی اول متوجه خود شخص می‌‌گردد، مانند: روزه، اعتكاف، حج، تحصیل علم، كسب معاش، انتظار فرج، و نیت پاك.
2. عبادات اجتماعی
این نوع عبادات شامل سلسله اعمال و وظایفی می‌‌شود؛ كه در درجه‌ی اول منافع و آثار آن متوجه‌ی افراد اجتماع می‌‌گردد، و این دسته اعمال را باز بدو دسته‌ی وظائف جسمی و بدنی؛ و تكالیف مادّی و مالی می‌‌توان تقسیم نمود:
دسته‌ی اول، وظائف واعمالیست كه مربوط بجسم و فعالیت بدنی انسان است، مانند: جهاد، امر به معروف و نهی از منكر، همكاری دركارهای اجتماعی؛ دفاع از حقوق جامعه، رعایت حقوق پدر و مادر و همسایه و استاد، توّلِی و تَبرِّی، صلح و سازش بین افراد، و خانه داری زن، و دسته‌ی دوم؛ كارهائی كه مربوط بصرف مال و ثروت است، مانند پرداخت خمس؛ زكات؛ انفاق؛ صدقات؛ و سایر حقوق مالی.
3. عبادات خدائی
اگر چه این دسته عبادات، با احكام دو دسته‌ی قبل چندان تفاوتی ندارد؛ و معمولا وظائف خدائی و مردمی انسان درهم آمیخته است؛ اما در عین حال در درجه‌ی اول؛ جهت معنوی و بندگی آن بیشتر مورد توجه است، تا آثار و جهات فردی و اجتماعی آن، مانند: نماز، مناجات، ذكر، دعا، شناخت صفات خدا، تفكّر در نظام خلقت، و آشنائی با اسرار و حكمتهای پروردگار.
اكنون طبق سه دسته بندی فوق، قسمتی از آیات و روایات عبادات فردی را از نظر می‌‌گذرانیم:
1. روزه
درباره‌ی روزه و احكام و شرایط آن در قرآن كریم 13 آیه وجود دارد، كه یكی از آن آیات چنین است:
«كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیامُ كَما كُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ».[1]
حكم روزه برای شما مقرّر و نوشته شد، همچنانكه این حكم برای امم قبل از شما هم نوشته شده بود.
2. اعتكاف
اعتكاف یك عبادت اسلامی است، كه طبق شرائطی؛ مانند: سه روز توقّف در مسجد با روزه گرفتن؛ و خودداری از معاشرت های جنسی، باید انجام گیرد، گاهی هم پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بعنوان اِعتكاف ده روز در مسجد می‌‌ماند و در حال عبادت و مناجات بسر می‌‌برد و می‌‌فرمود:
اعتكاف عشر فی شهر رمضان تعدل حجتین و عمرتین.[2]
ده روز اعتكاف در ماه رمضان مساوی است با دو حجّ و دو عمره.
3. حجّ
پیرامون عمل حج و شرائط و دستورات آن؛ در قرآن 22 آیه وجود دارد، كه یكی از آن آیات چنین است:
«وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلی كُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ».[3]
ای ابراهیم! اعلام حجّ كن، تا مردم پیاده و سوار؛ از هر نقطه ای دور دست بسوی تو آیند، و به اعمال حجّ و منافع آن دست یابند.
4. علم و دانش
علم و دانش آموختن نیز، از عبادات مسلّم و چشمگیر اسلامی است، و بمنظور ارزش و اهمیت این عبادت، از مادّه‌ی علم و مشتقّات آن، در قرآن كریم 855 مرتبه سخن بمیان آمده است.
پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در بیان دیگر می‌‌فرماید:
فضل العلم احب الیّ من فضل العباده.[4]
برتری و امتیاز علم در نزد من از ارزش وبرتری عبادت بیشتر است.
5. تأمین معاش
تأمین معاش، و تحصیل نیازمندیهای یك زندگی شرافتمندانه و اسلامی، از وظائف و عبادات یك فرد مسلمان بشمار آمده است.
پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
العباده سبعه اجزاء، افضلها طلب الحلال.[5]
عبادت هفت قسمت است، كه پرفضیلت ترین قسمت آن، بدست آوردن مال و دارائی حلال است.
6. انتظار فرج
انتظار فرج و ظهور امام غائب ـ علیه السّلام ـ و خود را ساختن و برای آمدن امام آماده گشتن و چشم براه تشكیل یك حكومت عادل دوختن نیز از جمله عبادات فردی اسلامی است.
علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:
افضل العباده، الصبر و الصمت، و انتظار فرج.[6]
بالاترین عبادت، صبر در جای خود، و سكوت بمورد، و انتظار فرج است.
7. نیت پاك
نیّت پاك و تصمیم باعمال خیر و انسانی، از جمله عبادات فردی است.
شخصی بامام صادق ـ علیه السّلام ـ عرض كرد: قربانت گردم، عبادت چیست؟ امام فرمود:
حسن النیه بالطاعه.[7]
نیت پاك داشتن و تصمیم بر اطاعت، عبادت است.
عبادات اجتماعی
1. نبرد و فداكاری
در قرآن كریم، در مورد نبرد و فداكاری در راه احیای هدفهای اسلامی 32 آیه وارد شده است؛ و جهاد و فداكاری را بهترین و مؤثرترین عبادت اجتماعی اسلام می‌‌توان دانست.
پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
صبر المسلم فی بعض مواطن الجهاد یوماً واحداً، خیر له من عباده اربعین سنه.[8]
استقامت و پایداری یكروز مسلمان، در بعضی از جبهه های جهاد، برای او بهتر و بالاتر از چهل سال عبادت است.
در بیان دیگر فرمود:
لضربه علی ـ علیه السّلام ـ عمرُ بن عَبْدِوَدّ، افضل من عباده الثقلین[9]
ضربه‌ی شمشیر علی ـ علیه السّلام ـ در جنگ احزاب بر«عمرو بن عبدوَدْ» كه قدرتمندترین پیشوای كفر و اِلحاد، و دشمنترین شخص ضد اسلام و قرآن بود، از عبادت جنّ و انس بالاتر است!
باز فرمود: ای علی! ترا بشارت می‌‌دهم كه اگر عمل امروز ترا (قتل عمرو بن عبدود) با تمام اعمال امت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ مقایسه كنند؛ عمل تو برتری خواهد داشت![10]
2 و 3. امر بمعروف و نهی از منكر
این دو تكلیف، سنگین، از عبادات بزرگ اسلامی است، و عظمت و آثار درخشان آنرا قرآن كریم در 9 آیه بیان می‌‌دارد، و امام باقر ـ علیه السّلام ـ هم درباره‌ی فضیلت و قِداست این دو عبادت بزرگ می‌‌فرماید:
سبیل الانبیاء و منهاج الصالحین، فریضه عظیمه تقام الفرائض، و تؤمن المذاهب؛ و تحل المكاسب؛ و ترد المظالم، و تعمر الارض ... .[11]
امر بمعروف و نهی از منكر، راه و رسم انبیاء، روش صالحان و شایستگان، فریضه و عبادت بزرگی است، كه در سایه‌ی آن واجبات دیگر برقرار می‌‌شود، افكار و عقائد محفوظ می‌‌ماند، كسب و تجارت بر اساس مشروع و حلال قرار می‌‌گیرد، حقوق افراد مظلوم بآنها برمیگردد، و سر انجام پهنه‌ی زمین و محیط جامعه بعمران و پیشرفت می‌گراید.
4. دفاع از حقوق مسلمانان
از نظر اسلام، اهل ایمان و مسلمانان برادر همدیگر محسوب می‌شوند.
قرآن می‌فرماید:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ».[12]
و امام صادق ـ علیه السّلام ـ نیز فرمود:
المسلم اخ المسلم. [13]
اهل ایمان برادر یكدیگر، و مسلمانان نیز برادر همدیگرند. و چون افراد نسبت بهمدیگر برادرند و تمام جوامع اسلامی هم جامعه‌ی واحدی است، در نتیجه تمام افراد هم مسئولیت دارند، از حقوق افراد دیگر كه در واقع برادر آنها حساب می‌شوند، دفاع كنند، و اگر ضربه و لطمه ای بر پیگر فرد یا جامعه ای وارد شود آنرا رفع نمایند، و اگر از این وظیفه‌ی سنگین شانه خالی كردند، و بناله های مظلومان و ستمدیدگان ترتیب اثری ندادند، چنین افرادی مسلمان واقعی و راستین نخواهند بود!
پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
من سمع مسلماً ینادی یا للمسلمین، فلم یجبه فلیس بمسلم.[14]
5. كمك به نیازمندان
كمك بنیازمندان و محتاجان جامعه نیز؛ از وظائف حتمی و عبادات چشمگیر اسلامی قرار گرفته است.
پیامبر عالیقدر فرمود:
من مشی فی عون اخیه و منفعته، فله ثواب المجاهدین فی سبیل الله.[15]
6. احسان به پدر و مادر
در قرآن كریم پس از آنكه وظیفه‌ی عبادی انسان در برابر خدا بیان می‌‌گردد، بدنبال آن احسان و خدمت به پدر و مادر بعنوان، یك تكلیف مسلّم و مقدس می‌‌آید؛ و می‌‌فرماید:
«لاَ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً».[16]
جز برای خدا عبادت نكنید، و به پدر و مادر احسان و نیكی نمائید.
این آیه، خدمت به پدر و مادر را كه، واسطه‌ی خلقت او بوده اند یكنوع وظیفه‌ی واجب و عبادت و اطاعت معرفی می‌‌نماید، و حتی رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نگاه محبت آمیز و عطوفانه‌ی اولاد را به پدر و مادر یكنوع عبادت می‌‌شمارد و می‌‌فرماید:
نظر الولد الی والدیه حُباً لهما عباده.[17]
نگاه فرزند به پدر و مادر، در صورتیكه از روی محبت و مودّت باشد؛ عبادت است.
7. خانه داری
صرف نظر از اینكه در خانواده؛ مرد در برابر همسر خویش وظائف سنگینی دارد؛ و می‌بایست همانطور كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: برای افراد خانواده اش از هر جهت منشاء فضائل و خوبیها و مهربانیها باشد[18] زن نیز در مورد، خانه داری و شوهر داری، موظّف است، نهایت سعی و كوشش خود را به كار ببرد، و شوهر داری زن در خانه یكنوع جهاد و فداكاری به حساب آمده است:
امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ فرمود:
جهاد المرئه حسن التّبعل.[19]
جهاد زن اینست كه در خانواده به طور شایسته شوهر داری نماید.
8. پیمان زنا شوئی
پیوند زنا شوئی و خلقت زن برای مرد در قرآن كریم، از نشانه های قدرت پروردگار عالم به حساب آمده، و نیز«مِیثاقِ غلیظ» یعنی پیمان محكم و استوار محسوب گردیده است.
پی نوشت :
[1] . بقره، 183.
[2] . وسائل الشیعه، ج 7، ص 397.
[3] . حج؛ 27.
[4] . تحف العقول، ص34.
[5] . تحف العقول، ص 143.
[6] . تحف العقول، ص 33 و 142.
[7] . سفینه، ج 2 ص 628.
[8] . الفقه؛ كتاب الجهاد؛ ص16.
[9] . تفسیر منهج؛ ج 7، ص 293.
[10] . تفسیر منهج؛ ج 7، ص 293.
[11] . منهاج الصالحین، ج 1، ص 229.
[12] . حجرات، 10.
[13] . وسائل؛ ج 2؛ ص 228.
[14] . وسائل، ج 2، ص 520.
[15] . وسائل، ج 5، ص 602.
[16] . بنی اسرائیل، 23.
[17] . تحف العقول، ص 37.
[18] . وسائل؛ ج 14، ص 122.
[19] . وسائل، ج 14، ص 116.