دعا در سیره معصومین

  خداوند انسان را با فطرت كمال طلب خلق كرده تا به دنبال كمال مطلق باشد. برای رسیدن به كمال، چراغ عقل به او بخشید و انبیاء و ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ را هدایتگر و الگوی او قرار داد و برای اینكه در رسیدن به كمال خطائی رخ ندهد، به آنان عصمت بخشید، تا گفتار و رفتارشان بدون شبهه وجود خطا و با اطمینان خاطر روشنگر راه كمال باشد.
تنها راه رسیدن به كمال، انجام اطاعت و عبادت خداست و از آنجا كه عقل بشر نمی‌تواند مستقلاً به ماهیت تمام عبادات و چگونگی انجام آن پی ببرد، ناچار است به معصومین ـ علیهم السّلام ـ رجوع كند و بی‌كم و كاست شیوه آنان را به كار گیرد و در دعا كردن كه برترین عبادات است، و بهترین راه برقراری ارتباط با خداست، باید روش و سیره معصومین ـ علیهم السّلام ـ به كار گرفته شود. در اینجا به چند نمونه از این روشها اشاره می‌كنیم:
1. مدح و ثنا قبل از دعا: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: وقتی یكی از شما حاجتی طلب می‌كند، باید اول پروردگار را مدح و ثنا گوید، چرا كه هر كس بخواهد از سلطان درخواستی كند اول بهترین كلماتی را كه می‌تواند برای زبان جاری می‌كند (سپس حاجت خود را بیان می‌كند).[1] روش معصومین در دعا كردن، شروع با مدح الهی بوده است. چنان كه حضرت علی ـ علیه السّلام ـ دعای معروف كمیل را با ذكر رحمت واسعه و قدرت قاهره خداوند شروع كرده است و امام باقر ـ علیه السّلام ـ در ابتدای دعای سمات خداوند را اینگونه تمجید می‌كند، خداوندا تو را به اسم اعظمت می‌خوانم كه اگر برای گشودن درهای بسته آسمان خوانده شود، باز می‌شوند... و امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در دعای پنجم صحیفه می‌فرماید: ای كسی كه شگفتی‌های عظمتت پایان نمی‌پذیرد...
2. صلوات بر پیامبر و اهلبیت ـ علیهم السّلام ـ : صلوات دعایی است كه همیشه مورد پذیرش حق تعالی قرار می‌گیرد. پس اگر دعایی همراه با صلوات باشد قطعاً اجابت خواهد شد، زیرا خداوند بزرگتر از آن است كه قسمتی از دعا را اجابت كند و قسمتی را نپذیرد، لذا معصومین ـ علیهم السّلام ـ دعا را همیشه با صلوات بر پیامبر و آل او ختم می‌كردند. علاوه بر اینكه اكثر مواقع شروع دعا نیز با صلوات بوده است. امیرمؤمنان ـ علیه السّلام ـ دعای كمیل را با صلوات ختم می‌كند، همچنین مناجات شعبانیه را با صلوات شروع و ختم می‌كند و امام سجاد ـ علیه السّلام ـ تمام دعاهای خود در صحیفه سجادیه را با صلوات به پایان برده است.
3. ذكر نعمت‌های الهی: ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ وقتی دعا می‌كردند، به تناسب درخواست خود، نعمتهای خداوند را بر می‌شمردند، و سپس حاجت خود را اظهار می‌كردند. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در دعای كمیل نعمت‌های معنوی خداوند را اینگونه یادآور می‌شوند، خدایا چه زشتی‌هایی كه از من پوشاندی... چه لغزشهایی كه مرا در آن حفظ كردی... و چه تعریف و تمجیدهای زیبایی كه من شایسته آن نبودم در بین مردم رواج دادی. و امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در دعای ابوحمزه ثمالی می‌فرمایند: خدایا می‌دانم كه آماده برآوردن حاجات امیدوارانی و مراتب حال پریشان خاطرانی.
4. دعا با حال تضرّع: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: خداوند به موسی وحی كرد، وقتی در حضور من ایستاده‌ای همچون شخص محتاج و ذلیل بایست.[2] انسان فقیر به معنای واقعی است چرا كه هر چه دارد از خداست، جان او و تمام نعمت‌های ظاهری و باطنی از خداست، لذا انسان باید وقت دعا به معنای واقعی گدایی كند، چنان كه پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ هنگام دعا دستانش را بالا می‌گرفت، مثل مسكین و بیچاره‌ای كه درخواست غذا می‌كند.[3] همچنین، امام صادق ـ علیه السّلام ـ بعد از نماز دستها را بالا می‌گرفت و دعا می‌كرد.[4]
5. دعا همراه با جماعت: در دین اسلام به جماعت اهمیت زیادی داده شده است، حتی عبادات فردی مانند نماز، اگر با جماعت باشد ثواب آن چندین برابر می‌شود، دعا نیز اگر به جماعت برگزار شود، به اجابت نزدیكتر است. برای همین «وقتی برای امام باقر ـ علیه السّلام ـ مشكلی پیش می‌آید، زنها و بچه‌ها را جمع‌آوری می‌كرد و دعا می‌نمود و بقیه آمین می‌گفتند».[5]
6. دعا برای همگان: اسلام دینی است كه به همه ابعاد فردی و اجتماعی بشر توجه دارد و كمك به دیگران را وظیفه هر شخصی و حتی شرط مسلمانی می‌داند. پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: كسی كه صبح برخیزد و به امور مسلمین اهمیت ندهد، مسلمان نیست.[6] امّا خود معصومین ـ علیهم السّلام ـ حتی در خلوت نیز به یاد دیگران بودند. امام رضا ـ علیه السّلام ـ در دعای خود می‌فرمایند: خداوندا همه مؤمنین در سراسر جهان را ببخش.[7] امام حسن مجتبی ـ علیه السّلام ـ درباره عبادت مادرش فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ می‌فرمایند: شبی مادرم تا صبح مشغول عبادت و دعا بود و من می‌شنیدم كه به همه همسایگان و مسلمانان دعا می‌كند، اما برای خودش هیچ دعا نكرد. صبح از ایشان علت این امر را پرسیدم و ایشان فرمودند: «الجار ثم الدار، اول همسایه بعد اهل خانه».[8]
7. دعا هنگام شب:‌تاریكی شب فرصتی است مناسب برای خلوت كردن و راز و نیاز با پروردگار به خصوص نیمه‌های شب كه عموم مردم در خواب راحت هستند. چنان كه امام سجاد ـ علیه السّلام ـ هنگام شب كه همه چشمها در خواب بودند دعا می‌فرمودند.[9] و امام باقر ـ علیه السّلام ـ بعد از نماز شب دعا می‌كردند.[10]
8. دعا بعد از نماز: نماز معراج روح و ارتباط بنده با خداست و بهترین فرصت برای طلب حاجت در حال ارتباط است. برای همین امام صادق ـ علیه السّلام ـ بعد از نماز دست به دعا بر می‌داشتند.[11] امام سجاد ـ علیه السّلام ـ بعد از نماز ظهر دعا می‌كردند.[12]
9. دعا در اوقات مقدس: معصومین ـ علیهم السّلام ـ به اوقات مقدسی كه باعث اجابت دعا می‌شود، ‌اهمیت می‌دادند و حاجات خود را در آن اوقات به درگاه خداوند عرضه می‌كردند و اكثر دعاهای وارده از معصومین ـ علیهم السّلام ـ مخصوص به وقت خاصی است. چنان كه امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در ماه مبارك رمضان، بعد از نماز شب دعای ابوحمزه ثمالی را می‌خواندند.[13] و امام كاظم ـ علیه السّلام ـ روز مبعث دعا می‌فرمودند.[14] و حضرت علی ـ علیه السّلام ـ دعای كمیل را نیمه شعبان در حال سجده می‌خواندند.[15]
فهرست منابع:
1. بحار الانوار، 110 جلد، علامه مجلسی، موسسه الوفاء بیروت، لبنان، 1404 قمری.
2. كافی، 8 جلد، شیخ كلینی، دار الكتب الاسلامیه، تهران، 1365 شمسی.
3. مستدرك الوسایل، 18 جلد، محدث نوری، آل البیت قم، 1408 قمری.
4. البلد الامین، ابراهیم بن علی عاملی كفعمی، چ سنگی.
5. جمال الاسبوع، سید علی بن طاووس حلی، انتشارات رضی، قم.
6. اقبال الاعمال، سید علی بن طاووس حلی، دار الكتب الاسلامیه، تهران، 1367 شمسی.
[1] . شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 485.
[2] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 90، ص 313.
[3] . همان، ص 7.
[4] . ابراهیم بن علی بن عاملی كفعمی، البلد الامین، ص 150.
[5] . شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 488.
[6] . شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 163.
[7] . محدث نوری، مستدرك الوسایل، ج 4، ص 451.
[8] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 43، ص 81.
[9] . ابراهیم بن علی عاملی كفعمی، البلد الامین، ص 35.
[10] . همان، ص 47.
[11] . همان، ص 150.
[12] . سید علی بن طاووس حلی، جمال الاسبوع، ص 405.
[13] . سید علی بن طاووس حلی، اقبال الاعمال، ص 67.
[14] . همان، ص 678.
[15] . همان، ص 706.