در محضر خورشید چهارم

مکتبی در سخنان امام سجاد علیه السلام

مدیریت زبان

بخش عمده‌ای از ارتباط ما با دیگران، از راه گفت‌وگو شکل می‌گیرد. چنانچه مهارت گفت‌وگو و آسیب‌های ناشی از آن را ندانیم، ممکن است در ایجاد یک رابطه خوب، دچار مشکل شویم. بخشی از این مهارت، در مهار زبان و تسلط بر گفته‌هاست. پیشنهاد امام سجاد علیه السلام ، توجه به اصل مراقبت از زبان است تا از رها کردن این ابزار مهم ارتباط، پرهیز کنیم: «احفَظْ علَیکَ لسانَکَ تَمْلِکْ بهِ إخوانَکَ؛ زبانت را نگه دار تا برادرانت را نگه داری.»1 از نگاه حضرت، گفت‌وگوهای نسنجیده، گاه به قطع ارتباط می‌انجامد و در مقابل، کنترل زبان و خروجی آن، شخصیتی محبوب از شخص به دیگران معرفی می‌کند که میل به ارتباط با چنین شخصیتی و تداوم رابطه، بیشتر خواهد بود.

روابط اجتماعی

برخی به اشتباه، تسلط و غلبه اجتماعی را در ایجاد مزاحمت برای دیگران، به معنای حساب بردن آنها می‌دانند. چنین نگرش خطرناکی می‌تواند هم فرد را دچار آسیب‌های روانی کند ـ آنچنان‌که در روان‌شناسی با بیمارانی روبه‌رو می‌شویم که از اختلال سلوک یا شخصیت ضد اجتماعی رنج می‌برند ـ و هم امنیت روانی کسانی را که با آنان در تعامل هستند، تهدید کند. در سفارشی از امام سجاد علیه السلام این مسئله به گونه‌ای پیش‌گیرانه آمده است: «کَفُّ الأذی مِن کَمالِ العقلِ و فیه راحةٌ للبَدَنِ عاجِلاً و آجِلاً؛ آزار نرساندن، نشانه کمال خرد است و مایه آسایش تن در دنیا و آخرت است».2

تعارض شناخت و رفتار

دو راهی‌ها از هر نوعی که باشند، انسان را دچار روان‌پریشی می‌کنند. آن‌که می‌داند و خلاف دانسته‌های خود گام برمی‌دارد، دلهره‌‌ای وصف‌نشدنی را تجربه می‌کند که نشانه‌های بیرونی آن، پرخاشگری، ناسازگاری، لج‌بازی، نداشتن مهارت تصمیم‌گیری و نیز سردرگمی در زندگی است. به عنوان نمونه، فردی که قوانین دین را برای زیستن برگزیده است، چنانچه روش زندگی او مغایر با این انتخاب و شناخت باشد، از زندگی خود لذتی نمی‌‌برد و هیچ موفقیتی، او را خرسند نمی‌‌سازد. امام زین ‌العابدین علیه السلام ، از چنین مسئله‌ای با نگاهی توحیدی پرهیز می‌دهد: «إنّ أبْغضَ النّاسِ إلَی اللّه مَن یَقْتَدی بسُنّةِ إمامٍ و لا یَقتدی بأعمالِهِ؛ مبغوض‌ترین مردم نزد خداوند، کسی است که خود را پیرو روش امامی بداند، ولی از رفتار و کردار او پیروی نکند».3

امید

یکی از عوامل اصلی بهداشت روان، امیدواری است. اگر فردی به هر دلیل، امید خود را به فردایی بهتر از دست بدهد، مشکلاتی مانند افسردگی به سراغش خواهد آمد. همچنین داشتن انگیزه پیشرفت و ساختن شرایطی بهتر، از نشانه‌های شخصیت سالم است و چنانچه این میل و انگیزه در افراد جامعه خاموش شود، سردی و بی‌حالی، فرد و اجتماع را فرا می‌گیرد و زندگی وضعیتی نابسامان و دور از نشاط روانی می‌یابد. با این نگرش، امید به ایجاد جامعه‌ای بهتر و با امنیت روانی کامل‌تر به دست آخرین ذخیره خدا، می‌تواند بسیاری از خرسندی‌ها را به خشنودی تبدیل کند و آن‌که از چنین امیدی برخوردار است، گوهری گران‌بها در اختیار دارد. امام چهارم در این باره چه نیکو می‌فرماید: «انتظارُ الفَرَجِ مِن أعظمِ الفَرَجِ؛ انتظار فرج، خود، بزرگ‌ترین گشایش است».4

سبک زندگی

داشتن روش و سبک برای هر کاری ضروری است، وگرنه تندروی‌ها و کندروی‌ها می‌توانند آسیب‌های ویرانگری داشته باشند. برخورداری از صفت‌های شخصیتی ثابت سبب بروز رفتارهای بهنجار است. این صفات، در مکتب‌های گوناگون، شکل‌های متفاوتی می‌یابند. در مکتب امام سجاد علیه السلام برخی از این ویژگی‌های پسندیده بیان شده است:
أربعٌ مَن کُنَّ فیه کَمُلَ إسلامُه و مُحِّصَتْ عنه ذُنوبُهُ و لَقِیَ ربَّهُ عزّ و جلّ و هُو عنه راضٍ: مَن وفی للّه ِ عزّ و جلّ بما یَجْعَلُ علی نفسِهِ للنّاسِ و صَدَقَ لِسانُهُ مَع النّاسِ و اسْتَحْیا مِن کلِّ قبیحٍ عندَ اللهِ و عندَ النّاسِ و حَسَّنَ خُلقَهُ معَ أهلِهِ.5
چهار چیز است که هر کس دارای آنها باشد، اسلامش کامل می‌گردد و گناهانش ریخته می‌شود و پروردگار خویش را دیدار می‌کند، در حالی ‌که از او خشنود است:
1.‌ آن‌که برای خدا، به تعهد خود در قبال مردم عمل کند؛
2. با مردم راست‌گو باشد؛
3. از ارتکاب هر آنچه نزد خدا و مردم زشت است، شرم کند؛
4. با خانواده خود، خوش اخلاق باشد.
با دقت در این سخن، درمی‌یابیم که سه حوزه اصلی ارتباط، یعنی ارتباط با خدا، با خود و دیگران، در ملاک‌های معرفی شده حضرت وجود دارند و هماهنگ شدن با این ویژگی‌ها، می‌تواند سلامت روان افراد را تضمین کند.

نویسنده:ابراهیم اخوی

پی نوشت ها :

1. بحارالانوار، ج٧٤، ص١٥٦، ح١.
2. تحف العقول، ص٢٨٣.
3. الکافی، ج٨، ص٢٣٤، ح٣١٢.
4. بحارالانوار، ج٥٢، ص١٢، ح٤.
5. همان، ج٧٥، ص٩٣، ح٦.