صله رحم‏ در آیات و روایات

قرآن مجيد در بيست و سه مورد به اهل ايمان و ساير مردم سفارش اقوام و ذوى‏القربى را نموده، و اين همه تأكيد تحت اين عنوان كه با مال و ارث و اداى حقوق نسبت به آنان از آنان رعايت كنيد، دليل بر اهميّت صله رحم در پيشگاه حضرت حق است.

حضرت صادق عليه السلام در توضيح آيه شريفه:

"الَّذينَ يَصِلُونَ ما امَرَ اللَّهُ بِهِ انْ يُوصَلَ" «1»

و آنچه را خدا به پيوند آن فرمان داده پيوند مى‏دهند.

مى‏فرمايد:

از جمله امورى كه حضرت حق امر به اتصال كرده‏اند صله رحم و رسيدگى به اقوام است، و نهايت تأويل آيه، صله مردم نسبت به ما اهل بيت است. «2» صله نسبت به اهل بيت عليهم السلام، قبول ولايت و امامت آن بزرگوار و تأسّى به آنان در اخلاق و اعمال و اطاعت از امر و نهى ايشان است. «3»

صله رحم در قرآن مجيد

قطع رحم آن چنان مورد نفرت حق است كه در قرآن مجيد فرموده است:

وَ الَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا امَرَ اللَّهُ بِهِ انْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِى الاْرْضِ اولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ» «4»

و كسانى كه عهد خدا را پس از استوار كردنش مى‏شكنند، و پيوندهايى را كه خدا به برقرارى آن فرمان داده مى‏گسلند، و در زمين فساد مى‏كنند، لعنت و فرجام بد و دشوار آن سراى، براى آنان است.

الَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما امَرَ اللَّهُ بِهِ انْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِى الاْرْضِ اولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ» «5»

آنان كسانى هستند كه پيمان خدا را [كه توحيد و وحى و نبوت است‏] پس از استوارى‏اش [با دلايل عقلى و علمى و براهين منطقى با عدم وفاى به آن‏] مى‏شكنند و آنچه را خدا پيوند خوردن به آن را فرمان داده است [مانند پيوند با پيامبران و كتاب‏هاى آسمانى و اهل بيت طاهرين و خويشان‏] قطع مى‏نمايند و در زمين تباهى و فساد بر پا مى‏كنند، آنانند كه زيانكارند.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذى تَسائَلُونَ بِهِ وَ الاْرْحامَ انَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيباً» «6»

و از خدايى كه به نام او از يكديگر درخواست مى‏كنيد، پروا كنيد و از [قطع رابطه با] خويشاوندان بپرهيزيد. يقيناً خدا همواره بر شما حافظ و نگهبان است.

امام صادق عليه السلام در توضيح آيه مى‏فرمايد:

منظور از ارحام در اين آيه اقوام مردمند كه خداوند نسبت به آنان امر به صله فرموده و آن را بزرگ دانسته است. «7»

صله رحم در روايات‏

رسول حق صلى الله عليه و آله فرمود:

اعْجَلُ الْخَيْرِ ثَواباً صِلَةُ الرَّحِمِ. «8»

سريع‏ترين نيكى براى رسيدن به ثواب صله رحم است.

امام على عليه السلام در «نهج البلاغه» مى‏فرمايد:

اى مردم! هيچ كس از طايفه و خويشان خود بى نياز نيست هر چند صاحب مال و دارايى باشد، بدون شك به دست و زبان آنان براى اين‏كه از او دفاع كنند و به ياريش برخيزند نيازمند است، و نزديكان شخص براى اين‏كه او را به هنگام نبودنش يارى دهند مهم‏ترين اشخاصند و بهتر مى‏توانند پراكندگى و گرفتارى او را رفع كنند و در هنگام سختى و پيشامدهاى ناگوار از همگان نسبت به او مهربان‏ترند، و نام نيكو كه حضرت حق به شخص در ميان مردم عطا فرمايد بهتر است براى او از ثروت و دارايى كه براى ديگرى به ارث بگذارد.

بدانيد كه يك نفر از شما حقّ روگرداندن از خويشان خود را ندارد آنگاه كه آنان را در فقر و پريشانى ببيند، بر او لازم است با مالى كه به خاطر ماندنش زياد نمى‏شود به آنان احسان كند، و كم نمى‏گردد اگر آن را به مصرف حق‏ برساند. هر كس از اقوام خود دست بكشد از آنان يك دست گرفته شده، و از او دست‏هاى بسيار؛ و آن كه نسبت به اقوامش متواضع باشد و مهربان و همراه، به طور دائم دوستى آنان را به طرف خود جلب خواهد كرد. «9» امير المؤمنين عليه السلام مى‏فرمايد:

وَ اكْرِمْ عَشيرَتَكَ، فَانَّهُمْ جَناحُكَ الَّذى بِهِ تَطِيرُ، وَ اصْلُكَ الَّذى الَيْهِ تَصِيرُ، وَ يَدُكَ الَّتى بِها تَصُولُ. «10»

اقوامت را گرامى بدار، زيرا آنان براى تو بالى هستند كه به وسيله آن طيران مى‏كنى، و ريشه‏اى هستند كه به سوى آنان مى‏روى، و دستى هستند كه با آن قدرت پيدا مى‏كنى.

ابوبصير مى‏گويد: از حضرت صادق عليه السلام پرسيدم:

عَنِ الرَّجُلِ يَصْرِمُ ذَوى قَرابَتِهِ مِمَّنْ لا يَعْرِفُ الْحَقَّ؟ قالَ. لايَنْبَغى لَهُ انْ يَصْرِمَهُ. «11»

مردى به خاطر اين‏كه اقوامش شناختِ به حق ندارند با آنان قطع رابطه مى‏كند، فرمود: قطع رابطه با رحم سزاوار نيست.

صفوان مى‏گويد: به حضرت صادق عليه السلام گفتم: مرا نزديكى هست كه بر غير دين من و راه و روش اهل بيت است، آيا او را بر من حقّى هست؟ فرمود: آرى، حق خويشاوندى را هيچ چيز قطع نمى‏كند. و اگر بر آيين تو باشند داراى دو حقّند. حق رحم و حق اسلام. «12»

رسول حق صلى الله عليه و آله فرمود:

صِلُوا ارْحامَكُمْ فِى الدُّنيا وَ لَوْ بِسَلامٍ. «13»

در دنيا صله رحم كنيد گرچه به يك سلام باشد.

و نيز آن حضرت فرمود:

اذا قَطَعُوا الاْرْحامَ جُعِلَتِ الاْمْوالُ فى ايْدِى الاْشْرارِ. «14»

چون گناه قطع رحم به ميان آيد اموال در دست اشرار قرار خواهد گرفت.

حضرت باقر عليه السلام فرمود:

صِلَةُ الاْرْحامِ تُزَكِّى الاْعْمالَ، وَ تُنْمِى الاْمْوالَ، وَ تَدْفَعُ الْبَلْوى‏، وَ تُنْسِى‏ءُ فىِ الاْجَلِ. «15»

صله ارحام، اعمال را پاك مى‏كند، اموال را زياد مى‏نمايد، بلا را دفع مى‏كند، اجل را به تأخير مى‏اندازد (كنايه از اين‏كه عمر را طولانى مى‏نمايد).

امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

صله ارحام اخلاق را نيكو، شخص را با گذشت، نفس را پاكيزه، رزق را زياد و اجل را به تأخير مى‏اندازد. «16» و نيز فرمود:

صله ارحام و نيكى به آنان، حساب را آسان مى‏كند، و حافظ شخص از گناه‏ است، صله رحم كنيد و به برادران نيكى نماييد گرچه به خوب سلام كردن و يا جواب سلام دادن باشد. «17» موسى عليه السلام از حضرت حق عز و جل پرسيد:

فَما جَزاءُ مَنْ وَصَلَ رَحِمَهُ؟ قالَ: يا مُوسى‏! انْسِئُ لَهُ اجَلَهُ، وَ اهَوِّنُ عَلَيْهِ سَكَراتِ الْمَوْت. «18»

جزاى آن كه صله رحم كند چيست؟ خطاب رسيد: اجلش را به تأخير مى‏اندازم و سختى‏هاى مرگ را بر او راحت و آسان مى‏كنم.

رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمود:

صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّيارَ، و تَزيدُ فى الاعْمارِ وَ انْ كانَ اهْلُها غَيْرَ اخْيارٍ. «19»

صله رحم مملكت را آباد و عمر را زياد مى‏كند گرچه كنندگان اين كار از خوبان نباشند.

رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمود:

سِرْ سَنَةً صِلْ رَحِمَكَ. «20»

يكسال مسيرى را طى كن، صله رحم بجاى آور.

و نيز فرمود:

من به حاضر و غائب امّتم سفارش مى‏كنم و به هر كه در اصلاب مردان و رحم زنان است تا روز قيامت، صله رحم كنيد گرچه مسير يكسال راه باشد، كه صله رحم از دين است. «21»

حضرت صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

مردى خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد عرضه داشت: مرا اقوامى است كه نسبت به آنان اهل صله هستم ولى آنان مرا آزار مى‏دهند، مى‏خواهم آنان را ترك كنم، حضرت فرمود: در اين وقت خداوند هم همه شما را ترك خواهد كرد، عرض كرد: چه كنم؟ فرمود: به آن كه تو را محروم كرد عطا كن، با آن كه از تو قطع كرد صله كن، و آن كه به تو ظلم كرد از او بگذر. چون اين برنامه را عمل كردى خداوند در مقابل آنان پشتيبان و يار و ياور توست. «22» رسول حق صلى الله عليه و آله فرمود:

ثَلاثَةٌ لا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ: مُدْمِنُ خَمْرٍ، وَ مُؤْمِنُ سِحْرٍ، وَ قاطِعُ رَحِمٍ. «23»

سه نفر وارد بهشت نمى‏شوند، دائم الخمر، مؤمن به سحر و جادو، قطع كننده‏رحم.

امام على عليه السلام فرمود:

اقْبَحُ الْمَعاصِى قَطيعَةُ الرِّحِمِ وَ الْعُقُوقُ. «24»

زشت‏ترين گناهان قطع رحم و عاقّ پدر و مادر شدن است.

حضرت صادق عليه السلام فرمود:

الذُّنُوبُ الَّتى تُعَجِّلُ الْفَناءَ قَطيعَةُ الرَّحِمِ. «25»

از گناهانى كه انسان را دچار مرگ زودرس مى‏كند قطع رحم است.

------------------------------------------------------------------

(1)- رعد (13): 21.

(2)- بحار الأنوار: 71/ 130، باب 3، حديث 95؛ الكافى: 2/ 156، حديث 28.

(3)- مسئله ذوى القربى را حضرت حق در سوره‏هاى بقره آيات 83 و 180 و 215، نساء آيات 7 و 33 و 36 و 135، مائده آيه 106، انعام آيه 152، انفال آيه 41، توبه آيه 113، نحل آيه 90، اسراء آيه 26، نور آيه 22، شعراء آيه 214، روم آيه 38، فاطر آيه 18، شورى آيه 23، حشر آيه 7، به تفصيل ذكر كرده است.

(4)- رعد (13): 25.

(5)- بقره (2): 27.

(6)- نساء (4): 1.

(7)- الكافى: 2/ 150، حديث 1؛ وسائل الشيعة: 21/ 533، باب 17، حديث 27785.

(8)- الكافى: 2/ 152، حديث 15؛ وسائل الشيعة: 21/ 536، باب 17، حديث 27795.

(9)- نهج البلاغه: خطبه 23، بحار الأنوار: 71/ 101، باب 3، حديث 53.

(10)- نهج البلاغه: نامه 31؛ غرر الحكم: 407، حديث 9329.

(11)- الكافى: 2/ 344، حديث 3؛ وسائل الشيعة: 12/ 261، باب 144، حديث 16254.

(12)- بحار الأنوار: 71/ 131، باب 3، حديث 97؛ الكافى: 2/ 157، حديث 30.

(13)- بحار الأنوار: 71/ 104، باب 3، ذيل حديث 62؛ نوادر الراوندى: 6.

(14)- بحار الأنوار: 70/ 372، باب 138، حديث 5؛ الأمالى، شيخ صدوق: 308، حديث 2.

(15)- بحار الأنوار: 71/ 111، باب 3، حديث 71؛ وسائل الشيعة: 21/ 534، باب 17، حديث 27787.

(16)- بحار الأنوار: 71/ 114، باب 3، حديث 74؛ الكافى: 2/ 152، حديث 12.

(17)- بحار الأنوار: 71/ 131، باب 3، حديث 98؛ وسائل الشيعة: 21/ 539، باب 19، حديث 27804.

(18)- بحار الأنوار: 13/ 327، باب 11، حديث 4؛ الأمالى، شيخ صدوق: 208، حديث 8.

(19)- بحار الأنوار: 71/ 94، باب 3، حديث 21؛ الأمالى، شيخ طوسى: 481.

(20)- بحار الأنوار: 74/ 52، باب 3، حديث 3؛ وسائل الشيعة: 11/ 344، باب 1، حديث 14971.

(21)- بحار الأنوار: 71/ 114، باب 3، حديث 73؛ الكافى: 2/ 151، حديث 5.

(22)- بحار الأنوار: 74/ 100، باب 3، حديث 50؛ الزهد: 36، باب 5، حديث 95.

(23)- الخصال: 1/ 179، حديث 243؛ معانى الاخبار: 330، حديث 1.

(24)- غرر الحكم: 406، حديث 9315.

(25)- بحار الأنوار: 71/ 94، باب 3، ذيل حديث 23؛ الاختصاص: 238.

 برگرفته شده از کتاب تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد یازدهم نوشته استاد حسین انصاریان