روزه سبب جلب رحمت‏

گرچه تمام عبادات و هر عملى كه با نيت خالص و به قصد قربت به درگاه الهى انجام پذيرد مايه جلب رحمت الهى است و انسان را در دامان پر مهر و عطوفت و رحمت و نعمت ربوبى قرار مى‏دهد و حيات بشر را به نور معرفت روشن مى‏سازد، اما بعضى از عبادات در كلام گهربار ائمه اطهار عليهم السلام به صورتى ويژه مايه جلب رحمت الهى شمرده شده ‏اند.

ذكر تمام عبادات در اين مختصر نمى‏گنجد و درك حقيقت آنها و دست يافتن به تمام زواياى عبادات امكان‏پذير نيست، اما به مقتضاى اين نوشتار به عبادت پر ارزش روزه كه مورد عنايت خاص اهل بيت عليهم السلام به عنوان عبادتى براى رسيدن به رحمت الهى و نشستن بر سر سفره پر نعمت حضرت حق اشاره مى‏شود.

امتياز روزه در اين بحث از ميان تمام عبادات به اعتبار دو حقيقت است:

1- روزه عبادتى است كه نه تنها براى امت حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله بلكه براى امم سابقه نيز سبب جلب رحمت بوده و عبادتى خاص براى پرستش حضرت حق شمرده شده است.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ‏ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ‏ «1».

اى اهل ايمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همانگونه كه بر پيشينيان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهيزكار شويد.

شواهد تاريخى فراوانى بر اين مطلب وجود دارد كه در منابع مذاهب ديگر- حتى بعد از تحريف- آمده است.

از تورات و انجيل فعلى چنين برمى‏آيد كه روزه در ميان يهود و نصارى بوده و اقوام و ملل ديگر هنگامى كه با غم و اندوه مواجه مى‏شدند روزه مى‏گرفتند و قوم يهود به هنگام توبه و طلب خشنودى خداوند روزه مى‏گرفتند «2».

از بخشى از تورات چنين برمى‏آيد كه موسى عليه السلام چهل روز روزه داشته است‏ «3».

حضرت مسيح‏ «4» و حواريون مسيح‏ «5» نيز چنانكه از انجيل استفاده مى‏شود روزه مى‏گرفتند.

2- از ماه رمضان در كلام گهربار ائمه اطهار عليهم السلام به عنوان ماه رحمت، ماهى كه درهاى رحمت در آن باز مى‏شود و ... ياد شده است.

حضرت امام سجاد عليه السلام در هر روز از ماه مبارك رمضان اين دعا را مى‏خواندند:

«اللّهُمَّ إِنَّ هذا شَهْرُ رَمَضَانَ وَهذا شَهرُ الصيامِ وَهذا شَهرُ الإنابَةِ وَهذا شَهْرُ التّوبَةِ وَهذا شَهْرُ المَغْفِرَةِ والرَّحْمَةِ» «6».

خدايا! اين ماه، ماه رمضان است و اين ماه، ماه روزه است و اين ماه، ماه بازگشت است و اين ماه، ماه توبه است و اين ماه، ماه مغفرت و رحمت است.

حضرت امام باقر صلى الله عليه و آله مى‏فرمايند:

رسول خدا صلى الله عليه و آله هنگامى كه به هلال ماه رمضان نظر مى‏انداختند صورت خود را به طرف قبله مى‏كردند و دعائى مى‏خواندند ... و بعد رو به سوى مردم مى‏كردند و مى‏فرمودند:

«يا مَعْشَرَ المُسلِمين! إذا طَلَعَ هِلالُ شَهْرِ رَمضانَ غُلّت مَرَدَةُ الشَياطِين وَفُتِحَتْ أبوابُ الجِنان، وأبوابُ الرَّحْمَةِ ...» «7».

اى گروه مسلمانها! هنگامى كه هلال ماه رمضان طلوع كند پيروان شيطان ها به غل و زنجير كشيده مى‏شوند، و درهاى آسمان و بهشت‏ها و رحمت باز مى‏شود.

حضرت امام رضا عليه السلام مى‏فرمايند:

«... شَهْرُ رَمَضانَ شَهْرُ البَرَكَةِ وَشَهْرُ الرّحْمَةِ» «8».

ماه رمضان، ماه بركت و ماه رحمت است.

خطبه معروف حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله در آخرين جمعه ماه شعبان نيز به اين مطلب اشاره دارد كه حضرت فرمودند:

«أيُّهَا النّاس! قَدْ أقْبَلَ إلَيْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالمَغْفِرَةِ» «9».

اى مردم! ماه خدا با بركت و رحمت و آمرزش به سوى شما روى كرده است.

در اين بخش بعد از ذكر مقدمه‏اى به گوشه‏اى از حقيقت اين عبادت پر بركت اشاره مى‏شود.

انواع نعمات الهى در دنيا

ما در طول حيات و زندگى بر پايه رحمت حق از دو نعمت برخورداريم:

1. نعمت‏ها و امدادهاى ويژه‏

يكى تفضلات خدا و امدادهاى غيبى اوست كه ابتداءً به ما مى‏رسد و در ما زمينه به وجود آمدن رشد و كمال و طهارت و پاكى را فراهم مى‏آورد، به صورتى كه ما با شوق و رغبت به سوى مؤدب شدن به آداب الهى و حقايق تربيتى و طهارت و پاكى به حركت مى‏آييم.

قرآن مجيد به اين نوع نعمت در آيات كريمه‏اش اشاره مى‏كند:

... وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى‏ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ‏ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ «10».

و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، هرگز احدى از شما از عقايد باطل و اعمال و اخلاق ناپسند پاك نمى‏شد، ولى خدا هر كه را بخواهد پاك مى‏كند؛ و خدا شنوا و داناست.

و نيز مى‏فرمايد:

... وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إِلَّا قَلِيلًا «11».

... و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، يقيناً همه شما جز اندكى از شيطان پيروى مى‏كرديد.

در رابطه با اين واقعيت در فصول گذشته اين نوشتار به طور گسترده مطالبى مورد بحث قرار گرفت.

2. نعمت‏هاى پاداشى‏

نوع ديگر از نعمت‏هاى الهى نعمت‏هايى است كه مى‏توان با تكيه بر آيات و روايات از آنها به عنوان نعمت‏هاى پاداشى ياد كرد.

هنگامى كه انسان گامى در راه خدا برمى‏دارد و به عبادتى برمى‏خيزد و گرهى از كار كسى مى‏گشايد و غمى از دلى برمى‏دارد و به مستمندى رسيدگى مى‏نمايد و خدمتى به بندگان حق مى‏كند، مستحق پاداش الهى مى‏شود. يكى از پاداش‏هاى حضرت او در اين دنيا فراهم نمودن زمينه فلاح و رستگارى است كه برخى از آيات شريفه قرآن مجيد به صراحت‏ در رابطه با اين موضوع حقايقى را گوشزد مى‏نمايد.

وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَلِيمٌ‏ «12».

و هر كس به خدا ايمان بياورد، خدا قلبش را به حقايق راهنمايى مى‏كند؛ و خدا به همه چيز داناست.

وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ‏ «13».

و كسانى كه هدايت يافته‏اند خدا بر هدايتشان افزوده و پرهيزكارى و تقوايشان را به آنان عطا كرده است.

در زمينه تحقق نعمت‏هاى پاداشى براى نمونه لازم است به طور مفصل يكى از عبادات كه انسان را جداً شايسته پاداش دنيايى و آخرتى مى‏نمايد مورد بحث قرار گيرد و آن روزه است.

روزه يكى از نعمتهاى پاداشى‏

بى‏ترديد راه تحصيل رحمت‏هاى ويژه حق، كسب لياقت و ظرفيت و استحقاق و شايستگى است. هر چه لياقت انسان بيشتر شود بهتر مى‏تواند كسب رحمت و فيض نمايد.

ظرف‏هاى گوناگون را در نظر بگيريد كه از اقيانوسى مواج آب برمى‏دارند، هر كدام وسعت و ظرفيتشان بيشتر باشد قدرت آب‏گيرى بيشترى دارند، انسان هم هر اندازه شايستگى و لياقتش را با عبادت و بندگى خالصانه و عاشقانه و خدمت به بندگان حق بيشتر كند بيشتر از رحمت خدا و فيض حضرت او بهره‏مند مى‏شود.

از جمله كليدهاى كسب لياقت معنوى و ايجاد شايستگى بيشتر و ظرفيت گسترده‏تر، عبادت والا و با ارزشى چون روزه است كه آثار و بركات گوناگون روحى و جسمى و دنيوى و آخرتى دارد.

كمترين سود اين عبادت، صحت بدن و ايجاد توازن و تعادل جسمى و درمان برخى از بيمارى‏هاى بدنى است، چنانكه رسول بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله اعلام فرموده‏اند:

«صُومُوا تَصِحُّوا» «14».

روزه بگيريد تا تندرست و سالم شويد.

بسيارى از بيمارى‏ها يا زمينه‏هاى آنها با روزه و امساك از بين مى‏رود و برخى از پزشكان در اين راه تجربه‏هاى سودمندى دارند و ده‏ها بيمارى بى‏درمان را از طريق امساك از خوردن و آشاميدن درمان كرده‏اند.

روزه يا دعوت الهى‏

خداى مهربان از باب فضل و رحمت و احسان و لطف براى نجات انسان از بن‏بست‏هاى روحى و تنگناهاى معنوى و رساندنش به اوج تربيت و كمال از انسان به صورت‏هاى گوناگون دعوت مى‏كند. از جمله اين دعوت‏ها، دعوت براى آمرزيده شدن اوست و مخاطب اين دعوت، همه بندگان‏اند، نه تعدادى خاص و گروه ويژه، تعبير قرآن مجيد:

يَدْعُوكُمْ‏ «15»، است، يعنى: همه شما را فرا مى‏خواند.

در سوره مباركه ابراهيم پس از آنكه گوشزد مى‏كند:

كتاب آسمانى براى نجات شما از تاريكى‏ها و آوردنتان به عالم نور و معنويت است، به سرگذشت و دعوت چند تن از پيامبران مانند موسى و نوح و قوم عاد و ثمود اشاره دارد و مى‏فرمايد:

پيامبرانشان گفتند: آيا در خدا كه آفريننده آسمان‏ها و زمين است، شكى هست؟ او شما را دعوت به ايمان مى‏كند تا همه گناهانتان را بيامرزد و شما را تا زمانى معينِ عمرتان مهلت دهد «16».

محصول روزه‏

در حديث معراج آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله از خدا پرسيد:

پروردگارا! اولين عبادت چيست؟

خدا فرمود:

«أَوَّلُ العِبَادَةِ الصَّمتُ وَالصَّومُ».

اول عبادت سكوت و روزه است.

سپس پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيد:

«يَا رَبِّ! مَا مِيرَاثُ الصَّومِ؟».

پروردگارا! ميراث و نتيجه روزه چيست؟

پروردگار مهربان پاسخ داد:

«الصَّومُ يُورِثُ الحِكمَةَ وَالحِكمَةُ تُورِثُ المَعرِفَةَ والمَعرِفَةُ تُورِثُ اليَقينَ فَإذَا استَيقَنَ العَبدُ لَايُبالى كَيفَ أصبَحَ، بِعُسرٍ أم بِيُسرٍ «17»؟».

روزه حكمت به جاى مى‏گذارد و حكمت، معرفت و معرفت، يقين و چون عبد به يقين رسد ديگر برايش اهميتى ندارد كه چگونه شب و روز خود را بگذارند، به سختى يا به آسانى.

شرافت روزه‏

اگر بپرسند: مگر همه عبادات از جانب اهل عبادت براى خدا نيست، پس چرا طبق احاديث قدسيه، حضرت حق فقط روزه و پاداش دهى به آن را به خود اختصاص داده است؟

در پاسخ اين پرسخ بايد گفت: انتساب روزه به خدا «الصوم لى» نشانه امتياز و شرافت آن بر ساير عبادت‏هاست، همانگونه كه تمام روى زمين و خانه‏هايش از خداست، ولى فقط كعبه را به خود نسبت داده «... أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ ...» «18» همه سال و ماه از خداست ولى فقط ماه رمضان به حضرت او نسبت داده شده.

«قَدْ أقْبَلَ إلَيْكُم شَهْرَ اللَّهِ بِالبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ ...» «19».

به تحقيق ماه خدا با منفعت و سود و رحمت به شما روى آورده است.

راز شرافت روزه آن است كه:

اولًا: ساير عبادت‏ها ظهور و جلوه دارد و نمايان است، زيرا جنبه عملى و فعلى دارد و انجام شدنى است ولى روزه ترك فعل و عمل است و جنبه رها كردن و واگذاشتن و اجتناب از خورد و خوراك و گناه دارد و به عبارت ديگر حقيقت روزه و ماهيت آن ترك است كه از خود نمايى و جلوه خالى است و از اينجا روشن مى‏شود كه روزه داران فقط براى خدا و از روى اخلاص روزه گرفته‏اند، زيرا مى‏توانستند در نهان و خلوت افطار كنند و در عيان و آشكار اظهار روزه نمايد، پس معلوم مى‏شود هر كه به عنوان عبادت روزه گرفته خدا را در نظر داشته است و بى‏ترديد ميزان ارزيابى هر عبادتى خلوص آن است از اين جهت امير بيان و امام مخلصان، در راز واجب شدن روزه مى‏فرمايد:

«وَالصِّيَامُ ابْتِلَاءً لِإخلَاصِ الخَلْقِ» «20».

خداوند روزه را براى آزمايش اخلاص مردم واجب كرده است.

ثانياً: روزه، زمينه نزديكى به حضرت حق و مايه قرب به پروردگار عزيز جهانيان و سبب رهايى از دشمن شماره يك انسان، شيطان و جنود اوست.

روزه، او را خلع سلاح مى‏كند و به انسان مدد و همت مى‏بخشد تا بر دشمن خود و خدا پيروز گردد.

ميدان تاخت و تاز شيطان، شهوات است كه با خورد و خوراك و ساير امور مادى تقويت و در نتيجه ابزار و ساز و برگ گناه فراهم‏تر مى‏شود و انسان را به امور دنيوى سرگرم و به تدريج قلب را چراگاه شيطان و دار و دسته‏اش مى‏گرداند و روزه عبادت بسيار پر قدرتى است كه باعث تضعيف و شكستن شهوات و خلع سلاح شيطان است.

حالت معنوى روزه‏دار، دژ محكمى است كه راه نفوذ دشمن را مى‏بندد و ياد خدا و آخرت كه هنگام روزه زياد و در اوج است، دست ردى است بر سينه نامحرم و تير غيبى است بر تلبيس ابليس.

برخى از حكمت‏هاى روزه‏

1. از حضرت امام صادق عليه السلام درباره سبب واجب شدن روزه پرسيدند، حضرت پاسخ داند.

«إنَّما فَرَضَ اللَّهُ الصِّيامَ لِيَستَوِى بِهِ الغَنِىُّ وَالفَقِيرُ وَذلِكَ أنَّ الغَنِىَّ لَمْ يَكُن لِيَجِدَ مَسَّ الجُوعِ فَيَرحَمَ الفَقِيرَ لِأنَّ الغَنِىَّ كُلَّمَا أرادَ شَيئاً قَدَرَ عَلَيهِ فَارادَ اللَّهُ عَزَّوَ جَلَّ أن يُسَوِّىَ بَينَ خَلقِهِ وَأَنْ يُذِيقَ الغَنِىَّ مَسَّ الجُوعِ وَالألَمِ لِيَرِقَّ عَلَى الضَّعيفِ فَيَرحَمَ الجائِعَ» «21».

خدا به اين جهت روزه را واجب فرمود كه فقير و غنى و تهيدست و توانگر برابر و يكسان شوند، زيرا ثروتمند رنج گرسنگى را احساس نمى‏كند تا در مقام مهربانى و رحم به بينوا برآيد چرا كه توانگر هرگاه‏ چيزى بخواهد مى‏تواند آن را فراهم آورد. از اين جهت خداى عزيز و جليل خواست تا ميان آفريدگانش برابرى و هم‏دردى ايجاد كند و سختى گرسنگى را به توانگر بچشاند تا بر ناتوان دل بسوزاند و به گرسنه رحم كند.

ميان آگاهى و احساس، خيلى فرق است، به همين خاطر گفته‏اند:

شنيدن كى بود مانند ديدن و از آن بالاتر، شنيدن كى بود مانند چشيدن، ولى با روزه به ويژه در روزهاى بلند و گرم اندكى از رنج بى‏نوايان احساس مى‏شود.

2. در برخى از سخنان معصومين عليهم السلام آمده است: اين احساس گرسنگى و تشنگى زمينه‏اى است براى درك گرسنگى و تشنگى روز قيامت و صحراى محشر.

بديهى است كه ياد محشر و محاسبات قيامت بهترين عامل سازنده انسان است.

حضرت امام رضا عليه السلام مى‏فرمايد:

«... لِكَى يَعرِفُوا ألَمَ الجُوعِ وَالعَطَشِ فَيَستَدِلُّوا عَلى‏ فَقرِ الآخِرَةِ» «22».

از جمله حكمت‏ها و اسرار واجب شدن روزه آن است كه مردم رنج گرسنگى و تشنگى را بچشند و در نتيجه به ندارى و بى‏نوايى خود در عالم آخرت پى ببرند.

3. در ادامه روايت آمده است: ... و اين عمل واجب شده است تا روزه‏دار خداترس و خاشع و در برابر حق ذليل و خوار و مسكين باشد.

روزه‏دار در جستجوى رضاى حق و در مدار عرفان و صبر و استقامت قرار مى‏گيرد و بر اثر سختى‏ها پاداش و ثواب نصيب خود مى‏كند و نيز روزه هواها و شهوات و خواهش‏هاى نفسانى را مى‏شكند.

راه آگاهى به برخى اسرار

يكى از راه‏هاى رسيدن به برخى اسرار و درك راز و رمز عبادت‏ها، كم خورى، گرسنگى و نهايتاً روزه است.

اميرالمؤمنين عليه السلام مى‏فرمايد:

خداى عزيز و جليل پنج چيز را در پنج چيز قرار داده است:

«العِزُّ فِى طَاعَةٍ، والذِلُّ فِى مَعصِيَةٍ، وَالحِكمَةُ فِى خُلُوِّ البَطنِ، والهَيبَةُ فِى صَلاة اللَّيلِ و الغِنى‏ فِى القَنَاعَةِ» «23».

عزت و سرافرازى را در طاعت و فرمانبردارى و

ذلت و خوارى را در سرپيچى و

حكمت و درك فلسفه حقايق را در كم‏خورى و

 هيبت را در نمازشب و

 بى‏نيازى را در قناعت قرار داده است.

-----------------------------------------------------

(1)- بقره (2): 183.

(2)- قاموس كتاب مقدس: 427.

(3)- تورات: سفر تثنيه، فصل 9، شماره 9.

(4)- انجيل متى، باب 4، شماره 1 و 2.

(5)- انجيل لوقا، باب 5، شماره 33- 35.

(6)- الكافى: 4/ 75، حديث 7.

(7)- الفقيه: 2/ 96، حديث 1833؛ بحار الأنوار: 93/ 360، باب 46، حديث 27.

(8)- بحار الأنوار: 93/ 241، باب 46.

(9)- الأمالى، شيخ صدوق: 93، المجلس العشرون، حديث 4؛ بحار الأنوار: 93/ 356، باب 46، حديث 25.

(10)- نور (24): 21.

(11)- نساء (4): 83.

(12)- تغابن (64): 11.

(13)- محمد (47): 17.

(14)- الدعوات: 76؛ بحار الأنوار: 93/ 255، باب 30، حديث 33.

(15)- ابراهيم (14): 10.

(16)- «قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِى اللَّهَ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمواتِ وَالْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُم مِن ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى‏ أَجَلٍ مُسَمّىً ...» ابراهيم (14): 10.

(17)- إرشاد القلوب: 1/ 203، باب 54؛ بحار الأنوار: 74/ 27، باب 2 حديث 6.

(18)- بقره (2): 125.

(19)- الأمالى، شيخ صدوق: 93، المجلس العشرون، حديث 4؛ بحار الأنوار: 93/ 356، باب 46، حديث 25.

(20)- نهج البلاغة: 512، حكمت 252؛ بحار الأنوار: 6/ 110، فصل 3، حديث 5.

(21)- بحار الأنوار: 93/ 369، باب 46، حديث 51؛ وسائل الشيعة: 10/ 7، باب 1، حديث 12698.

(22)- علل الشرايع: 1/ 270، باب 182، حديث 9؛ بحار الأنوار: 93/ 369، باب 46، حديث 51.

(23)- إرشاد القلوب: 1/ 119، باب 34.

برگرفته از کتاب جلوه‏‌هاى رحمت الهى، استاد حسین انصاریان