زشتى اتكاء به گمان و خيال‏

به راستى تكيه كردن بر گمان و خيال كه پايه عقلى و منطقى ندارد كارى ناپسند و زشت است، پيروى از گمان و خيالى كه علميت و عينيت ندارد تباه كردن زندگى، و ضايع نمودن عمل، و برباد دادن كوشش، و درود به خسارتى سنگين و زيانى عظيم است.

كتاب خدا در اين زمينه آيات بسيار قابل توجهى دارد كه دانستن آن آيات و نكاتش برهمگان لازم است.

وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا: «1»

و از چيزى كه به آن علم ندارى و عينيت و حقيقتش بر تو روشن نيست، بلكه برگرفته از شنيده‌ها و ساده نگرى‌ها و خيالات و اوهام است پيروى مكن، زيرا گوش و چشم و دل كه ابزار علم و شناخت واقعى‌اند مورد بازخواست و سئوال هستند.

از رسول خدا روايت شده:

«اذا حسدتم فلاتبغوا واذا ظننتم فلا تحققوا واذا وزنتم فارحجوا:»

هنگامى كه دچار حسد شديد تجاوز به حقوق محسود نكنيد، و هرگاه گرفتار گمان و ظن و خيال و وهم شديد آن را حقيقت مپنداريد، و چون چيزى را وزن كرديد اضافه بدهيد.

فرعون نسبت به موسى بن عمران كه پيامبر اوالوالعزم حق و داراى معجزات استوار بود دچار خيال و ظن گشت و همان خيال و ظن او را به هلاكت رسانيد، او با ديدن معجزات بينظير موسى بايد حساب معجزات را با سحر و جادو جدا مى كرد و ميان آن دو به قبول تفكيك تن مى داد، ولى به خيال و گمانش كه هيچ پايه علمى و منطقى نداشت تكيه زد و معجزه را از دريچه خيال و گمال نوعى سحر پنداشت و تصور كرد با به ميدان كشيدن ساحران، فرستاده حق را دچار شكست مى كند ولى با رو در رو قرار دادن ساحران و موسى نقشه‌اش نقش برآب شد، و تدبيرش باطل گشت او بر ضد موسى با كمال بيشرمى خطاب به ساحران گفت:

إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ: «2»

اى جادوگران موسى بزرگ شماست كه جادوگرى را به شما آموخته است!

او به خيال و گمان خود موسى را با آن همه معجزات و بينات جادوگر و معلّم جادوگرى پنداشت و تا لحظه هلاكتش در خيال و گمان واهى خود غوطه ور بود.

قوم هود نسبت به نبوت و تبليغات هود كه پيامبرى از پيامبران حق بود و جز اصلاح قوم عاد نظرى نداشت و باهمه وجود دلسوز امت بود متكى به خيال‌ واهى و ظن باطن بودند و براساس گمان و خيالشان هود را كه در صف اول عاقلان و راستگويان قرار داشت سبك مغز و دروغگو مى انگاشتند:

قالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَراكَ فِي سَفاهَةٍ وَ إِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكاذِبِينَ: «3»

سران و اشراف و ثروتمندان قومش كه كافر بودند گفتند: ما تو را در سبك مغزى و نادانى مى بينيم و تو را از دروغگويان مى پنداريم!!

كافران قوم نوح كه بدون دليل و منطق و بدون آگاهى و علم برگمان و خيال تكيه داشتند براساس گمان بيپايه و باطلشان خطاب به نوح و مؤمنان گفتند:

ما نَراكَ إِلَّا بَشَراً مِثْلَنا وَ ما نَراكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَراذِلُنا بادِيَ الرَّأْيِ وَ ما نَرى‌ لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كاذِبِينَ: «4»

ما تو را جز بشرى مانند خود نمى بينيم و كسى را جز فرومايگان كه نسنجيده و بدون انديشه از تو پيروى كرده باشد مشاهده نمى كنيم، و براى شما هيچ برترى و فضيلتى برخود احساس نمى نمائيم، بلكه همه شما را دروغگو مى پنداريم.

راستى گمان و خيال با انسان چه مى كند، و چه خسارت سنگينى ببار مى آورد، و چگونه سعادت دنيا و آخرت انسان را به باد مى دهد، و عمر را به تباهى مى كشد، كدام زيان از اين بالاتر كه پيامبر اولوالعزم و مؤمنان به او دروغگو خوانده شوند، و عاقلان و خردمندان به نظر سبك مغزان آيند!!

اهل گمان و خيال در برابر وحى و همه پيامبران، و اولياء الهى موضع گيرى مخالف دارند و هزاران دليل و برهان را ناديده گرفته و بر اعتقاد خود كه متكى به خيال واهى و گمان باطل است اصرار و پافشارى مى ورزند، و حاضر نيستند از گمان دست برداشته و به علم و آگاهى كه ميوه شيرين دلايل و بينات و نظرات ارزشمند است تكيه كنند.

وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ: «5»

و اعتقادشان براين است كه زندگى و حياتى جز همين زندگى و حيات دنياى ما نيست، همواره گروهى از ما مى ميريم و گروهى زندگى مى كنيم و فقط روزگار ما را هلاك مى كند آنان را نسبت به اعتقادى كه دارند يقين و علم استوارى نيست، آنان فقط حدس و گمان مى زنند!

وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ: «6»

اگر از بيشتر مردم روى زمين پيروى كنى و به فرهنگ‌ها و آراء و خواسته‌هايشان گردن نهى تو را از راه خدا گمراه ميكنند، آنان فقط از گمان و پندار كه پايه علمى و منطقى ندارد پيروى ميكنند و تنها به حدس و گمان تكيه ميزنند.

توهم و خيال، و حدس و گمال كه اساس و ريشه علمى ندارد، و برهيچ برهان و دليلى استوار نيست وقتى مهار زندگى را به دست گيرد، و شكل دهنده حيات انسان شود، بدون ترديد فضاى زندگى و عرصه حيات را انباشته از انحرافات و كج فهمى‌ها و كژ راهه‌ها مى كند، و زمينه توليد انواع فساد و معصيت و ظلم و ستمگرى و جنايت و خيانت را فراهم مى سازد، و متأسفانه در همه دورهاى حيات اكثريت مردم با خيال پردازان و گرفتاران به حدس و گمان بوده، و پيروى از آنان سبب گمراهى و دورشدن از راه خدا و محروميت از درك حقايق، و موجب خسارت‌هاى غيرقابل جبران است.

إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الْأَنْفُسُ ... «7»

اين بتان كه شما آنها را به عنوان شريك خدا گرفته ايد، چيزى جز نام‌هاى بيمعنا و بيمصداق كه شما و پدرانتان براساس حدس و گمان نام گزارى كرده‌ ايد نيستند خدا بر حقانيت آنها هيچ دليلى نازل نكرده است، اين بت پرستان فقط از گمان و پندار بيپايه و هواهاى نفسانى پيروى ميكنند در حالى كه براى نجاتشان از اين گمان‌هاى بيپايه و پندارهاى بياساس از سوى پروردگارشان براى آنان هدايت آمده است.

إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنْثى‌ (27) وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً: «8»

بى ترديد كسانى كه به آخرت كه يك حقيقت مسلم و واقعيتى منطقى و بر پايه دليل و برهان استوار است ايمان ندارند فرشتگان را كه موجوداتى نيرومند و ملكوتى و مجرى فرمان‌هاى حق در عرصه هستى هستند در نامگذارى به نام زن نامگذارى ميكنند، آنان در اين زمينه متكى به علم و معرفت و آگاهى و بصيرت نيستند، آنان فقط از حدس و گمان پيروى مى كنند و يقيناً گمان به انسان براى دريافت حق هيچ سودى نميدهد و حدس و ظن هرگز جاى علم و يقين و آگاهى و بصيرت را نمى گيرد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اسراء 36.

(2)- طه 101.

(3)- اعراف 66.

(4)- هود 27.

(5)- جاثيه 24.

(6)- انعام 116.

(7)- نجم 23.

(8)- نجم 27- 28.

برکرفته از

کتاب: تفسير حكيم    ج‌3   

نوشته: استاد حسین انصاریان