واژه شناسی (توحید)

توحید

واژه ای عربی، از ریشه (و . ح . د) مصدر باب تفعیل است . و در لغت به معنای یکی کردن و هم یکی دانستن ⁽¹⁾ آمده است . ولی هر گاه برای خداوند متعال استعمال شود، به معنای یکی دانستن است . ⁽²⁾

این واژه، در عرف و اصطلاح دینی یکی از اصول اسلامی بلکه از مهمترین اصول دین به شمار می رود . و به معنای «یگانه دانستن خدا» است نه یگانه دانستن هر چیز و هر کسی .

توحید، از حیث مفهوم و معنایی دارای انواعی است:

الف . توحید ذاتی

توحید ذاتی عبارت است از اعتقاد به این که ذات خدای متعال یگانه است و برای او مثل و شریکی وجود ندارد . چنانچه ذات الهی بسیط است و از هر گونه ترکیب درونی نیز منزه است . پس ذات خداوند متعال نه دارای تعدد و کثرت بیرونی است; یعنی خدایان متعدد وجود ندارد و نه دارای اجزاء و تکثیر درونی است; یعنی مرکب نیست . بلکه خداوند متعال «واحد» و «احد» است . «قل هوالله احد» ، بگو خدا یکتاست و برای او هیچ گونه تعددی و تکثری و ترکیبی نیست . «لیس کمثله شی » ، برای خدا مثلی وجود ندارد . «و لم یکن له کفوا احد» برای خدا مثلی نیست . ⁽³⁾

توحید صفاتی

یعنی صفات خداوند از قبیل علم، قدرت، حیات، اراده، ادراک و . . . عین ذات او است . و خارج از ذات او نیست . به عبارت دیگر، مقصود از توحید صفاتی آن است که صفات خداوند متعال زائد بر ذات او نیست که موجب تکثر شود بلکه همه صفات خدا در وجود، عین یکدیگر و عین ذات الهی است . ⁽⁴⁾

توحید افعالی

در اصطلاح فلاسفه و متکلمین به این معناست که خدای متعال در انجام کارهای خود نیازی به هیچ کس و هیچ چیز ندارد و هیچ موجودی نمی تواند هیچ گونه کمکی به او کند . به عبارت دیگر، خداوند در تدبیر امور و انجام کارها، مثل و مانند و شریکی ندارد .

توحید در خالقیت

اعتقاد به این که جهان هستی آفریده یک آفریدگار است و آن خدای متعال است . بسیاری از مشرکین نیز این مرتبه از توحید را باور داشتند: اگر از بت پرستان بپرسی چه کسی آسمان ها و زمین را آفرید به حتم خواهند گفت: خدا . ⁽⁵⁾

توحید در ربوبیت تکوینی

آن است که تدبیر و اراده جهان در واقعیات هستی را به دست خدای متعال بدانیم و معتقد باشیم که گردش ماه و خورشید و پدید آمدن روز و شب و حیات و مرگ انسان ها و نگهداری مخلوقات و جهان از تصادمات و برخوردهای تباه کننده با خداست و اوست که آسمان و زمین را نگهداری و حفظ می کند . و همین طور هر موجودی از این جهان که وجود بیاید، رشد کند، تولیدمثل کند و بمیرد و یا هر آثار وجودی از او ظاهر شود، همگی یک جا تحت تدبیر و اراده الهی است . و هیچ پدیده ای خارج از حوزه بوبیت خدای متعال وجود ندارد . ⁽⁶⁾

توحید در ربوبیت تشریعی

عبارت است از آن که انسان دستورالعمل زندگی را تنها از خدا بگیرد . حق قانون گذاری را تنها برای او قائل باشد و هیچ موجود دیگری را به طور مستقل مستحق وضع قانون نداند; به این معنا که قانونی برای او معتبر باشد که به اذن الهی تشریع شده باشد، همان اذنی که خدا به پیامبر و امام معصوم داده و این اذن از سوی معصوم به طور صریح به فقیهان واجد شرایط منتقل شده است . ⁽⁷⁾ و این مصداق آیه شریفه «اگر کسی به غیر از آنچه خداوند نازل کرده حکم کند، از دسته کافران است .» می باشد . (مائده: 44)

توحید در عبادت

آن است که انسان موحد بر این باور باشد که جز ذات پروردگار هیچ موجودی شایسته عبادت و پرستش نیست; همان خدایی که رب و قانونگذار مطلق است سزاوار پرستش و عبادت نیز هست . ⁽⁸⁾

پی نوشتها

1 . فرهنگ معین، المعجم الوسیط

2 . وحد الله سبحانه: اقرو آمن بانه واحد - و الشی: جعله واحدا (المعجم الوسیط)

3 . ر . ک . به: استاد مصباح، آموزش عقائد، حدیث 1، ص 162/مرتضی مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، ج 2، ص 33

4 . ر . ک . به: مرتضی مطهری، پیشین، ج 2، ص 33، آموزش عقاید، ج 1، ص 164/سبحانی، الهیات، ج 1، ص 382

5 . استاد مصباح، پیشین، ح 1، ص 164/مرتضی مطهری، پیشین، ج 2، ص 33

6 . استاد مصباح، توحید، ص 21

7 . همان، ص 22 و 23/الهیات، ج 1، ص 425

8 . همان، ص 26، آشنایی با علوم اسلامی، ج 2، ص 34، الهیات، ج 1، ص 429