آداب تلاوت قرآن

اهل بیت علیهم السلام، اهل قرآن بودند و خانه آنان مهبط وحی و محلّ نزول جبرئیل. از این رو، در آراستگی به «ادب تلاوت» نیز باید همین خاندان مورد توجّه و سرمشق قرار گیرند.
ادب ظاهری
از رهنمودهای معصومین علیهم السلام چنین بر می آید كه قداست و حُرمت قرآن را باید پاس داشت و با آن برخورد متین، مودّبانه و احترام آمیز داشت، حتّی دست و دل پاك و چشم دور از گناه و زبان و دهان تمیز و خوشبو و توجّه به قبله و... را هم باید رعایت كرد.
برخی از این آداب عبارتند از:
1. پاكی و طهارت و وضو
امیرمومنان علیه السلام می فرماید: «لایَقْرَء الْعَبْدُ القُرآنَ إذا كانَ عَلی غَیرِ طَهُورٍ حَتَّی یَتَطَهَّر (بحارالانوار، ج 73، ص 130)؛ بنده، وقتی كه وضو ندارد، قرآن نخواند تا آنكه وضو بگیرد و طهارت یابد».
البته قرائت بی وضو حرام و باطل کننده قرائت نیست؛ کم کننده ثواب قرائت است ولی رعایت احترام كلام خدا، به داشتن وضو هنگام تلاوت است.
2. مسواك
امام صادق علیه السلام از قول جدّش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل می كند كه آن حضرت فرمود: راه قرآن را تمیز كنید. پرسیدند: ای پیامبرخدا! راه قرآن چیست؟ فرمود: دهان هایتان. پرسیدند: چگونه تمیزش كنیم؟ فرمود: با مسواك زدن
در كلام اولیای الهی، دهان، معبر كلام خدا به شمار آمده و مجرای این منشور نورانی است. پس باید این مجرا پاك باشد، تا پاكسازی قرآن نسبت به دل و جان بهتر صورت پذیرد. این پاك ساختن مجرا و معبر قرآن به گفته روایات، «مسواك» است.
امام صادق علیه السلام از قول جدّش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل می كند كه آن حضرت فرمود: راه قرآن را تمیز كنید. پرسیدند: ای پیامبرخدا! راه قرآن چیست؟ فرمود: دهان هایتان. پرسیدند: چگونه تمیزش كنیم؟ فرمود: با مسواك زدن.(همان، ص 131)
3. نگاه
نگاه به صفحه قرآن و از روی مصحف قرآن خواندن عبادت است و بر خواندن آن از حفظ فضیلت دارد. به تعبیر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نگاه در سه چیز عبادت است، یكی هم «... وَ فِی المُصْحَفِ» است. (الحیاة، ج 2، ص 158، به نقل از وسائل الشّیعه)
4. سكوت هنگام شنیدن
قرآن كریم دستور می دهد كه «وَإِذا قُرِءَ القُرآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا» (اعراف / 204)؛ چون قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و سكوت كنید. كه البته بین «استماع» و «انصات» فرق است و انصات، سكوت همراه با توجّه، تأمّل و تدبّر است.
این رهنمود قرآنی، در سخن اهل بیت علیهم السلام هم آمده است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «اِذا قُرِءَ عِنْدَكَ القُرآنُ، وَجَبَ عَلَیكَ اْلاِنْصاتُ وَالإِسْتِماعُ (وسائل الشّیعه، ج 4، ص 861، ح 4)؛ هرگاه نزد تو قرآن بخوانند، بر تو واجب است كه سكوت و توجّه كنی.»
5. صدای خوب
خواندن قرآن با صدای زیبا، هم بر زیبایی و جاذبه آن می افزاید، هم بر تأثیر گذاریش بر دل ها می افزاید. بر عكس، بد خواندن آن عامل گریز است.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «لِكُلِّ شیی ءٍ حِلْیةٌ وَ حِلیةُ القُرآنِ الصَّوتُ الحَسَنِ (الحیاة، ج 2، ص 158، به نقل از بحارالانوار)؛ هر چیزی زینتی دارد و زینت و آراستگی قرآن، صدای خوب است.»
این توصیه، در سیره و روش اهل بیت علیهم السلام نیز متجلّی بود و خود آنان زیبا و دلنشین قرآن می خواندند. در حدیث است كه امام زین العابدین علیه السلام كه قرآن می خواند، گاهی رهگذری كه عبور می كرد، از صدای زیبای او مدهوش و بیهوش می شد. (همان، ح 2)
6. استعاذه
گفتنِ «أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم» و پناه بردن به خدا از شرّ شیطان، از دیگر توصیه های اهل بیت برای تلاوت است و این الهام گرفته از خود قرآن است كه می فرماید: «وَإذا قَرَأتَ القُرآنَ فَاستَعِذْ بِالله مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم.» (نحل / 98)
اهل بیت علیهم السلام نیز هرگاه می خواستند آیه ای را بخوانند، پیش از آن استعاذه می كردند. حلبی از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا در آغاز هر سوره، استعاذه خوب است؟ فرمود: آری، از شیطان رجیم به درگاه خدا پناه ببر و استعاذه كن. (جامع الاخبار و الآثار، ج 1، ص 243)
ادب باطنی
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «لِكُلِّ شیی ءٍ حِلْیةٌ وَ حِلیةُ القُرآنِ الصَّوتُ الحَسَنِ (الحیاة، ج 2، ص 158، به نقل از بحارالانوار)؛ هر چیزی زینتی دارد و زینت و آراستگی قرآن، صدای خوب است.»
وقتی قرآن از كسانی ستایش می كند كه هنگام شنیدن آیات الهی، مو بر بدنشان راست می شود، قلب هایشان خاشع می شود، اشكشان جاری می گردد، ایمانشان افزوده می شود «و إذا تُلِیَتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ ایماناً»؛ اینها اشاره به نوعی حالت درونی، توجّه به مضامین آیات، بهره گیری از حكمت ها و موعظه ها، درمان دردها، زدودن رذائل، تحصیل خشوع و خشیت، ایمان، توكّل و افزایش شوق و محبّت الهی دارد كه می توان از مجموع آنها به «ادب باطنی» تعبیر كرد.
بازهم در مكتب اهل بیت علیهم السلام زانو می زنیم و گوشه هایی از ادب باطنی تلاوت قرآن را می آموزیم:
1. تدبّر در آیات
روخوانی سطحی بدون توجّه به مضمون پیام الهی، بی احترامی به كتاب خداست. همان طور كه یك نامه از دوست وقتی به دستمان می رسد، می گشاییم و می خوانیم و به پیام و محتوایش توجّه می كنیم، نسبت به كتاب خدا نیز چنین باید بود.
از امام سجّاد علیه السلام روایت شده است: «آیاتُ القُرآنِ خَزائِنٌ، فَكُلَّما فَتَحْتَ خَزانَةً یَنْبَغی لَكَ أَن تَنْظُرَ ما فیها (وسائل الشّیعه، ج 4، ص 849)؛ آیات قرآن گنجینه هایی است كه هرگاه یكی از این گنج ها را گشودی، سزاوار است كه به آنچه در آن است، نیكو بنگری.»
2. رقّت قلب و خشوع دل
برخورد با كلام الله، اگر همراه با معرفت و فهم و پندپذیری باشد، آیات آن دل را می لرزاند و هاله ای و سایه ای از حزن بر قلب قاری می افكند و اگر جز این باشد، نشان بی توجّهی قلب به عظمت این كتاب و صاحب سخن است.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
از امام سجّاد علیه السلام روایت شده است:
«آیاتُ القُرآنِ خَزائِنٌ، فَكُلَّما فَتَحْتَ خَزانَةً یَنْبَغی لَكَ أَن تَنْظُرَ ما فیها (وسائل الشّیعه، ج 4، ص 849)؛ آیات قرآن گنجینه هایی است كه هرگاه یكی از این گنج ها را گشودی، سزاوار است كه به آنچه در آن است، نیكو بنگری.»
«مَنْ قَرَءَ القرآنَ وَ لَمْ یَخْضَعْ لِلَّهِ وَ لَمْ یَرِقَّ قَلْبُهُ ولا یَكْتَسی حُزْناً و وَجَلاً فی سِرِّهِ، فَقَدِ اسْتَهانَ بِعَظیمِ شَأْنِ اللهِ تَعالی (الحیاة، ج 2، ص 160)؛ هركس قرآن بخواند، امّا در برابر خدا خاضع نگردد و در دلش احساس رقّت و حزن و خوف نیابد، عظمت شأن الهی را سبك شمرده است.»
3. پذیرش اوامر و نواهی
در كلام حضرت صادق علیه السلام آمده است: «فَانْظُرْ كَیْفَ تَقْرَأُ كِتابَ رَبِّكَ وَ مَنشُورَ وَلایَتِكَ، وَ كَیْفَ تُجیبُ أوامِرَهُ وَ نَواهِیَهُ وَ كَیْفَ تَمْتَثِلُ حُدُودَهُ، فَإِنَّهُ كِتابٌ عَزِیزٌ لایَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَینِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَكیمٍ حَمیدٍ، فَرَتِّلْهُ تَرْتیلاً وَ قِفْ عِندَ وَعْدِهِ وَ وَعیدِهِ، وَ تَفَكَّرْ فِی أَمْثالِهِ وَ مَواعِظِهِ وَاحْذَرْ أَنْ تَقَعَ مِنْ إقامَتِكَ حُرُوفَهُ فی إِضاعَةِ حُدُودِهِ (بحارالانوار، ج 82، ص 44)؛ بنگر چگونه نامه پروردگارت و منشور ولایتت را می خوانی و چگونه امرها و نهی های او را پاسخ می دهی و چگونه از حدود الهی فرمانبرداری می كنی، كه این قرآن كتابی است استوار كه نه از پیش رو و نه از پشت سر، از هیچ طرف، باطلی سراغ آن نمی آید، نازل شده ای از سوی خدای حكیم و ستوده است. پس آن را به نیكی تلاوت كن، هنگام (برخورد با) وعده و وعیدش درنگ كن و در مَثَل ها و موعظه هایش بیندیش، و پرهیز از این كه با مراعات حروف، به تباه ساختن حدود آن بیفتی!»
4. توجّه به كیفیّت، بیش از كمیّت
هر چند كه زیاد قرآن خواندن و ختم قرآن، یك فضیلت است و پیشوایان دین، چنین می كرده اند، امّا از آداب باطنی آن است كه به كیفیّت، بیش از كمیّت توجّه شود. «چگونه خواندن»، مهم تر از «چه قدر خواندن» است.
حضرت امیر علیه السلام توصیه كرده است كه: قرآن را روشن و استوار بخوانید و با ضربه های اثرگذار قرآن، بر دل های سنگی و قساوت گرفته خویش بكوبید، باشد كه تكان بخورد و اثر پذیرد و همه فكر و همّت شما این نباشد كه به آخر سوره برسید: «وَلكِنِ ِ اقْرَعُوا بِهِ قُلُوبَكُمُ الْقاسیَّةَ وَلایَكُنْ هَمُّ أحَدِكُمْ آخِرَالسُّورَةَ» (همان، ص 856، ح1 )
و این یعنی توجّه به كیفیّت ، بیش از كمیّت!
امید است كه با الهام از رهنمودهای «اهل بیت علیهم السلام»، در آستان قرآن با «ادب ظاهری و باطنی» حضور یابیم و جرعه های حكمت و هدایت وحی را در جام وجودمان بریزیم و از آن بهره مند شویم.
منابع:
سایت حوزه
نوشته جواد محدثی در سایت پاسخگو
فرآوری: زهرا اجلال