عظمت روز عرفه‏

 از روزهاى برگزيده خداوند روز عرفه است و از جايگاه‏هاى مهم در واجبات حج، موقف عرفات است. اين روز به اندازه‏اى نزد پروردگار ارزشمند بوده كه بر آن سوگند ياد نموده است.

وَ الْيَوْمِ الْمَوْعُودِ* وَ شَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ» «1»

و سوگند به روزى كه [برپا شدنش را براى داورى ميان مردم‏] وعده داده‏اند* و سوگند به شاهد [كه پيامبر هر امّت است‏] و مورد مشاهده [كه اعمال هر امت است؛]

براى آيه فوق، حدود سى مصداق گفته شده است، از جمله در برخى تفاسير چنين آمده است:

«از ابن عباس وقتاده و نيز امام محمد باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است كه:

شاهد (گواه) روز جمعه است و مشهود (گواه شده) روز عرفه است.» «2» زيرا جمعه بر همه اعمالى كه در آن روز صورت مى‏‌گيرد گواهى مى‌‏دهد و روز عرفه هم، مردم در موسم حج گواهى مى‏‌شوند و فرشتگان هم بر آن گواهى‏ مى‌‏دهند.

در آيه‌‏اى ديگر به عرفات، سرزمين خاطرات ناله‏‌ها و اشك‏ها اولياى الهى اشاره فرموده:

لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلًا مّن رَّبّكُمْ فَإِذَآ أَفَضْتُم مّنْ عَرَفتٍ فَاذْكُرُواْ اللَّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِن كُنتُم مّن قَبْلِهِ‏لَمِنَ الضَّالِّينَ» «3»

بر شما گناهى نيست كه [در ايام حج‏] از پروردگارتان [به وسيله تجارت و داد و ستد] فضل و روزى و منافع مادى بطلبيد. و هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد، خدا را در مشعر الحرام ياد كنيد. [آرى‏] او را ياد كنيد همان گونه كه شما را هدايت كرد. و همانا شما پيش از اين از گمراهان بوديد.

معناى عرفه و عرفات‏

واژه عرفه و عرفات از ريشه معرفت به معناى شناخت است. عرفات نام سرزمينى در بيست كيلومترى مكّه است و بر حاجيان و زائران خانه خدا واجب است كه از ظهر روز نهم ذى الحجه تا غروب در آن مكان بمانند. در اينكه چرا به آن محل عرفات مى‏‌گويند؛ نكات بسيارى در اين زمينه گفته شده است:

حضرت آدم و حوّا پس از هبوط به زمين در آن مكان يكديگر را شناختند و به لغزش خود اعتراف كردند. «4» امام صادق عليه السلام درباره علت نامگذارى عرفات فرمود:

جبرئيل، حضرت ابراهيم را روز عرفه بيرون برد، چون ظهر شد به وى گفت:

اى ابراهيم! به لغزش‏هايت اعتراف كن، و عبادت‏هايت را بشناس. از اين رو به عرفات ناميده شد چون كه جبرئيل گفت: اعتراف كن او هم اعتراف كرد. «5» و بنابر برخى روايات، وجود مبارك حضرت حجة بن الحسن عليه السلام هر سال در مراسم حج در عرفات و منا حضور دارند. همچنين نايب خاص امام، محمد بن عثمان عمرى رحمه الله و بسيارى از تربيت يافتگان و شاگردان خاص آن حضرت، در ميان حج گزاران حضور دارند. با عنايت خاص پروردگار، حضرت از ملكوت و اوضاع باطنى افراد آگاهى مى‌‏يابند و بعضى از صالحان و عارفان در موسم حج، حضور سبز ايشان را احساس مى‏‌كنند و از لطف و كرامت و هدايت امام فيض كامل مى‏برند. «6» بعضى از گناهان تنها در عرفات بخشيده مى‏شود و هيچ حاجتمندى دست خالى باز نمى‏گردد و از امام صادق عليه السلام نقل است كه فرمود:

كسى كه در ماه رمضان آمرزيده نشود تا رمضان آينده آمرزيده نمى‏شود مگر آن كه در عرفه حاضر شود. «7» و نيز فرمود:

در غروب عرفه، خدا همه گناهان زائران خود را مى‏‌بخشد. بر اين اساس حضرت باقر عليه السلام در آداب روز عرفه هيچ سائلى را نااميد برنمى‏‌گرداند. «8»

اسرار وقوف در عرفات‏

از اسرار توقّف در عرفات اين است كه: انسان به معارف و آموزه‏هاى دينى آگاه‏ شده و از اسرار الهى در نظام آفرينش با خبر شود و بداند كه خداوند به همه نيازهاى او داناست و براى برآوردن همه آنها توانا مى‏باشد. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت كند كه طاعت او سرمايه و وسيله هر بى‏‌نيازى است.

از اين رو امام سجّاد عليه السلام به نيازمندى كه در روز عرفه گدايى مى‌‏كرد، فرمود:

واى بر تو! آيا در چنين روزى دست نياز به سوى غير خدا دراز مى‏كنى، در چنين روزى براى كودكان در رحم اميد سعادت مى‏‌رود. «9» كسى كه در آن جا از غير خدا طلب كند، زيان كرده است.

امام عليه السلام چنين انسان‏هايى را كه به سوى مردم روى مى‏‌آورند در حالى كه ديگران به سوى پروردگار مشتاق هستند، از بدترين مخلوقات خدا معرفى فرموده است. «10» حاجى بايد بر اين نكته عارف شود كه خداى سبحان به نهان و آشكار و صحيفه قلب او و رازهاى آن، حتى آنچه براى خود او روشن نيست و در زواياى روح او مى‏‌گذرد آگاه است. اگر بداند كه قلبش در محضر حق است، خود را به گناهان جوارحى و جوانحى آلوده نمى‌‏سازد و دل را از خاطرات آلوده، تنزيه مى‏‌كند.

خداى متعال در غروب عرفه به وسيله اهل عرفه و زائران خانه خود بر فرشتگان مباهات مى‏‌كند، با اينكه عزّت و فخر انسان در بندگى براى خدا و پرورده او بودن است، اسرار حج به صورت انسان واقعى در سرزمين عرفان و منى ظهور مى‏‌كنند و خداى سبحان در مقام تجلّى به آنان فخر مى‌‏ورزد.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مى‌‏فرمايد:

خداوند بر اهل عرفات، نعمت داده، به وسيله آنان بر اهل آسمان فخر مى‌‏ورزد و مى‏‌فرمايد: اى فرشتگان من! به بندگانم بنگريد، ژوليده و غبارآلوده از هر راه دورى آمده‏‌اند. شما را گواه مى‏‌گيرم كه دعايشان را مستجاب كرده و خواسته ايشان را برآورده سازم، خطاكارشان را به خاطر نيكوكارشان بخشيدم و به نيكوكارشان هر چه را كه از من خواستند، عطا كردم جز گناهانى (حق الناس) را كه ميان خودشان دارند. «11» و نيز فرمود:

حق تعالى در هيچ روزى به اندازه روز عرفه، بندگان را از آتش دوزخ آزاد نمى‏‌كند و خداوند به فرشتگان نظر مى‏افكند و افتخار مى‏‌كند و مى‌‏فرمايد:

اينها چه مى‏‌خواهند؟! «12» از اميرمؤمنان امام على عليه السلام درباره راز وقوف در عرفات پرسيده شد، فرمود:

عرفات بيرون از مرز حرم است و مهمان خدا بايد بيرون دروازه، آن قدر تضرّع و التماس كند تا سزاوار ورود به حرم شود. «13» از اين رو شب و روز عرفه دعاهاى مخصوصى دارد كه جزء فضايل برجسته و وظايف مهم روز عرفه است. روز عرفه روز دعا و نيايش است، اگرچه روزه آن روز مستحب است ولى چنانچه سبب ضعف شود؛ دعا بر روزه آن روز مقدّم است.

اعمال روز عرفه‏

روايات فراوانى درباره اعمال روز عرفه و هنگام وقوف در عرفات و كيفيّت آن نقل شده است؛ كه در ادعيه ويژه آن روز، دعاى عرفه امام حسين عليه السلام و دعاى امام سجّاد عليه السلام مشهور است. بخشى ديگر نيز اهتمام و تشويق به دعا كردن براى ديگران‏ است به گونه‏اى كه برخى شاگردان اهل بيت عليهم السلام و اولياى الهى هم همّت خود را در آن سرزمين عرفانى، به حق جويى و دعا و مناجات و طلب غفران براى غير، صرف مى‏‌نمودند.

دعاى عرفه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله‏

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به امام على عليه السلام فرمود: آيا دعاى روز عرفه را به تو بياموزم كه دعاى پيامبران پيش از من است، سپس فرمود: مى‏‌خوانى؛

لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيى وَ يُميتُ وَ هُوَ حَىٌّ لايَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَ هُوَ عَلى‏ كُلِّ شَى‏ءٍ قَدِيرٌ.

اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كَالَّذى‏ تَقُولُ وَ خَيْراً مِمَّا نَقُولُ وَ فَوْقَ ما يَقُولُ الْقائِلُونَ.

اللَّهُمَّ لَكَ صَلاتى‏ وَ نُسُكى‏ وَ مَحْياىَ وَ مَماتى‏ وَ لَكَ بَراءَتى‏ وَ لَكَ حَوْلى‏ وَ مِنْكَ قُوَّتِى‏.

اللَّهُمَّ إِنِّى اعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ وَ مِنْ وَسْواسِ الصَّدْرِ وَ مِنْ شَتاتِ الْأَمْرِ وَ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ.

اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ خَيْرَ الرِّياحِ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما تَجِى‏ءُ بِهِ الرِّياحُ وَ أَسْأَلُكَ خَيْرَ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ.

اللَّهُمَّ اجْعَلْ فى‏ قَلْبِى نُوراً وَ فى‏ سَمْعِى وَ بَصَرى‏ نُوراً وَ فى‏ لَحْمى‏ وَ عِظامى‏ وَ فِى عُرُوقى‏ وَ مَقْعَدى‏ وَ مَقامى‏ وَ مَدْخَلى‏ وَ مَخْرَجى‏ نُورَاً وَ أَعْظِمْ لى‏ نُورَاً يا رَبِّ يَوْمِ أَلْقاكَ، إِنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَى‏ءٍ قَديرٌ. «14»

جز خداى يكتاى بى‏شريك معبودى نيست. سلطنت و ستايش از آن اوست.

زنده مى‏كند و مى‏ميراند و او زنده‏اى است كه نمى‏ميرد. خير در دست اوست‏ و او بر هر چيز تواناست.

خدايا! حمد براى توست با آنگونه كه خود مى‏ستايى و بهتر از آنچه ما مى‏گوييم و بالاتر از آنچه گويندگان مى‏گويند.

خدايا! نماز و عبادتم، زندگى و مرگم و بيزارى جستنم براى توست، توان و نيرويم از توست.

خدايا! از فقر و وسوسه‏هاى درون و پراكندگى كار و عذاب قبر به تو پناه مى‏برم.

خدايا! بهترين نسيم‏ها را از تو مى‏طلبم و از شرّ آنچه طوفان‏ها مى‏آورد به تو پناه مى‏برم و از تو خير شب و روز را مى‏خواهم.

خدايا! در دل و گوش و چشمم و در گوشت و استخوان‏ها و رگ‏هايم، در جايگاه نشستن و ايستادنم و در ورود و خروجم، نور و روشنايى قراربده و روزى كه تو را ديدار مى‏‌كنم، فروغ مرا بزرگ بدار كه تو بر هر چيز توانايى.

دعاى عرفه امام حسين عليه السلام‏

امام حسين عليه السلام در روز عرفه بسيار خاشعانه در حالى كه اشك از ديده‏‌هاى مباركش جارى بود، زمزمه نمود:

اللَّهُمَّ اجْعَلْنى‏ اخْشاكَ كَانّى‏ اراكَ وَ اسْعِدْنى‏ بِتَقْواكَ وَ لاتُشْقِنِى بِمَعْصِيَتِكَ وَخِرْ لى‏ فى‏ قَضائِكَ وَ بارِكْ لى‏ فى‏ قَدَرِكَ حَتَّى لا احِبُّ تَعْجيلَ ما اخَّرْتَ وَ لا تَأْخيرَ ما عَجَّلْتَ ... «15»

خدايا! چنانم كن كه از تو بترسم، گويا كه تو را مى‏بينم و با پرهيزگارى مرا خوشبخت گردان و به نافرمانى‏ات بدبختم مكن و خير در قضايت را برايم‏ اختيار كن و به من در تقديرت بركت ده، تا تعجيل آنچه را تو تأخير انداختى نخواهم و به تأخير آنچه را تو پيش انداختى، ميل نكنم ...

و سرانجام در شامگاه عرفه به عفو از گذشته و تدبير در آينده، بشارت داده مى‏‌شود. حضرت صادق عليه السلام در اين زمينه مى‌‏فرمايد:

حج گزار بار سفرش و ضمانت آن بر خداست. هر گاه وارد مسجد الحرام شود، خداوند دو فرشته بر او مى‏‌گمارد كه طواف و نماز و سعى او را نگهدارند، شامگاه عرفه بر شانه راست او مى‌‏زنند و به او مى‏‌گويند: فلانى! از آنچه گذشته است كفايت شدى، ببين در آينده چگونه خواهى بود؟ «16»

قربانى در حج‏

حاجيان پس از رمى جمره عقبه و پيش از حلق يا تقصير بايد در زمين مِنى گوسفند، گاو و يا شتر قربانى كنند.

وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْىِ وَلَا تَحْلِقُواْ رُءُوسَكُمْ حَتَّى‏ يَبْلُغَ الْهَدْىُ مَحِلَّهُ» «17»

حج وعمره را براى خدا به پايان بريد، و اگر [به علتى‏] از انجام آن ممنوع شديد، آنچه را از قربانى براى شما ميسر است [قربانى كنيد و از احرام در آييد]؛ و سر خود را نتراشيد تا قربانى به محلش برسد.

سنّت قربانى در حج، موجب تقرّب مخصوصى است كه در عبادات ديگر نيز يافت مى‌‏شود.

امام رضا عليه السلام فرمود:

علت آن كه به مِنى‏، مِنى‏ گفته شده است، اين است كه جبرئيل در آن جا به ابراهيم عليه السلام گفت: هر چه مى‏‌خواهى از خداوند تمنّا كن. حضرت ابراهيم عليه السلام هم در دل خود از خدا خواست كه به جاى فرزندش اسماعيل عليه السلام قوچى به عنوان فديه قرار داده شود و خداوند متعال دستور دهد كه آن را سر ببرد و خداوند هم خواسته او را داد. «18» هر گاه مردم در جايگاه منى مستقر شوند، منادى ندا مى‏دهد: اگر مى‌‏دانستيد در آستان چه كسى آمده‏ايد، پس از آمرزش الهى به جايگزينى مخارج، يقين پيدا مى‏‌كرديد.

و باز ندا مى‌‏رسد: اگر مى‏‌خواستيد من راضى شوم راضى شدم، سپس پس از اعمال منى مانند روزى كه از مادر زاده شده‏‌ايد از گناهانتان پاك مى‌‏شويد.

حقيقت قربانى، نوعى تقرّب و تقواست كه روح آدمى را پاكيزه مى‏‌كند و حاجى با تمسّك به حقيقت و ذبح گلوى ديو طمع و تمناى نفس را بريده و دل از تعلّقات دنيوى رها مى‌‏سازد.

پيامبر صلى الله عليه و آله به فاطمه زهرا عليها السلام فرمود:

در صحنه ذبح قربانى‏ات، حاضر باش. همانا با اولين قطره خون آن، خداوند همه گناهان تو را مى‏‌آمرزد و از خطايت در مى‏‌گذرد.

بعضى از مسلمانان پرسيدند: اى رسول خدا! آيا اين مخصوص خاندان توست، يا براى همه مسلمانان است؟

حضرت فرمود:

خداوند مرا وعده داده كه هيچ يك از خاندان مرا آتش نچشاند. اين براى همه مردم است. «19»

--------------------------------------------------------------------

(1)- بروج (85): 2- 3.

(2)- مجمع البيان فى تفسير القرآن: 10/ 315، ذيل آيه 3 سوره بروج؛ تفسير القرطبى: 19/ 283- 284.

(3)- بقره (2): 198.

(4)- الكافى: 4/ 192، حديث 2؛ بحار الأنوار: 11/ 167، باب 3، حديث 15.

(5)- بحار الأنوار: 96/ 254، باب 47، حديث 16؛ علل الشرايع: 2/ 436، باب 173، حديث 1.

(6)- الكافى: 1/ 337، حديث 6؛ كمال الدين: 2/ 440، حديث 7 و 8 و 9؛ بحار الأنوار: 51/ 350، ذيل حديث 3.

(7)- بحار الأنوار: 93/ 342، باب 46، ذيل حديث 6؛ دعائم الاسلام: 1/ 269.

(8)- بحار الأنوار: 93/ 180، باب 21، حديث 21؛ ثواب الأعمال: 142.

(9)- من لايحضره الفقيه: 2/ 211، حديث 2182؛ وسائل الشيعه: 13/ 555، باب 21، حديث 18431.

(10)- بحار الأنوار: 96/ 261، باب 47، حديث 39؛ عدة الدّاعى: 99.

(11)- كنزالعمال: 5/ 70، حديث 12098؛ الدرّ المنثور: 1/ 230.

(12)- كنزالعمال: 5/ 65، حديث 12072؛ الدرّ المنثور: 1/ 227.

(13)- الكافى: 4/ 224، حديث 1؛ وسائل الشيعه: 11/ 225، باب 2، حديث 14661.

(14)- بحار الأنوار: 95/ 215، باب 2، حديث 3؛ إقبال الأعمال: 338.

(15)- بحار الأنوار: 95/ 218، باب 2، ذيل حديث 3؛ البلد الأمين: 253.

(16)- بحار الأنوار: 96/ 8، باب 2، حديث 18؛ المحاسن: 1/ 63، حديث 112.

(17)- بقره (2): 196.

(18)- بحار الأنوار: 96/ 272، باب 49، حديث 4؛ علل الشرايع: 2/ 435، حديث 1.

(19)- بحار الأنوار: 96/ 288، باب 50، حديث 59؛ المحاسن: 1/ 67، حديث 127.

 برگرفته از کتاب تفسير و شرح صحيفه سجاديه  نوشته استاد حسین انصاریان