صبر، زمینۀ رسیدن به سعادت و پیروزی

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ [1]

ای کسانی که ایمان آورده اید! (در برابر مشکلات و هوسها) استقامت کنید و (در برابر دشمنان نیز) پایدار باشید (و دیگران را به صبر دعوت کنید) و از مرزها مراقبت کنید و از خداوند پروا داشته باشید، شاید که رستگار شوید.

این آیه آخرین آیه سوره آل عمران، و محتوی یک برنامه جامع چهار ماده ای برای عموم مسلمانان است، و به همین جهت با خطاب" یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا" آغاز شده است.

1-اصبروا: نخستین ماده این برنامه که ضامن سربلندی و پیروزی مسلمین است همان استقامت و صبر و ایستادگی در برابر حوادث است، که در حقیقت ریشه اصلی هر گونه پیروزی مادی و معنوی را تشکیل میدهد، و هر چه در باره نقش و اهمیت آن در پیشرفت های فردی و اجتماعی گفته شود کم است، این همان چیزی است که علی ع در کلمات قصارش آن را به منزله سر در برابر بدن معرفی کرده (ان الصبر من الایمان کالرأس من الجسد).

2- و صابروا از" مصابره" (از باب مفاعله) به معنی صبر و استقامت در برابر صبر و استقامت دیگران است، بنا بر این قرآن نخست به افراد با ایمان دستور استقامت میدهد (که هر گونه جهاد با نفس و مشکلات زندگی را شامل میشود) و در مرحله دوم دستور به استقامت در برابر دشمن میدهد، و این خود میرساند که تا ملتی در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف درونی پیروز نشود، پیروزی او بر دشمن ممکن نیست و بیشتر شکست های ما در برابر دشمنان بخاطر شکست هایی

است که در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف خود دامن گیر ما شده است.

و ضمنا از این دستور (صابروا) استفاده میشود که هر قدر دشمن بر استقامت خود بیفزاید ما نیز باید بر پایداری و استقامت خود بیفزائیم.

3- و رابطوا: این جمله از ماده" رباط" گرفته شده، و آن در اصل به- معنی بستن چیزی در مکانی است (مانند بستن اسب در یک محل) و بهمین جهت به کاروانسرا" رباط" میگویند و" ربط قلب" به معنی آرامش دل و سکون خاطر است، گویا به محلی بسته شده است و" مرابطه" به معنی مراقبت از مرزها آمده است، زیرا سربازان و مرکب ها و وسائل جنگی را در آن محل نگاهداری میکنند.

این جمله به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی میدهد، تا هرگز گرفتار حملات غافلگیرانه دشمن نشوند، و نیز به آنها دستور آماده باش و مراقبت همیشگی در برابر حملات شیطان و هوسهای سرکش میدهد، تا غافلگیر نگردند، و لذا در بعضی از روایات از علی ع این جمله، به مواظبت و انتظار نمازها یکی بعد از دیگری تفسیر شده است، زیرا کسی که با این عبادت مستمر و پی در پی دل و جان خود را بیدار میدارد همچون سربازی است که در برابر دشمن حالت آماده باش به خود گرفته است.

خلاصه اینکه" مرابطه" معنی وسیعی دارد که هر گونه آمادگی برای دفاع از خود و جامعه اسلامی را شامل میشود. در فقه اسلامی نیز در باب جهاد بحثی تحت عنوان" مرابطه" یعنی آمادگی برای حفظ مرزها در برابر هجوم احتمالی دشمن دیده میشود که احکام خاصی برای آن بیان شده است. (برای اطلاع بیشتر به کتب فقهی مراجعه شود).

در بعضی از روایات به علماء و دانشمندان نیز" مرابط" گفته شده است. امام صادق ع طبق روایتی میفرماید:

علماء شیعتنا مرابطون فی الثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته و یمنعونه عن الخروج علی ضعفاء شیعتنا و عن ان

یتسلط علیهم ابلیس [2]: " دانشمندان پیروان ما همانند مرزدارانی هستند که در برابر لشکر ابلیس صف کشیده اند و از حمله کردن آنها به افرادی که قدرت دفاع از خود ندارند جلوگیری میکنند" در ذیل این حدیث مقام و موقعیت آنها برتر و بالاتر از افسران و مرزدارانی که در برابر هجوم دشمنان اسلام پیکار میکنند شمرده شده است و این بخاطر آن است که آنها نگهبانان عقائد و فرهنگ اسلامند در حالی که اینها حافظ مرزهای جغرافیایی هستند، مسلما ملتی که مرزهای عقیده ای و فرهنگی او، مورد حملات دشمن قرار گیرد و نتواند بخوبی از آن دفاع کند در مدت کوتاهی از نظر سیاسی و نظامی نیز شکست خواهد خورد.

4- وَ اتَّقُوا اللَّهَ - بالآخره آخرین دستور که همچون چتری بر همه دستورهای سابق سایه می افکند دستور به پرهیزکاری است و استقامت و مصابره و مرابطه، باید آمیخته با تقوی و پرهیزکاری باشد و از هر گونه خودخواهی و ریا- کاری و اغراض شخصی به دور گردد.

لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ - شما در سایه به کار بستن این چهار دستور، می توانید رستگار شوید و با تخلف از آنها راهی به سوی رستگاری نخواهید داشت. [3]

نکته ها:
این آیه، در چند مرحله به صبر در برابر انواع حوادث و مصائب توصیه می کند؛

در برابر ناگواری های شخصی و هوسها صبر کنید. «اصبروا»

در برابر فشارهای کفّار، مقاومت بیشتر کنید. «صابروا»

در حفظ مرزهای جغرافیایی از هجوم دشمن، حفظ مرزهای اعتقادی و فکری، از طریق مباحث علمی و حفظ مرز دلها، از هجوم وسوسه ها بکوشید. «رابِطُوا»

کلمۀ«رابطوا» از ریشۀ«رباط» به معنای بستن چیزی در مکانی است. به کاروانسرا نیز به این دلیل رُباط می گویند که کاروان ها در آنجا اتراق کرده و مال التجاره و اسب و شترها را در آنجا نگه می دارند. همچنین به قلبی که محکم و بسته به لطف خدا باشد، رُباط گفته می شود. کلماتِ «ارتباط»، «مربوط» و «رباط» ریشۀواحدی دارند.

در روایات، «رابطوا» به معنای انتظار اقامۀنماز آمده است. [4] گویا مسلمانان دل و جان خود را با پیوندی که در نماز ایجاد می کنند، محکم می سازند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«اصبروا علی الفرائض» در برابر واجبات صبر کنید.

«صابروا علی المصائب» در برابر مشکلات صبر کنید.

«ورابطوا علی الائمّه»[5] از پیشوایان خود دفاع کنید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «اصبروا علی الصَّلَوات الخمس وصابروا علی قتال عدوّکم بالسیف ورابطوا فی سبیل اللَّه لعلّکم تفلحون» بر نمازهای شبانه روزی پایداری کنید ودر جهاد با دشمن، فعّال ودر راه خدا با یکدیگر هماهنگ باشید تا رستگار شوید. [6]

پیام ها:
1- در سایۀایمان، به کمالات می رسید. «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا. . . »

2- تا در مشکلات فردی صابر نباشید، نمی توانید در برابر دشمنان دین مقاومت کنید. ابتدا «اصْبِرُوا» سپس «صابِرُوا»

3- از دیگران عقب نمانید، اگر کفّار در کفر خود مقاومت می کنند، کشته می دهند و مال خرج می کنند، شما نیز در راه خدا با جان و مال پایداری کنید. «صابِرُوا»

4- مسلمانان باید مشکلات یکدیگر را تحمل کنند و یکدیگر را به صبر سفارش کنند. «صابِرُوا»

5- اسلام، دین ارتباط است. ارتباط با مردم و خدا و پیامبران. «رابطوا»

6- صبر و مصابره و مرابطه باید جهت دار باشد و در مسیر تقوا و رضای الهی قرار گیرد، وگرنه کفّار هم این امور را دارند. «صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ»

7- اسلام دین جامعی است، صبر و تقوا در کنار توجّه به مرزها بیان شده است. «اصبروا. . . رابطوا»

8- تقوا، مرتبه ای بالاتر از ایمان است. «آمنوا. . . واتقوا»

9- صبر، زمینۀرسیدن به سعادت و پیروزی است. «لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»

پی نوشت ها

[1] سوره آل‌ عمران، آيه 200

[2] احتجاج طبرسى فصل اول.

[3] تفسیر نمونه؛ ج 3؛ ص233

[4] تفسير مجمع‌البيان.

[5] كافى، ج 2، ص 81.

[6] درّالمنثور ج 2 ص 218.

 منبع : تفسیر نور؛ ج 1؛ ص685؛ تفسیر نمونه؛ ج 3؛ ص233؛ درّالمنثور ج 2 ص 218.