خشم و كینه از آن جهت كه تعادل روحی انسان را به هم می‌زند، او را از محور حق و عدل خارج می‌سازد و بر این اساس، از فضایل و كمالاتی چون رفق و نرمی در رفتار، مدارا با دیگران، عفو و گذشت، حسن خلق و حسن معاشرت محروم و بی‌نصیب می‌گردد و خوی پرخاشگری و درندگی به تناسب شدت و ضعف این رذیله اخلاقی بر او حاكم می‌شود.
خشمی که در راستای اطاعت از خداوند باشد و انسان در خشم خود، خشنودی خدا را در نظر داشته باشد آن خشم، خشمی پسندیده است؛ مثل خشم مؤمن نسبت به دشمنان خدا و هنگام انجام گناهان. امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: «... جهاد چهار شعبه دارد: امر به معروف، نهى از منکر، پایدارى در جبهه‌ها، و کینه‌توزى با فاسقان. پس هر که امر به معروف کند پشت مؤمن را محکم ساخته، و هر که نهى از منکر کند بینى کافر را به خاک مالیده، و هر که در جبهه‌ها پایدارى کند به عهد و وظیفه خود عمل نموده، و هر که با فاسقان کینه توز براى خدا خشم گرفته، و هر که براى خدا خشم بگیرد حقیقتاً مؤمن است. پس این است ایمان و پایه‌هاى آن» (شیخ مفید، الامالی، ص 278)
امّا خشمی که جهت اطاعت از خداوند نباشد، بلکه در راستای پیروی از شیطان باشد و شخص رضا و خشنودی شیطان را مد نظر داشته باشد آن خشم، خشمی ناپسند است مانند خشم انسان نسبت به برادر دینی خود.
که در روایات اسلامی نوعاً خشم و غضب به طور مطلق مورد مذمت و نکوهش قرار گرفته است، اما مشخص است که مراد از آنها، غضبی است که برای هوای نفس و منافع شخصی باشد، ولی خشمی که برای رضای حق باشد نه تنها مذموم نیست، بلکه بسیار پسندیده و در برخی موارد، لازم و ضروری است.
غریزه خشم و غضب نیز، مانند دیگر غرایز انسانی، نیرویی كور می باشد كه تنها ارضای خود را می طلبد، كه اگر تحت رهبری عقل قرار گیرد و در جای خود، به اندازه صحیح اعمال شود، مایه خوشبختی و سعادت بوده و آدمی در شئون مختلف زندگی، از فواید آن بهره مند می گردد و اگر خودسر و بی قید و بند باشد و در راه غلط و خلاف مصلحت به كار افتد، و لجام گسیخته عمل نماید، باعث فساد و تباهی می گردد.
ما در این نوشتار به بررسی کوتاه خشم ناپسند دین می پردازیم:
به طور کلی برخی از گناهان زمینه‌ساز گناهان دیگر می‌باشند. خشم و غضب ناپسند نیز از طرفی می‌توانند موجب گناهان دیگری شده و از طرف دیگر، گناهانی نیز وجود دارند که غضب ناپسند، از آنها سرچشمه می‌گیرد، از این‌رو؛ افرادی که می‌خواهند افسار خشم و غضب را به دست گرفته و آن را تحت کنترل خود در‌آورند نخست لازم است عوامل پیدایش آن‌را بشناسند که برخی از آنها عبارتند از: حسادت، تکبر، زورگویى و تحقیر مردم.
در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «حواریون به عیسى بن مریم گفتند: اى معلم نیکی‌ها! به ما بگو، غضب از کجا شروع می‌شود، فرمودند: از تکبر، زورگویى و تحقیر مردم» (شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ج 1، ص 6)
از طرفی هم شیطان دشمن قسم خورده انسان‌ها است و به طور طبیعی تلاش دارد از هر راه و دامی برای انحراف و گمراهی انسان بهره ببرد. یکی از این دام‌ها خشم و غضب ناپسند است.
در روایتی می‌خوانیم: «شیطان می‌گوید: غضب، دام من است و هر کس از نیکان را بدان وسیله صید می‌کنم و راه آنها را به طرف بهشت می‌بندم» (شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، ص 160) بنابر این، کسانی که به دنبال تهذیب نفس بوده و در نهایت خشنودی خداوند را طلب می‌کنند شایسته است هنگام غضب آن‌را فرو نشانند تا مشمول آثار مثبت مادی و معنوی قرار گیرند. پروردگار یکی از اوصاف مؤمنان را فروبردن خشم می‌داند: «وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُون» (شوری، 37)
بارزترین خشونت روحی
خشمی كه بر اساس خودخواهی به وجود می‌آید، بارزترین شكل خشونت روحی است و در صورتی كه شخص قدرت بر انتقام داشته باشد، او را وادار به اعمال خشونت می‌كند و اگر شخص قدرت بر انتقام یا فرونشانیدن آتش غضب از روی اختیار نداشته باشد به درون او گریخته و به صورت عقده‌های روحی و كمپلكس‌های روانی در قالب «كینه» در می‌آید.
این كینه درونی كه حالت تغییر شكل یافته غضب است، به صورت‌های مختلف، بر حسب شرایط بیرونی، ظاهر می‌شود كه مهم‌ترین آنها حسد، غیبت و دروغ و تهمت، شماتت و تحقیر و بدزبانی، شدت عمل و به طور كلی بدخلقی، ستم و آزار و تضییع حق، و امثال آن است.
به هر حال، خشم و كینه از آن جهت كه تعادل روحی انسان را به هم می‌زند، او را از محور حق و عدل خارج می‌سازد و بر این اساس، از فضایل و كمالاتی چون رفق و نرمی در رفتار، مدارا با دیگران، عفو و گذشت، حسن خلق و حسن معاشرت محروم و بی‌نصیب می‌گردد و خوی پرخاشگری و درندگی به تناسب شدت و ضعف این رذیله اخلاقی بر او حاكم می‌شود. در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «حواریون به عیسى بن مریم گفتند: اى معلم نیکی ها! به ما بگو، غضب از کجا شروع می شود، فرمودند: از تکبر، زورگویى و تحقیر مردم»
خشم در نگاه امیرالمومنین علیه السلام:
امام علی علیه السلام (نامه 76) می فرمایند: از غضب به دور باش ؛ زیرا خشم از سبك مغزی های شیطان است. و در نامه 69 نهج البلاغه (نامه ای به حارث همدانی) می فرماید: خشم را فرو خور و به هنگام توانایی، گذشت كن و در هنگام عصبانیت، بردبار باش و در وقت چیرگی، ببخشای تا سرانجامت نیكو باشد.
نصیحتی از ملا احمد نراقی در معراج السعاده:
آدمى در وقت هیجان، به خدا پناه برد از شر شیطان، و بگوید: «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم». و اگر ایستاده باشد بنشیند، و اگر نشسته باشد بخوابد. و وضو گرفتن و غسل كردن با آب سرد از براى تسكین آتش غضب مفیدند. و اگر غضب بر كسى باشد كه قرابت رحم با یكدیگر داشته باشند دست به بدن او گذارد غضب او ساكن مى‌گردد چنانچه در اخبار وارد شده است. (ملا احمد نراقی- معراجالسعاده، ص166)
نتیجه گیری:
بنابراین، غریزه خشم و غضب نیز، مانند دیگر غرایز انسانی، نیرویی كور و بی‌شعور می‌باشد كه تنها ارضای خود را می‌طلبد، كه اگر تحت رهبری عقل قرار گیرد و در جای خود، به اندازه صحیح اعمال شود، مایه خوشبختی و سعادت بوده و آدمی در شئون مختلف زندگی، از فواید آن بهره‌مند می‌گردد و اگر خودسر و بی‌قید و بند باشد و در راه غلط و خلاف مصلحت به كار افتد، و لجام گسیخته عمل نماید، باعث فساد و تباهی می‌گردد و مصیبت‌های سخت وجبران ناپذیری به بار می‌آورد. از این رو، امام سجاد ـ علیه السّلام ـ فرو خوردن خشم و قدرت خاموش كردن آتش آن را به عنوان زیور صالحان و زینت تقوا پیشگان، از درگاه خداوند خواسته، عرض می‌كند: «بارالها! مرا به زیور صالحان بیارای و زینت متّقین را به من بپوشان، تا عدل را گسترش دهم و خشم را فرو نشانم و شعله‌های سوزان دشمنی را خاموش سازم» (صحیفة سجادیه، دعای مكارم الاخلاق)
منابع:
سایت اندیشه قم
صحیفة سجادیه، دعای مكارم الاخلاق
کتاب: معراجالسعاده ـ ملا احمد نراقی
فرآوری: آمنه اسفندیاری
منبع : سایت اسلام کوئیست
