نگاهى ديگر به گوشه ‏اى از آفرينش‏  

به گياهان مى‏نگريم كه برگ‏هاى سبزى دارند «از زمان پديد آمدن روئيدنى‏ها تا پايان كار چند برگ سبز بر ساقه‏ها و تنه‏ها مى‏تواند باشد و در گردونه چه عددى؟»

برگ‏هاى گياهان هيچ كدام به يك شكل نيستند، برگ هر گياهى شكلى مخصوص دارد، سبزى برگ‏ها يك جور نيستند، اگر برگ اين درخت را نزد برگ آن درخت بگذاريم، مى‏بينيم در سبزى با هم اختلاف دارند.

عدد انواع ميوه‏جات «نه تك تك ميوه‏ها» مشكل است به شمار آيد، اقسام گل‏ها در جهان آن قدر زياد است كه به طور عادى در حساب نمى‏آيد.

از يك ميوه چندين نوع موجود است، مى‏گويند: در هند سيصد نوع انبه وجود دارد، يكى از مهندسان كشاورزى مى‏گفت: در باغ كشاورزى پاريس بيش از پنج‏هزار نوع انگور موجود است و آنها را با شماره معرفى مى‏كنند، مثلًا مى‏گويند: انگور شماره 1752، آيا كسى مى‏تواند انواع يك سيب را بشمارد؟! هر ميوه‏اى كه روى آن انگشت بگذاريد نيز چنين است. «1» اكنون فكر كنيد از هر نوع ميوه‏اى واز هر نوع دانه‏اى مثل گندم، جو، ذرت، ارزن، خاك شير، عدس، باقلا، لوبيا، نخود و ..... تا كنون چه عددى بر سر سفره رزق قرار گرفته و تا پايان كار چه عددى از آنها به وجود مى‏آيد؟ حساب تعداد همه آنها پيش از به وجود آمدن و تا پايان به وجود آمدنن نزد خداست.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَلِيمٌ: «2»

خدا به آنچه در آسمان‏ها و زمين است آگاهى كامل و همه جانبه‏دارد، و خدا به همه چيز آگاه است.

گوشه‏اى بسيار اندك از علم خدا.

من در اين قسمت به طور فهرست‏وار به ترتيب سوره‏هاى قرآن به علم حضرت عليم به انواع امور و حقايق اشاره مى‏كنم باشد كه در سلوك به سوى يقين و در تربيت و رشد و ادب براى تأمين خير دنيا و آخرت مفيد افتد.

وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ. «3»

وآنچه از كار نيك انجام دهيد خدا به آن داناست.

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما فِي أَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ .... «4»

و بدانيد بدون ترديد آنچه در باطن داريد خدا مى‏داند بنابراين از مخالفت با او حذر نمائيد.

قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ: «5»

بگو اگر آنچه [از نيت‏هاى فاسد و انكار باطل‏] در سينه‏هاى شماست پنهان داريد يا آشكار كنيد خدا آن را مى‏داند و نيز به آنچه در آسمانها و در زمين است علم دارد.

يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ ما لا يَرْضى‏ مِنَ الْقَوْلِ وَ كانَ اللَّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحِيطاً: «6»

خيانت پيشگان نقشه‏هاى خائنانه خود را از مردم پنهان مى‏دارند ولى نمى‏توانند از خدا پنهان بدارند، و آنگاه كه در جلسه پنهانى شبانه درباره طرحى كه خدا به آن رضايت نداشت چاره انديشى‏مى‏كردند خدا با آنان بود، و خدا همواره به آنچه انجام مى‏دهند احاطه دارد.

وَ هُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَ يَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهارِ: «7»

او كسى است كه شبانگاهان روح شما را به هنگام خواب مى‏گيرد و آنچه را در روز از نيكى و بدى به دست مى‏آوريد مى‏داند.

وَ ما تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَ ما يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ: «8»

اى پيامبر در هيچ شغل و كارى نمى‏باشى، و هيچ بخشى از قرآن را كه از سوى خداست تلاوت نمى‏كنى، و شما اى مردم هيچ كارى انجام نمى‏دهيد مگر هنگامى كه سرگرم به آن كار هستيد گواه و شاهد شمائيم، و به اندازه وزن ذره‏اى در زمين ونه در آسمان از پروردگارت پوشيده نيست و نه كوچك‏تر از آن ذره و نه بزرگ‏تر از آن نيست مگر آن كه در كتاب روشن علم خدا ثبت است:

وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها كُلٌّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ: «9»

و هيچ جنبنده‏اى در زمين نيست مگر اين كه روزى او بر عهده خداست، و قرارگاه واقعى و جايگاه موقت آنان را مى‏داند، همه در كتاب روشن علم خدا ثبت است.

اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثى‏ وَ ما تَغِيضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ كُلُّ شَيْ‏ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ.

عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ.

سَواءٌ مِنْكُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّيْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ. «10»

خدا «حالات، صفات و لحظه ولادت» جنين‏هائى را كه هر انسان و حيوان ماده‏اى آبستن است، و آنچه را رحم‏ها از زمان طبيعى حمل مى‏كاهند و آنچه را مى‏افزايند همه و همه را مى‏داند و هر چيزى نزد او اندازه معينى دارد. داناى نهان و آشكار و بزرگ و بلند مرتبه است.

براى او يكسان است كه كسى از شما گفتارش را پنهان كند يا آشكار سازد، و كسى مخفيانه در دل شب حركت كند يا در روز راه بپيمايد.

قالَ رَبِّي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ. «11»

پيامبر به آنان گفت: رازگوئى خود را پنهان مكنيد زيرا پروردگارم هر سخنى را در آسمان و زمين مى‏داند و او شنوا و داناست.

أَ وَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِي صُدُورِ الْعالَمِينَ. «12»

و آيا خدا به آنچه در سينه جهانيان است از همه آگاه‏تر نيست.

إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ. «13»

يقيناًخداست كه دانش و آگاهى به قيامت فقط نزد اوست و او باران را نازل مى‏كند. و اوضاع واحوال آنچه را در رحم‏هاست مى‏داند، و هيچ كس خبر ندارد فردا چه چيزى از خير و شر به دست مى‏آورد، و هيچ كس نمى‏داند در چه سرزمينى مى‏ميرد، بى‏ترديد خدا به همه چيز دانا و آگاه است.

يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ هُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ: «14»

خدا آنچه را در زمين فرو مى‏رود و آنچه را از آن بيرون مى‏آيد و آنچه از آسمان فرود مى‏آيد و آنچه در آن بالا مى‏رود به همه عالم و آگاه است و او مهربان و بسيار آمرزنده است.

علم خدا در روايات اهل بيت‏

حسين بن بشار مى‏گويد: از حضرت ابوالحسن على بن موسى الرضا (ع) پرسيدم:

«ايعلم الله الشيئ الذى لم يكن ان لو كان كيف كان يكون او لا يعلم الا ما يكون؟ فقال: ان الله تعالى هو العالم بالاشياء قبل كون الاشياء قال عزوجل: انا كنا نستنتسخ ما كنتم تعملون و قال لاهل النار: و لو رودو العاد والمانهو عنه و انهم لكاذبون، فقد علم‏ عزوجل انه لو ردوهم لعادو المانهوا عنه و قال للملائكة لما قالوا اتجعل فيها من يفسد فيها من يفسد فيها و يسفك الدماء و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال انى اعلم ما لا تعلمون فلم يزل الله عزوجل علمه سابقا للأشياء قديما قبل ان يخلقها فتبارك ربنا و تعالى علوا كبيراً خلق الاشياء و علمه بها سابق لها كما شاء كذلك لم يزل ربنا عليما سميعا بصيراً»

آيا خداوند چيزى را كه وجود نداشته به اين كه اگر وجود داشت چگونه مى‏بود، مى‏داند يا نمى‏داند مگر وقتى كه وجود پيدا كند؟

حضرت پاسخ داد خداوند بزرگ يقيناً عالم به اشياء است پيش از وجود اشياء، خداى عزوجل مى‏فرمايد: ما آنچه را همواره در دنيا انجام مى‏داديد مى‏نويسيم. «15» و به اهل آتش مى‏گويد: اگر اينان به دنيا برگردانده شوند به آنچه از آن نهى مى‏شدند باز مى‏گردند و اينان حتماً دروغ‏گو هستند، خدا به آنچه انجام نداده‏اند در صوت بازگشت وو انجام آن عالم است، و به ملائكه كه پيش از آفرينش آدم گفتند: آيا كسى را مى‏خواهى در زمين قرار دهى كه در آن فساد و خون‏ريزى كند و ما تسبيح تو را همراه حمد به جا مى‏آوريم و تو را تقديس مى‏كنيد فرمود: آنچه را من مى‏دانم شما نمى‏دانيد، همواره علم و دانش خدا پيش از اشياء است و بر وجود اشياء پيش از آفريده شدن مقدم است.

پر بركت است پروردگار ما و بلند مرتبه است خداى ما همه چيز را آفريد در حالى كه علمش به آنها پيشى داشت آنگونه كه مى‏خواست، و همواره پروردگار ما از نظر علم و شنوائى و بصيرت چنين است.

محمد بن مسلم مى‏گويد از حضرت صادق (ع) پرسيدم معناى اين آيه چيست؟

يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى‏: «16»

خداوند پنهان و پنهان‏تر را مى‏داند

حضرت فرمود:

«السرّ ما كتمته فى نفسك و اخفى ما خطر ببالك ثم انسيته:»

پنهان چيزى است كه در باطن خود پوشيده داشتى، و پنهان‏تر چيزى است كه بر خيالت گذشته، سپس آن را فراموش كرده‏اى. «17» حضرت صادق (ع) درباره آخرين آيه سوره مباركه لقمان كه در آن پنج حقيقت مطرح است فرمود:

«إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِى الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ بِأَىِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ:»

يقيناً خداست كه آگاهى به قيامت فقط نزد اوست، و تنها اوست كه باران را نازل مى‏كند و زمان نزول و عدد قطرات باران را مى‏داند، و به آنچه در رحم‏هاست داناست، واحدى نمى‏داند در آينده چه چيزى از خير و شر را به دست مى‏آورد، و هيچ كس نمى‏داند در چه سرزمينى مى‏ميرد، بى‏ترديد خدا دانا و آگاه است.

اين پنج حقيقتى است كه هيچ فرشته مقربى و پيامبر مرسلى از آن آگاهى ندارد، و دانش اين امور از صفات و ويژگى‏هاى خداست. «18» در دعاهاى حضرت زهرا عليها سلام آمده است:

«سبحان من يعلم خواطر القلوب، سبحان من يحصى عدد الذنوب، سبحان من لاتخفى عليه خافيه فى الارض و لا فى السماء:»

منزه است آن كه آنچه بر قلب‏ها مى‏گذرد مى‏داند، منزه است كسى كه عدد گناهان را احصا مى‏كند، منزه است خداوندى كه پنهانى در زمين و آسمان از او پوشيده نيست.

ابو على قصاب مى‏گويد در محضر حضرت صادق (ع) گفتم:

«الحمد لله منتهى علمه فقال: لا تقل ذلك فانه ليس لعلمه منتهى:»

خدا را ستايش مى‏كنم تا مرز پايان علمش، فرمود اينگونه مگو زيرا براى علم خدا پايانى نيست. «19» ابن حازم مى‏گويد به حضرت صادق (ع) گفتم:

«هل يكون اليوم شيئ لم يكن فى علم الله عزوجل؟ قل لها بل كان فى علمه قبل ان ينشئ السماوات و الارض:» «20»

آيا امروز چيزى هست كه در عرصه علم خدا نباشد؟ فرمود نه بلكه در علم او بوده پيش از آن كه آسمانها و زمين را به وجود آورد.

از حضرت صادق (ع) روايت شده است:

«ان الله علم لا جهل فيه، حياة لا موت فيه، نور لا ظلمة فيه:» «21»

تحقيقاً خداوند عين علم است كه جهلى در آن نيست، فقط حيات و هستى است كه مرگى در آن وجود ندارد، نورى است كه ظلمتى در آن نيست.

اميرمؤمنان مى‏فرمايد:

«قد علم السرائر، و خبر الضمائر، له الاحاطة بكل شيئى:» «22»

به همه نهان‏ها آگاه است، و از همه انديشه‏ها با خبر است، و احاطه بر همه چيز ويژه اوست.

و نيز آن حضرت به علم خداوند اشاره كرده مى‏گويد:

«قَسَمَ اءَرْزاقَهُمْ وَ اءَحْصَى آثارَهُمْ وَ اءَعْمَالَهُمْ وَ عَدَدَ اءَنْفُسِهِمْ وَ خَائِنَةَ اءَعْيُنِهِمْ وَ مَا تُخْفِى صُدُورُهُمْ مِنَ الضَّمِيرِ وَ مُسْتَقَرَّهُمْ وَ مُسْتَوْدَعَهُمْ مِنَ الْاءَرْحَامِ وَ الظُّهُورِ إ لَى اءَنْ تَتَنَاهَى بِهِمُ الْغَايَاتُ:» «32»

روزى‏هاى موجودات را تقسيم كرد، و آثار و اعمالشان و عدد نفس‏هايشان را حساب نمود.

به خيانت چشم‏ها آگاه، و به آنچه در سينه‏ها پنهان مى‏كنند داناست، و به قرارگاهشان در ارحام و گذرگاهشان در اصلاب تا به نهايت وجودشان برسند عالم است.

«يَعْلَمُ عَجِيجَ الْوُحُوشِ فِى الْفَلَواتِ، وَ مَعاصِىَ الْعِبادِ فِى الْخَلَواتِ، وَاخْتِلافَ النِّينانِ فِى الْبِحارِ الْغامِراتِ، وَ تَلاطُمَ الْماءِ بِالرِّياحِ الْعاصِفاتِ:» «24»

خداوند آواز وحوش را در بيابان‏ها و گناهان بندگان را در مراكز پنهان و آمد و شد ماهيان را در درياهاى ژرف و عميق و تلاطم امواج آب را با وزش تندبادها مى‏داند و به همه آنها آگاه است.

----------------------------------------------------------------------

(1)- نشانه‏هائى از او 72.

(2)- حجرات 16.

(3)- بقره 215.

(4)- بقره 235.

(5)- آل عمران 29.

(6)- نساء 108.

(7)- انعام 60.

(8)- يونس 61.

(9)- هود 6.

(01)- رعد 10- 8.

(11)- انبياء 4.

(12)- عنكبوت 10.

(13)- لقمان 34.

(14)- سبا 2.

(15)- جاثيه 29.

(16)- طه 7.

(17)- بحار ج 4، ص 79، حديث 2.

(18)- تفسير على بن ابراهيم ج- بحار ج 4، ص 82.

(19)- بحار ج 4، ص 83، حديث 11.

(02)- توحيد صدوق ص.

(21)- توحيد صدوق ص.

(22)- نهج‏البلاغه خطبه 85.

(23)- خطبه 89.

(24)- خطبه 189.

برگرفته از کتاب تفسير حكيم نوشته استاد حسین انصاریان