امر به معروف و نهی از منكر در قرآن

و بايد از شما گروهى باشند كه همه مردم را به سوى خير دعوت كنند، و به كار شايسته و پسنديده وادار نمايند، و از كار زشت باز دارند، اينان كه به چنين امورى اقدام مى‏كنند قطعاً رستگارند.

و شما اى اهل ايمان مانند كسانى نباشيد كه پس از آن كه دلايل روشن براى آنان آمد پراكنده و گروه گروه شدند و در دين و امور زندگى اختلاف پيدا كردند و آنان را عذابى بزرگ است.

در روزى كه چهره‏هائى سپيد و چهره‏هائى سياه شود، اما آنان كه چهره‏هايشان سياه شده به آنان گويند آيا پس از ايمانشان كافر شديد؟ پس به كيفر آن كه كفر مى‏ورزيديد اين عذاب را بچشيد، و اما آنان كه چهره‏هايشان سپيد است همواره در رحمت خدايند و در آن جاودانه مى‏باشند.

اينها «سرگذشت اهل كتاب، و مسئله‏ى مژده‏ها و بيم‏ها و امور مربوط به زندگى دنيا و آخرت است كه در حقيقت» آيات خداست كه آنها را به درستى و راستى بر تو مى‏خوانيم و خدا هيچ ستم و بيدادى را بر جهانيان نمى‏خواهد.

شرح و توضيح‏

1- خير در آيه مورد بحث گرچه قرينه آيه پيش‏

از آن عبارت از اعتصام به حبل الله و اجتناب از اختلاف و تفرقه، و ايجاد الفت و محبت ميان مردم و برادرى و مواسات است و بر هر مسلمانى واجب است ديگران را به اين امور سعادت بخش و امنيت ساز دعوت كند بلكه بر اساس آيه شريفه‏ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ كه در سوره‏ى‏ وَ الْعَصْرِ است بر همگان لازم است يكديگر را پيوسته به اين امور دعوت كنند ولى مى‏توان گفت منظور از خير هر كار مثبتى است كه براى زندگى همه داراى سود و منفعت است و هيچ انسانى از آن بى‏نياز نيست.

اميرمؤمنان (ع) در حكمت 94 نهج‏البلاغه مى‏فرمايد:

خير اين است كه بر دانش و علمت بيفزائى، و حلم و بردبارى‏ات را وسعت و گشايش دهى، و مباهاتت به مردم به بندگى‏ات نسبت به پروردگار باشد، خير تدارك كردن گناهان به توبه حقيقى و شتاب ورزيدن به كارهاى مثبت است.

2- امر به معروف و نهى از منكر

اين دو مسئله از مسائل بسيار مهمى است كه قرآن مجيد و روايات به آن اصرار دارند، و وظيفه‏اى بر دوش ملت، دولت، دانشمندان، انديشمندان، واعظان ناصحان و تك تك مردم و آحاد جامعه است، و خداوند هيچ عذرى را در ترك اين دو فريضه نمى‏پذيرد.

امر به معروف و نهى از منكر دو وسيله براى اصلاح جامعه، و آراستن افراد به همه كارهاى پسنديده، و دور كننده زشتى‏ها از عرصه حيات انسان‏هاست.

براى اجراى اين دو فريضه خداوندى لازم است مردم از طريق قرآن و روايات در حدّ طاقت و توانشان معروف و منكر را بشناسند، و خود آراسته به معروف گردند و از منكر اجتناب نمايند سپس زمينه انجام هر كار پسنديده‏اى را براى ديگران فراهم آورند، و راه منكر را به روى آنان ببندند.

در برخورد با غافلان از معروف، و با آلودگان به منكر در خانواده و جامعه بايد نرمى در سخن، محبت و مهرورزى به طرف مقابل، و ارائه دين به عنوان شريعت سمحه و سهله كاملًا رعايت شود، تا غافل از معروف عاشق معروف، و آلوده به منكر متنفر از منكر گردد.

امر به معروف و نهى از منكر برخلاف بسيارى از فرائض و واجبات كه پس از هجرت پيامبر به مدينه اعلام شد، در همان اوائل بعثت كه مسلمانان شمارى اندك بودند به عنوان فريضه حق ارائه شد.

مفسر بزرگ حضرت طبرسى در مجمع‏البيان اين واقعيت را چنين توضيح مى‏دهد:

وجوب توصيه يكديگر به حق، اشاره به امر به معروف و نهى از منكر است. «1» آيه‏ى هفدهم سوره‏ى لقمان و 199 سوره‏ى اعراف كه بيانگر اين دو فريضه است نيز در مكه بر رسول خدا نازل شده است، اعلام اين دو فريضه در آغاز بعثت در حالى كه هنوز ملّتى بنام ملت اسلام تشكيل نشده بود دلالت بر عظمت و جايگاه اين دو حقيقت در احكام الهى و در تحقق خوشبختى و سعادت جامعه دارد.

قرآن مجيد در آيه‏ى 157 سوره‏ى اعراف كه بنابر نظر برخى از مفسران در مكه نازل شده پيامبر را به عنوان آمر به معروف و ناهى از منكر معرفى مى‏نمايد.

امر به معروف و نهى از منكر دو وظيفه مهمى است كه همه انبياء و امامان و اولياء حق مشتاقانه و گاهى با قبول شهادت آن را انجام داده‏اند، و در اين زمينه از ملامت ملامتگران باكى به خود راه ندادند.

خداوند مهربان در آيه 71 سوره‏ى توبه در ضمن بر شمردن اوصاف مردان و زنان با ايمان، امر به معروف و نهى از منكر را از خصلت‏هاى آنان شمرده است.

قرآن مجيد تاركان اين دو حقيقت را مستحق لعنت مى‏داند آنجا كه مى‏فرمايد:

لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى‏ لِسانِ داوُدَ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ.

كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ: «2»

از بنى‏اسرائيل آنان كه نسبت به نعمت‏هاى مادى و معنوى ناسپاس شدند و به راه كفر رفتند به زبان داود و عيسى بن مريم لعنت شدند، لعنت شدنشان براى اين بود كه از دستورات خدا و انبياء سرپيچى داشتند و همواره از حدود الهى تجاوز مى‏كردند.

آنان يكديگر را از كارهاى زشت و منكراتى كه مرتكب مى‏شدند باز نمى‏داشتند، يقيناً آنچه را انجام مى‏دادند بد بود.

برخى از روايات امر به معروف و نهى از منكر

از رسول خدا روايت شده:

«افضل الجهاد كلمة حق عند حاكم جائر يُقتل عليه.» «3»

برترين جهاد سخن حق در برابر حاكم ستمگر است، كه گوينده‏اش در اين راه به شرف شهادت برسد.

اميرمؤمنان مى‏فرمايد:

«و ما اعمال البر كلها و الجهاد فى سبيل الله عند الامر بالمعروف و النهى عن المنكر الا كنفثة فى بحر لجى:» «4»

همه كارهاى نيك و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر هم چون قطره‏اى در مقابل درياى پهناور است.

حضرت باقر (ع) مى‏فرمايد:

نويل لقوم لا يدينون الله بالامر بالمعروف و النهى عن المنكر:» «5»

واى بر جامعه‏اى كه با امر به معروف و نهى از منكر تسليم خداوند نمى‏شوند.

و نيز از آن بزرگوار روايت شده:

«بئس القوم قوم يعيبون الامر بالمعروف و نهى عن المنكر:» «6»

قوم بدى هستند قومى كه امر به معروف و نهى از منكر را عيب مى‏دانند و آن را چيزى به حساب نمى‏آورند.

اميرمؤمنان مى‏فرمايد:

«و ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر لخلقان من خلق الله سبحانه و انهما لا يقربان من اجل و لا ينقصان من رزق:» «7»

امر به معروف و نهى از منكر دو صفت از اوصاف خدايند، اين دو نه مرگ انسان را نزديك مى‏كنند، و نه از رزق آدمى مى‏كاهند.

در اين مرحله به روايت بسيار مهمى از حضرت باقر (ع) اشاره مى‏كنم و شما را به مطالعه روايات فراوان اين باب در جلد يازدهم وسائل و مجلدات كفر و ايمان بحارالانوار سفارش مى‏كنم.

«ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر فريضه عظيمة بها تقام الفرائض هنا لك يتم غضب الله عزوجل علهيم فيعمهم بقعا به فيهلك الابرار فى دار الفجار، و الصفار فى دار الكبار، ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر سبيل الانبياء و منهاج الصلحاء فرضية عظيمة بها تقام الفرائض و تأمن المذاهب و تحل المكاسب و ترد المظالم و يعمر الارض و ينتصف من الاعداء و يستقيم الامر.»

امر به معروف و نهى از منكر فريضه بسيار بزرگى است كه در سايه آن ديگر واجبات عمل مى‏شود، و در صورت ترك آن، غضب حق مردم را فرا گرفته همگان دچار عذاب خواهند شد، نيكان در خانه بدان و خردسالان در خانه بزرگسالان به هلاكت مى‏رسند.

امر به معروف و نهى از منكر راه انبيا و روش صالحان و فريضه بسيار عظيم است كه در سايه آن ديگر واجبات اقامه مى‏شود با اين دو فريضه جادهها امن مى‏گردد و كسب‏ها حلال مى‏شود، و سفره ظلم و ستم برچيده مى‏گردد، و زمين به آبادى مى‏رسد، و از دشمنان انتقام گرفته مى‏شود، و همه امور درست گشته اصلاح مى‏گردد.

معروف در قرآن مجيد و پاره‏اى از روايات بنابر رده‏بندى كتاب امر به معروف و نهى از منكر ترجمه مرحوم اشتهاردى عبارت است از:

ايمان، تلاوت قرآن، سفارش به حق، سفارش به صبر، انديشيدن و تفكر، توكل بر حق، صبر استقامت، تقوا، اطاعت از خدا و رسول، سبقت گرفتن در كار خير، انفاق در سختى و آسايش، فرو بردن خشم، احسان و نيكى، عفو و گذشت، اعتماد به صدق وعده‏هاى خدا، توبه، طلب مغفرت، مسافرت و گردش در زمين براى عبرت گرفتن، جهاد با دشمن، شهادت در راه خدا، عدالت، شكر، دعا، بردبارى، مشورت، آموختن قرآن و علم، صراحت و قاطعيت در راه حق، تحمل مصائب در راه خدا، ذكر حق، هجرت، خوف از خدا، حفظ مرزهاى اسلام، صدق، تقيه صحيح، درستى با دوستان خدا و دشمنى با دشمنان خدا، وفاى به عهد، تسبيح خدا در شب و روز، اتحاد و دوستى، عمل صالح، يارى دين، آمادگى براى مبارزه با دشمن.

و برخى از منكرات عبارت است از:

كفر، مخالفت با راهنمايان دين، عصيان، طغيان، محرم اسرار گرفتن كافران، جهل، نفاق، دوستى با كافران، ضعف و سستى، اصرار بر گناه، سستى و بى‏حالى، اندوه بيجا، ظلم و تجاوز، ارتجاع و عقب‏گرد و به سوى امور جاهلى، كرنش در برابر دشمن، ضعف نشان دادن در برابر دشمنان، پيروى از كفار، نزاع در امور، فرار از جهاد، توجه به تبليغات باطل و اثر گيرى از آن، خيانت به بيت‏المال، بخل، رضايت به ظلم، كتمان حق، فروختن دين به دنيا، حب تعريف خواستن از مردم بدون عمل، سوء ظن، انكار آخرت، ترسيدن از حزب شيطان، انفاق در راه باطل، بدعت گذارى، فتنه‏گرى، حسد، رياست طلبى، دروغ، خيانت ايجاد اختلاف، فساد، قطع پيوند با خويشان، عدم تدبر در قرآن، مخالفت با پيامبر، ريا، پشت كردن به دين.

اين بود بخشى از معروف كه بر همه مسلمانان واجب است يكديگر را به آن دعوت كنند، و زمينه تحققش را فراهم آورند، و بخشى از منكر كه بر همه‏ مسلمانان واجب است يكديگر را از آن نهى نمايند و زمينه نابودى‏اش را مهيا سازند تا به فلاح و رستگارى و پيروزى برسند.

«و اولئك هم المفلحون.»

3- در آيه بعد به همه مسلمانان به شدت هشدار مى‏دهد كه پس از ارائه دلايل و بينات و آگاهى بيدارى از اختلاف و تفرقه بپرهيزيد، و مانند كافران و مشركان نباشيد و اين وحدت و يك‏پارچگى را با تداوم امر به معروف و نهى از منكر حفظ نمائيد كه اختلاف و نزاع و كشمكش و تفرقه سبب عذابى بزرگ است، گرچه اهل اختلاف مسلمانان و مؤمن باشند.

4- اين عذاب بزرگ در روزى خواهد بود كه برخى از چهرها سپيد و بعضى سياه مى‏شود، به سياه چهره‏گان مى‏گويند پس از ايمانتان به كفر گرائيديد، پس اين عذاب را به كيفر كفرتان بچشيد.

اما روسپيدان كه بر ايمان و عمل پايدارى كردند، و به خدا اعتصام جستند و از تفرقه و اختلاف اجتناب نمودند، و به مواسات و برادرى روى آوردند و دو وظيفه واجب امر به معروف و نهى از منكر را ادا نمودند در رحمت الهى قرار مى‏گيرند و در آن جاودانه‏اند.

-------------------------------------------------------------

(1)- مجمع البيان ج 10 ص 536.

(2)- مائده 78- 79.

(3)- مجمع البيان ج 2 ص 263.

(4)- حكمت 374 نهج‏البلاغه.

(5)- وسائل ج 11 ص 392.

(6)- وسائل ج 11 ص 392.

(7)- نهج‏البلاغه خطبه 156.

برگرفته از کتاب تفسیر حکیم، نوشته استاد حسین انصاریان