ماه مبارك رمضان و روزه‏

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرَ الصِّيَامِ وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ وَ شَهْرَ الطَّهُورِ وَ شَهْرَ التَّمْحِيصِ وَ شَهْرَ الْقِيَامِ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ»  فَأَبَانَ فَضِيلَتَهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ وَ الْفَضَائِلِ الْمَشْهُورَةِ فَحَرَّمَ فِيهِ مَا أَحَلَّ فِي غَيْرِهِ إِعْظَاماً وَ حَجَرَ فِيهِ الْمَطَاعِمَ وَ الْمَشَارِبَ إِكْرَاماً وَ جَعَلَ لَهُ وَقْتاً بَيِّناً لَا يُجِيزُ- جَلَّ وَ عَزَّ- أَنْ يُقَدَّمَ قَبْلَهُ وَ لَا يَقْبَلُ أَنْ يُؤَخَّرَ عَنْهُ

و خدا را سپاس كه از جمله آن راه ها، ماه خود، ماه رمضان را قرار داد؛ ماه روزه، و ماه اسلام، ماه پاك كننده، ماه آزمايش، ماه قيام به عبادت، و ماهى كه قرآن را در آن نازل كرد، كه سراسر براى مردم هدايت است و نشانه هايى روشن از هدايت، و جداكننده بين حق و باطل؛ پس برتريش را بر ماه هاى ديگر بر پايه احترامات زيادى كه برايش قرار داد، و فضيلت هايى كه بين مردم مشهور است، آشكار ساخت.
پس آنچه را در ماه هاى ديگر حلال بود، به خاطر بزرگداشت اين ماه حرام كرد، و خوراكى ها و آشاميدنى ها را محض گرامى داشت آن ممنوع فرمود، و بر آن وقتى واضح و روشن قرار داد، و آن نهمين ماه از ماه هاى قمرى است كه حضرتش جلّ و عزّ اجازه نمى دهد از آن وقت معين پيش افتد، و نمى پذيرد كه از آن پس افتد.

فرازهاى عرشى و ملكوتى اين دعا، موقعيت بسيار مهم ماه رمضان، و اهميّت مسئله الهى روزه را نشان مى دهد.

جملات زيباى اين دعا، به اين معنا هشدار مى دهد، كه ماه رمضان و روزه در آن باعث سوختن هيمه گناه از پرونده و ريزش رحمت الهى بر عبد خداست.

اين ماه به حقيقت ماه اسلام است، زيرا هر انسان عاشقى با اتصال به روزه اى كه شرايط ظاهرى و باطنى آن در قرآن و روايات بيان شده، تبديل به يك مسلمان واقعى و يك موجود با تقوا و يك عنصر تسليم در برابر حضرت محبوب مى شود.

در اين ماه دامن جان و حقيقت نفس، و اعضا و جوارح به كشور پاكى سفر مى كنند، و در پايان ماه به تقوا و طهارت مورد نظر دوست مى رسند.

يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» «1»

اى اهل ايمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همان گونه كه بر پيشينيان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهيزكار شويد.

ماه رمضان ماه تصفيه بدن از آلودگى ها و رسوب هاى غذايى است، رسوب هايى كه باعث امراض گوناگون وريدى، خونى، قلبى، و جسمى است.

ماه تصفيه و پاكى از گناهان و معاصى و رذايل اخلاقى و نفسى و روحى و عملى است، و اين همه وقتى ميسّر است كه روزه جسمى و نفسى و قلبى گرفته شود، و به تعبير اهل دل، روزه عام كه روزه بدن، و روزه خاص كه روزه جان، و روزه خاصّ الخاص كه روزه قلب است.

روزه بدن امساك از مفطرات، و روزه نفس امساك از رذايل اخلاقى و معاصى اعضا و جوارح، و روزه قلب امساك از غير حق است!

اين ماه به راستى ماه قيام و به پا خاستن براى كسب معرفت و بينش، و تحصيل حق و حقيقت و به دست آوردن كرامت و فضيلت، و فراهم آوردن عشق و شور از توجه به حضرت محبوب، و ماه اقدام جانانه براى ورود به مدار عبادت خالصانه و بندگى عاشقانه است.

ماه رمضان ماه پيوند خوردن به قرآن براى كسب هدايت، و منور كردن جان به نور آيات بيّنات، و ماه تلاوت قرآن و ماه تشخيص حق از باطل در همه امور است.

فضايل اين ماه فضايلى فوق العاده و بى شمار است. به خاطر حرمت اين ماه آنچه در ديگر ماه ها بر انسان از طلوع فجر تا فجر ديگر حلال است حرام مى باشد، جسم از روى آوردن به خوراكى ها و آشاميدنى ها ممنوع است، روزه اين ماه را نمى توان پيش انداخت، و نيز جايز نيست آن را به دست تأخير سپرد، كه بر واجد شرايط واجب است در همان ماه مبارك قيام به اين عبادت بزرگ كند.

روزه فوايد جسمى و روحى فراوان دارد، شفابخش جسم، و توانبخش جان است، پاك كننده آدمى از رذايل حيوانى است، در ساختن فرد صالح و سامان دادن اجتماع بسيار مؤثّر است، در تهذيب و تزكيه نفس و رهاندن انسان از روزمرّگى و واماندگى در نيازهاى تن، تأثير بسزائى دارد.

فوائد طبّى و بهداشتى روزه كه از سودمندى هاى كوچك اين فرضيه انسان ساز مى باشد به حدّى است كه شايد نياز به توضيح و تكرار نداشته باشد و بيشتر مردم كم و بيش از آن آگاهند.

معده و دستگاه گوارش از اعضاى پركار اندام آدمى است، با سه وعده غذا كه معمول مردم است تقريباً در همه ساعات دستگاه گوارش به هضم و تحليل و جذب و دفع مشغول است.

روزه باعث مى شود كه از يك سو اين اعضا استراحت كنند و از فرسودگى مصون بمانند و نيروى تازه اى بگيرند، و از سوى ديگر ذخاير چربى كه زيان هاى مهلكى دارند تحليل رفته و كاسته شوند.

روزه و سلامتى

در روايات اسلامى حتى به فوائد جسمى روزه نيز تصريح شده تا برخى از سست عنصران اگر نه با ايمان كامل حدّاقل با توجّه به فوائد بهداشتى روزه، اين فريضه ثمربخش را بجاى آورند و از سودمندى هاى گوناگون آن در حدّ خود بهره ور شوند.

پيامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله در همين رابطه فرموده است:

صُومُوا تَصِحُّوا. «2»

روزه بگيريد تا سالم بمانيد.

و نيز در روايات بسيارى، پيشوايان بزرگ اسلام فرموده اند:

معده آدمى خانه بيمارى هاى اوست و پرهيز از غذا درمان آن است. «3» بديهى است، آنگاه اين فوايد بهداشتى بهتر به دست مى آيد كه روزه دار امساك روز را با زياده روى در شب تلافى نكند، كه پرخورى خود موجب زيان هاى چشمگير براى دستگاه گوارش است.

با پيشرفت دانش پزشكى، برخى از پزشكان و متخصصان دريافته اند كه امساك از خوردن و آشاميدن، عالى ترين روش درمانى است.

يكى از پزشكان مى گويد:

طرح درمان به وسيله روزه چنان معجزه آساست كه به كار بستن آن مسير طرح ها و برنامه هاى طب عملى و جرّاحى را تغيير خواهد داد، زيرا روزه راه تازه اى به روى دانش پزشكى مى گشايد و سلاح مؤثرى براى مبارزه با بيمارى ها به اين دانش مى بخشد، سلاحى كه مى توان آن را از راه هاى گوناگونى مورد استفاده قرار داد و انسان را در مبارزه با علّت بيمارى ها براى بهبود بيماران به نتيجه مطلوب و آشكار مى رساند.

با روزه و امساك مى توان بيمارى هايى را بهبود بخشيد و معالجه كرد، البته در صورتى كه با اعتدال و ميانه روى مقرون باشد و هنگام سحر و افطار در خوردن و آشاميدن افراط نشود.

بايد توجّه داشت بر خلاف تصور كوتاه انديشان، روزه هيچ گونه ضررى براى افراد سالم مكلف ندارد، و اگر كسى بيمار باشد و نتواند روزه بگيرد از انجام اين تكليف اسلامى معاف است، و نيز اگر روزه بگيرد و با اين كار بيمارتر شود، و يا روزه اش باعث گردد كه بيماريش ادامه يابد، كار حرامى مرتكب شده و روزه اش هم نزد خدا پذيرفته نيست.

افراد سالم بايد بدانند كه روزه نه تنها زيانى برايشان ندارد، بلكه موجب تندرستى و صحّت مزاج است، و به گفته برخى شكم پرستان كه خود روزه نمى گيرند و ديگران را نيز از روزه باز مى دارند و تلقين مى كنند كه روزه موجب زخم معده مى شود، نبايد اعتنا كرد. اين گونه دروغ ها فقط بهانه افراد سست عنصرى است كه اسير شكم خويشند و از عزم و اراده انسانى در آنان خبرى نيست.

روزه باعث استراحت معده است و در حال روزه دارى اسيد معده به جاى غذا به وسيله صفرا خنثى مى شود و زخم ايجاد نمى گردد. «4» اكثريت قريب به اتفاق مسلمانان متدين ماه مبارك رمضان را روزه مى دارند و به هيچ وجه شكايتى از اين بيمارى ندارند و نسبت بيمارى زخم معده در ميان روزه داران بيشتر از ديگران نيست.

روزه و تقوا

روزه عامل مؤثّرى در ايجاد و تقويت روحيّه تقوا و پرهيزكارى است.

قرآن مجيد اين فايده بزرگ را با جمله:

لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» «5»

تا پرهيزكار شويد.

يادآور مى شود و اين عبادت را عامل مهم تقوا مى شمارد. تقوا و پرهيزكارى در تربيت و سازندگى و شخصيت اسلامى يك مسلمان نقش بسيار مهمى دارد، و براى رسيدن به همين اثر پر ارزش است كه بهترين عبادت در ماه صيام و در حال روزه اجتناب از گناهان است.

ورع از محارم الهى كه رسول خدا آن را بهترين عمل در ماه رمضان دانسته «6» شرط كمال روزه است.

روزه دار با به كار بستن اين دستور ملكوتى روح تقوا را در خود زنده مى كند و اين مراقبت ثمربخش در ماه مبارك رمضان و در حال روزه بسيار آسان تر است، چرا كه گرسنگى و تشنگى و ديگر محدوديت هاى روزه، شعله هاى سركش غرايز حيوانى و هوس ها را تا حدّ چشمگيرى خاموش مى سازد و حتى اگر موقتاً هم باشد گريبان عقل و جان را از چنگ شهوات رها مى سازد و براى روزه دار زمينه اى آماده براى تمرين تقوا و پرهيزكارى فراهم مى شود، و با مراقبت و تمرين پياپى در يك ماه نيروى بازدارنده از گناه در او به وجود مى آيد و خصلت خوددارى در او ريشه مى گيرد و رشد مى كند، و او با گذراندن اين برنامه يك ماهه توفيق مى يابد كه پس از يك ماه روزه نيز پرهيزكار باقى بماند و بدين ترتيب به مقام پر ارج تقوا كه به فرموده قرآن و پيشوايان معصوم ما كرامت انسان بدان وابسته است، براى هميشه نايل آيد.

حكومت غرايز و شهوات بر انسان خطرناك ترين حكومت ها است و آدمى را اسير و بى اختيار مى سازد و به پستى و رذالت مى كشاند. مبارزه با سلطه شهوات نفس كه در اسلام جهاداكبر ناميده شده به پايمردى و اراده اى استوار نياز دارد.

انسان با روزه دارى كه امساك از خوردن و آشاميدن و خوددارى از برخى چيزهاى ديگر است در واقع با خواهش هاى خويش مى جنگد و در برابر غرايز خود مقاومت مى كند، تمرين اين عمل اراده و تصميم را در انسان نيرومند مى سازد و جان را از قيد حكومت و سلطه هواها و خواهش ها مى رهاند.

امير المؤمنين عليه السلام مى فرمايد:

افْضَلُ النَّاسِ مَنْ جاهَدَ هَواهُ وَ اقْوَى النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ. «7»

بهترين مردم كسى است كه با هواى نفس مبارزه كند، و نيرومندترين آنان كسى است كه بر آن پيروز شود.

پس روزه داران بهترين مردمند، چرا كه با خواسته هاى نفسانى مبارزه مى كنند، و اگر با مراقبت و كوشش از روزه خود اين بهره را بگيرند كه بر نفس خود مسلّط شوند از نيرومندترين مردم نيز خواهند بود.

(فيض كاشانى)

روزه و معرفت

روزه چراغ معرفت و آگاهى را در درون برمى افروزد، روزه و به ويژه روزه ماه رمضان موجب مى شود كه حكومت شهوات و اميال شيطانى جاى خود را به حكومت تقوا و پيروى از دستورهاى الهى بدهد و تيرگى هوس ها و شهوات در جان آدمى به نورانيّت و روشنى باطن تبديل شود.

در سايه همين صفا و پاكى حاصل از روزه است كه روزه دار با خودآگاهى نه تنها شكم را از خوردن و آشاميدن، كه دست و پا و چشم و گوش و زبان و همه اعضاى خويش را از آنچه خدا حرام فرموده نگاه مى دارد، و مى تواند به آن درجه از تقوا نايل آيد كه حتى از انديشه و فكر گناه نيز دورى گزيند، و اين اوج نورانيت روزه است.

امير المؤمنين عليه السلام نيز به همين مرتبه اشاره مى فرمايد:

صِيامُ الْقَلْبِ عَنِ الْفِكْرِ فِى الآْثامِ افْضَلُ مِنْ صِيامِ الْبَطْنِ عَنِ الطَّعامِ. «8»

روزه دل از انديشه گناهان برتر از روزه شكم از خوردن و آشاميدن است.

بارى صفا و پاكى حاصل از روزه و خوددارى و پرهيزكارى روزه دار همچون سپرى است كه روزه دار را از آتش عذاب الهى كه مولود گناهان است، مصون مى دارد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند:

الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النّارِ. «9»

روزه، سپرى است كه روزه دار را از آتش جهنّم حفظ مى كند.

روزه و صبر

صبر از خصلت هايى است كه در اخلاق اسلامى بر آن بسيار تأكيد شده است، انسان مسلمان در زندگى فردى و اجتماعى خويش در راه هدف هايى مبارزه مى كند و با مشكلاتى نيز رو به رو است، بدون خصلت صبر، پيروزى بر مشكلات و رسيدن به هدف ها آسان نيست، صبر و تحمّل بر نيروى مقاومت و پايدارى آدمى مى افزايد و اراده را توانا مى سازد، هيچ ملّتى اگر تحمل ناگوارى ها را نداشته باشد بر مشكلات خويش و بر دشمنان خود نمى تواند پيروز گردد. با صبر و مقاومت است كه مى توان به پيكار ستمگران رفت.

و دست استعمارگران را كوتاه نمود، و روزه به ويژه در روزهاى گرم و طولانى تابستان كه فشار تشنگى طاقت فرسا مى شود، به طور چشمگيرى به انسان صبر و مقاومت مى بخشد و تحمّل رنج و سختى را بر آدمى آسان مى سازد.

قرآن كريم با توجّه به همين اثر است كه از روزه به «صبر» تعبير كرده است:

وَاسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» «10»

از صبر و نماز [براى حل مشكلات خود و پاك ماندن از آلودگى ها و رسيدن به رحمت حق ] كمك بخواهيد.

امامان معصوم ما صبر را در اين آيه به روزه تفسير كرده اند «11» و پيامبر بزرگوار اسلام نيز ماه رمضان را ماه صبر ناميده اند:

شَهْرُ الصَّبْرِ، وَ انَّ الصَّبْرَ ثَوابُهُ الْجَنَّةُ. «12»

رمضان ماه صبر است، و پاداش صبر بهشت است.

امام صادق عليه السلام فرموده:

هرگاه بر كسى حادثه اى جانكاه پيش آمد روزه بگيرد كه خدا فرموده است:

وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» «13»

امامان بزرگوار ما در روايات و دعاها، ماه رمضان را ماه مواسات ناميده اند. «14» از نتايج بارز روزه برانگيختن حسّ همدردى نسبت به مستمندان و همنوعان تنگ دست است، آنان كه زندگى آسوده اى دارند و رنج فقر و طعم روزه، وسيله اى است كه آنان را از غفلت مى رهاند و رنج مستمندان را به ياد آنان مى آورد تا به دستگيرى فقيران همّت گمارند و به درد دل آنان برسند.

از سويى به احسان و اطعام و انفاق به مستمندان در ماه مبارك رمضان بسيار سفارش شده است، و از سوى ديگر گرسنگى و تشنگى روزه، موجب درك رنج مستمند مى گردد و بدين ترتيب ثروتمند به فقير نزديك مى شود و احساس ها رقت مى يابد و احسان و انفاق فزونى مى گيرد و جامعه كمك به همنوع را مى آموزد.

مواسات يعنى سهيم ساختن برادران در رزق و روزى، و رمضان را به همين جهت ماه «مواسات» ناميده اند تا مسلمانان به احسان نسبت بهم بپردازند و با تمرين بر اين صفت ارزنده انسانى، جامعه را از حقد و كينه برهانند و برادروار در كنار هم از نعمت هاى الهى بهره بگيرند.

شايسته است كه روزه داران به همه اين نكات انسانى توجّه كنند و بكوشند حقيقت فريضه روزه را آن چنانكه بايد به جا آورند و ماه مبارك رمضان را آن چنانكه سزاوار اين ماه است به سر آورند تا همگان ازبرنامه هاى سازنده اسلامى بهره ور شوند.

از حضرت عسگرى عليه السلام پرسيدند: چرا روزه واجب شده است؟ فرمودند:

تا ثروتمند درد گرسنگى را دريابد و به فقير توجّه كند. «15» هشام از حضرت صادق عليه السلام علّت روزه را پرسيد، امام فرمود:

خداوند روزه را واجب كرد تا غنى و فقير با هم مساوى باشند. و بدان جهت كه غنى رنج گرسنگى را لمس نكرده تا به فقير رحم كند و هر وقت چيزى خواسته قدرت به دست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است كه ميان بندگانش يكنواختى به وجود آورد و خواسته است ثروتمند طعم گرسنگى را بچشد، و اگر جز اين بود ثروتمند بر مستمند و گرسنه ترحّم نمى كرد. «16»

روزه و توبه

ماه رمضان ماه خدا، ماه آشنايى با قرآن، ماه عبادت، ماه دعا، ماه آمرزش، ماه توبه و بازگشت از گناهان و اصلاح نفس است.

در اين ماه به قرائت قرآن بسيار سفارش شده و مرسوم مسلمين است كه در رمضان بيشتر از ماه هاى ديگر قرآن مى خوانند و اين وسيله اى است كه جامعه اسلامى با قرآن و معارف آن آشنايى بيشترى پيدا كند و براى پيشرفت در صراط خدا و اسلام از كلام خداى متعال آموزش بگيرد.

رمضان ماه عبادت و بندگى و راز و نياز با معبود جهان است.

در روايات اسلامى تأكيد شده كه در اين ماه با توجّه و خضوع بيشتر نمازها را به جا آورند، و از نمازهاى مستحبى در شب و روز غفلت نورزند، و بدين ترتيب با يك ماه تمرين مؤمنان به عبادت خالص ترى موفّق مى شوند و جان ها به خدا نزديكتر مى گردد. ماه رمضان ماه دعا است.

پيشوايان گرامى فرموده اند:

مؤمنان در اين ماه و به ويژه در شب هاى مبارك قدر در دعا و نيايش مبالغه كنند و با توجّه به اثرات سازنده دعا و نيايش، روزه داران مى توانند در پيوند معنوى خويش با خداى متعال تحولى به وجود آورند و بيش از پيش به ذات متعال هستى بخش او نزديك شوند و كسب فيض كنند.

رمضان ماه آمرزش و توبه و بازگشت به سوى خداست، آنان كه در زندگى خويش آلودگى هايى داشته اند مى توانند با روزه جان خويش را شستشو دهند و در خلوت سحرها با رو كردن به خداى مهربان درون را صفا بخشند و از خداى خويش طلبِ آمرزش كنند، و مى توانند با همين زمينه براى هميشه از كجى ها و گمراهى ها دست بردارند و به راه آيند.

معصومان عليهم السلام فرموده اند:

گناهان در اين ماه بخشيده مى شود؛ و اين مژده بزرگى است براى آنان كه لغزش هايى داشته اند تا نوميد نباشند و از بركات اين ماه استفاده كنند و به سوى خدا بازگردند و روى دل به جانب او دارند و با او پيمان ببندند كه از گناهان دست بشويند و خود را اصلاح كنند و گذشته را جبران نمايند، و بدون ترديد گناهكار پشيمانى كه در اين ماه مبارك براى خدا روزه بدارد و از گذشته خويش شرمسار باشد و از خدا آمرزش بخواهد، مورد مهر و عفو خدا قرار خواهد گرفت و سعادتش تأمين مى شود.

از بركت هاى اين ماه همين انقلاب روحى و تحول درونى روزه داران و همين توفيقات عملى است، كه انسان آلوده را پاك مى سازد و از عذاب الهى كه محصول گناهان است نجات مى بخشد و روزه دار را از ظلمت ها به نور و تقوا و فضيلت هاى اخلاقى، به نور توبه و بازگشت به سوى خدا، به نور مهر و رحمت حضرت حق مى كشاند.

(منصور حلّاج)

--------------------------------------------------------------------------

 (0)- بقره (2): 185.

(1)- بقره (2): 183.

(2)- بحار الأنوار: 59/ 267، باب 88، حديث 46؛ الدعوات، راوندى: 76، حديث 179.

(3)- مستدرك الوسائل: 16/ 453، باب 109، حديث 20527؛ عوالى اللآلى: 2/ 30، حديث 72.

(4)- اولين دانشگاه و آخرين پيامبر: 3/ 79.

(5)- بقره (2): 183.

(6)- وسائل الشيعة: 10/ 313، باب 18، حديث 13494؛ الأمالى، شيخ صدوق: 93، حديث 4.

(7)- غرر الحكم: 242، حديث 4903.

(8)- غرر الحكم: 176، حديث 3365.

(9)- من لايحضره الفقيه: 2/ 74، حديث 1871؛ تهذيب الأحكام: 4/ 151، باب 40، حديث 1.

(10)- بقره (2): 45.

(11)- الكافى: 4/ 63، حديث 7؛ من لايحضره الفقيه: 2/ 76، حديث 1776.

(12)- الكافى: 4/ 64، حديث 4؛ وسائل الشيعة: 10/ 307، باب 18، حديث 13484.

(13)- الكافى: 4/ 63، حديث 7؛ من لايحضره الفقيه: 2/ 76، حديث 1777.

(14)- وسائل الشيعة: 10/ 7، باب 1، حديث 12697؛ من لايحضره الفقيه: 2/ 73، حديث 1766.

(15)- وسائل الشيعة: 10/ 8، باب 1، حديث 12700؛ الكافى: 4/ 181، حديث 6.

(16)- بحار الأنوار: 93/ 371، باب 46، حديث 53؛ من لايحضره الفقيه: 2/ 73، حديث 1766.

برگرفته از کتاب تفسير و شرح صحيفه سجاديه نوشته استاد حسین انصاریان