اهمیت قرض‌الحسنه در اسلام

در قرآن «قرضاً حسناً» كه از آن تعبیر به قرض الحسنه مى شود به معناى انفاق است و به نظر برخى دیگر به معناى قرض دادن به انسانهاى محتاج به صورت حقیقى است كه اصطلاح فقهى به همین معنا است.
قرض در لغت به معناى اعطاى بخشى از مال است، به صورتى كه قرض دهنده آن را باز پس گیرد[1] و در اصطلاح فقه، تملیك مال به دیگرى با ضمانت است به اینكه بر عهده او باز گرداندن مال باشد، اعمّ از اینكه عین یا مثل و یا قیمت آن باشد.[2] در قرآن «قرضاً حسناً» كه از آن تعبیر به قرض الحسنه مى شود به معناى انفاق است[3] و به نظر برخى دیگر به معناى قرض دادن به انسانهاى محتاج به صورت حقیقى است[4] كه اصطلاح فقهى به همین معنا است.
مقصود از آن در این مدخل معناى دوم است. رابطه مدخل «دَیْن» با قرض الحسنه، رابطه عموم و خصوص است. دَیْن مالى است كلّى كه در ذمّه فرد ثابت مى شود، چه به وسیله اقتراض باشد و یا قرار گرفتن مبیع در بیع سَلَم یا ثَمَن در نسیه یا اجرت در اجاره یا صداق در نكاح و غیر آن، ولى قرض، ثابت شدن مال كلّى در ذمّه است فقط به صورت اقتراض.[5] در این مدخل از واژه هاى «دَیْن»، «ذوعسرة»، «قرضاً حسناً» و «معروف» استفاده شده است.
احكام قرض الحسنه
1. وجوب مهلت دادن به قرض گیرنده و بدهكار تنگدست تا هنگام پرداخت بدهى خویش به سهولت:
واِن كانَ ذو عُسرَة فَنَظِرَةٌ اِلى مَیسَرَة واَن
تَصَدَّقوا خَیرٌ لَكُم اِن كُنتُم تَعلَمون. بقره (2) 280
2. استحباب تنظیم سند براى قرض و بدهكارى مدّت دار:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اِذا تَدایَنتُم بِدَین اِلى اَجَل مُّسَمًّى فَاكتُبوهُ ولیَكتُب بَینَكُم كاتِبٌ بِالعَدلِ ولا یَأبَ كاتِبٌ اَن یَكتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللّهُ فَلیَكتُب... ولا تَسـَموا اَن تَكتُبوهُ صَغیرًا اَو كَبیرًا اِلى اَجَلِهِ ذلِكُم... .[6]بقره (2) 282
3. استحباب كتابت دَین، بر اساس املاى مدیون:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اِذا تَدایَنتُم بِدَین اِلى اَجَل مُّسَمًّى فَاكتُبوهُ ولیَكتُب بَینَكُم كاتِبٌ بِالعَدلِ ولا یَأبَ كاتِبٌ اَن یَكتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللّهُ فَلیَكتُب ولیُملِلِ الَّذى عَلَیهِ الحَقُّ... .[7]بقره (2) 282
4. وجوب رعایت تقواى الهى و كم و زیاد نكردن چیزى در كتابت و تنظیم اسناد قرض:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اِذا تَدایَنتُم بِدَین اِلى اَجَل مُّسَمًّى فَاكتُبوهُ ولیَكتُب بَینَكُم كاتِبٌ بِالعَدلِ ولا یَأبَ كاتِبٌ اَن یَكتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللّهُ فَلیَكتُب ... ولا یَبخَس مِنهُ شَیــًا... فَاِنَّهُ فُسوقٌ بِكُم واتَّقوا اللّهَ ویُعَلِّمُكُمُ اللّهُ واللّهُ بِكُلِّ شَىء عَلیم.بقره (2) 282
5. استحباب عفو در قرض الحسنه، در صورت عدم تمكین مالى شخص قرض گیرنده:
واِن كانَ ذو عُسرَة فَنَظِرَةٌ اِلى مَیسَرَة واَن تَصَدَّقوا خَیرٌ لَكُم اِن كُنتُم تَعلَمون. بقره (2) 280
اخلاص در قرض الحسنه
6. اخلاص در عمل، از شرایط مطلوبیّت و حسن در قرض الحسنه:
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا... .[8]بقره (2) 245
... واَقرَضتُمُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا... . مائده (5) 12
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا... .حدید (57) 11
...واَقرِضُوا اللّهَ قَر ضـًا حَسَنـًا... . مزمّل (73) 20
اهمّیّت قرض الحسنه
7. دعوت به قرض الحسنه از سوى خداوند، همراه با وعده پاداش مضاعف، نشانه اهمّیّت آن:
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا فَیُضـعِفَهُ لَهُ اَضعافـًا كَثیرَةً واللّهُ یَقبِضُ ویَبصُـطُ واِلَیهِ تُرجَعون. بقره (2) 245
8. امر مؤمنان به قرض الحسنه در كنار فرمان به نماز و زكات، از نمودهاى اهمّیّت آن:
...واَقیمُوا الصَّلوةَ وءاتُوا الزَّكوةَ واَقرِضُوا اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا... . مزمّل (73) 20
9. پرداخت قرض الحسنه، موجب جلب سپاس خداوند:
اِن تُقرِضُوا اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا...واللّهُ
شَكورٌ حَلیم. تغابن (64) 17
پاداش قرض الحسنه
10. نامحدود و غیر قابل شمارش بودن پاداش قرض الحسنه:
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا فَیُضـعِفَهُ لَهُ اَضعافـًا كَثیرَةً... .[9]بقره (2) 245
11. برخوردارى از پاداش عظیم و كریمانه، براى قرض الحسنه:
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا فَیُضـعِفَهُ لَهُ ولَهُ اَجرٌ كَریم. حدید (57) 11
...واَقرَضُوا اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا یُضـعَفُ لَهُم ولَهُم اَجرٌ كَریم. حدید (57) 18
12. آمرزش گناهان، پاداش خداوند به پرداخت كنندگان قرض الحسنه:
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا فَیُضـعِفَهُ لَهُ ولَهُ اَجرٌ كَریم.[10]حدید (57) 11
اِن تُقرِضُوا اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا یُضـعِفهُ لَكُم ویَغفِرلَكُم... . تغابن (64) 17
13. قیامت، روز پاداش قرض الحسنه:
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا فَیُضـعِفَهُ لَهُ ولَهُ اَجرٌ كَریم * یَومَ تَرَى المُؤمِنینَ والمُؤمِنـتِ یَسعى نورُهُم بَینَ اَیدیهِم وبِاَیمـنِهِم بُشركُمُ الیَومَ... . حدید (57) 11 و 12
14. نادیده گرفتن گناهان و تكفیر سیّئات، پاداش قرض الحسنه براى بنى اسرائیل:
ولَقَد اَخَذَ اللّهُ میثـقَ بَنِى اِسرءیلَ...وقالَ اللّهُ اِنّى مَعَكُم لئِن...واَقرَضتُمُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا لاَُكَفِّرَنَّ عَنكُم سَیِّـاتِكُم... .مائده (5) 12
15. دستیابى به فوز عظیم و كامیابى در بهشت جاودان، از پاداشهاى قرض الحسنه:
...لئِن...واَقرَضتُمُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا لاَُكَفِّرَنَّ عَنكُم سَیِّـاتِكُم ولاَُدخِلَنَّكُم جَنّـت تَجرى مِن تَحتِهَا الاَنهـرُ... . مائده (5) 12
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا فَیُضـعِفَهُ لَهُ ولَهُ اَجرٌ كَریم * یَومَ تَرَى المُؤمِنینَ والمُؤمِنـتِ یَسعى نورُهُم بَینَ اَیدیهِم وبِاَیمـنِهِم بُشركُمُ الیَومَ جَنّـتٌ تَجرى مِن تَحتِهَا الاَنهـرُ خــلِدینَ فیها ذلِكَ هُوَ الفَوزُ العَظیم. [11]حدید (57) 11 و 12
16. برترى پاداش قرض الحسنه از سوى خداوند، نسبت به اموال قرض داده شده:
...واَقرِضُوا اللّهَ قَر ضـًا حَسَنـًا وما تُقَدِّموا لاَِنفُسِكُم مِن خَیر تَجِدوهُ عِندَ اللّهِ هُوَ خَیرًا... . مزمّل (73) 20
17. مضاعف و چند برابر بودن پاداش قرض الحسنه در راه خدا:
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا فَیُضـعِفَهُ لَهُ اَضعافـًا كَثیرَةً واللّهُ یَقبِضُ ویَبصُـطُ واِلَیهِ تُرجَعون.[12]بقره (2) 245
مَن ذَا الَّذى یُقرِضُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا
فَیُضـعِفَهُ لَهُ... . حدید (57) 11
اِنَّ المُصَّدِّقینَ والمُصَّدِّقـتِ واَقرَضُوا اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا یُضـعَفُ لَهُم... . حدید (57) 18
ترك قرض الحسنه
18. ترك قرض الحسنه از سوى بنى اسرائیل، از اسباب ابتلاى آنان به لعنت الهى و قساوت قلب:
ولَقَد اَخَذَ اللّهُ میثـقَ بَنِى اِسرءیلَ... واَقرَضتُمُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا لاَُكَفِّرَنَّ عَنكُم سَیِّـاتِكُم... * فَبِما نَقضِهِم میثـقَهُم لَعَنّـهُم وجَعَلنا قُلوبَهُم قـسِیَةً... .مائده (5) 12 و 13
19. ترك قرض الحسنه از جانب بنى اسرائیل، از اسباب خروج آنان از حق و اعتدال:
ولَقَد اَخَذَ اللّهُ میثـقَ بَنِى اِسرءیلَ...واَقرَضتُمُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا لاَُكَفِّرَنَّ عَنكُم سَیِّـاتِكُم ... فَمَن كَفَرَ بَعدَ ذلِكَ مِنكُم فَقَد ضَلَّ سَواءَ السَّبیل.[13]مائده (5) 12
توصیه به قرض الحسنه
20. گفتگوى محرمانه در مورد توصیه به قرض الحسنه، از كارهاى پسندیده و شایسته:
لاَ خَیرَ فى كَثیر مِن نَجوهُم اِلاّ مَن اَمَرَ بِصَدَقَة اَو مَعروف اَو اِصلـح بَینَ النّاسِ ومَن یَفعَل ذلِكَ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللّهِ فَسَوفَ نُؤتیهِ اَجرًا عَظیمـا.[14]نساء (4) 114
عفو در قرض الحسنه
21. ارزش والاتر گذشت از بدهى وامداران تنگدست، در صورت توجّه و آگاهى به تنگدستى آنان:
واِن كانَ ذو عُسرَة فَنَظِرَةٌ اِلى مَیسَرَة واَن تَصَدَّقوا خَیرٌ لَكُم اِن كُنتُم تَعلَمون.[15]بقره (2) 280
قرض الحسنه در بنى اسرائیل
22. عهد خدا با بنى اسرائیل، در پرداخت قرض الحسنه:
ولَقَد اَخَذَ اللّهُ میثـقَ بَنِى اِسرءیلَ...واَقرَضتُمُ اللّهَ قَرضـًا حَسَنـًا... . مائده (5) 12
كتابت در قرض الحسنه
23. عدالت، شرط گزینش نویسنده، براى كتابت اسناد دَین:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اِذا تَدایَنتُم بِدَین اِلى اَجَل مُّسَمًّى فَاكتُبوهُ ولیَكتُب بَینَكُم كاتِبٌ بِالعَدلِ ولا یَأبَ كاتِبٌ اَن یَكتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللّهُ... .[16]بقره (2) 282
24. نهى الهى از امتناع نویسنده، از نوشتن اسناد دَین:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اِذا تَدایَنتُم بِدَین اِلى اَجَل مُّسَمًّى فَاكتُبوهُ ولیَكتُب بَینَكُم كاتِبٌ بِالعَدلِ ولا یَأبَ كاتِبٌ اَن یَكتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللّهُ فَلیَكتُب... .[17]بقره (2) 282
گواهى در قرض الحسنه
25. دستور الهى به گواه قرار دادن دو مرد مسلمان و در صورت نبودن آنان یك مرد و دو زن مسلمان، در ثبت و تنظیم اسناد قرض:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اِذا تَدایَنتُم بِدَین اِلى اَجَل مُّسَمًّى فَاكتُبوهُ... واستَشهِدوا شَهیدَینِ مِن رِجالِكُم فَاِن لَم یَكونا رَجُلَینِ فَرَجُلٌ وامرَاَتانِ مِمَّن تَرضَونَ مِنَ الشُّهَداءِ... . بقره (2) 282
26. بلوغ، شرط گواهان بر قرض الحسنه:
...واستَشهِدوا شَهیدَینِ مِن رِجالِكُم... .[18]بقره (2) 282
27. عدالت، از شرایط گواهان بر قرض الحسنه:
...واستَشهِدوا شَهیدَینِ مِن رِجالِكُم...مِمَّن تَرضَونَ مِنَ الشُّهَداءِ... .[19]بقره (2) 282
28. نهى الهى، از امتناع گواهان از گواهى در قرض الحسنه:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اِذا تَدایَنتُم بِدَین اِلى اَجَل مُّسَمًّى...ولا یَأبَ الشُّهَداءُ اِذا ما دُعوا... .بقره (2) 282
29. جایگزینى دو زن به جاى یك مرد، در گواهى بر قرض، به منظور تذكّر یكى از آنها به دیگرى، در صورت فراموشى و لغزش:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اِذا تَدایَنتُم بِدَین اِلى اَجَل مُّسَمًّى فَاكتُبوهُ...واستَشهِدوا شَهیدَینِ مِن رِجالِكُم فَاِن لَم یَكونا رَجُلَینِ فَرَجُلٌ وامرَاَتانِ مِمَّن تَرضَونَ مِنَ الشُّهَداءِ اَن تَضِلَّ اِحدهُما فَتُذَكِّرَ اِحدهُمَا الاُخرى... . بقره (2) 282
پی نوشت ها:
[1]. الصحاح، ج 3، ص 1102 «قرض»؛ تاج العروس، ج 10، ص 137، «قرض».
[2]. تحریرالوسیله، ح 1، ص 599.
[3]. التبیان، ج 9، ص 529؛ مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 607 و ج 9 - 10، ص 358.
[4]. زبدة البیان، ص 572.
[5]. تحریرالوسیله، ج 1، ص 595.
[6]. ظاهر آیه بر اساس نظر مفسّران و فقها شامل هرگونه دَین مدّت دار مى شود، چه سَلم باشد یا غیر آن. (مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 681)
[7]. بر اساس نظریّه اكثریّت، امر در «فاكتبوا» براى استحباب است. (همان، ص 682)
[8]. اخلاص از تعبیر «یقرض اللّه» استفاده شده است. (زبدة البیان، ص 572)
[9]. «كثیرة» در «اضعافاً كثیرة» به معناى غیر قابل شمارش است. (مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 607 - 608)
[10]. مراد از اجر كریم، آمرزش است. (تفسیر التحریروالتنویر، ج 13، جزء 27، ص 378)
[11]. ممكن است كه «اجر كریم» به معناى پاداش بهشت باشد. (التفسیر المنیر، ج 27، ص 302؛ الجامع لاحكام القرآن، قرطبى، ج 18، ص 158؛ مجمع البیان، ج 9 - 10، ص 354)
[12]. «مضاعفه» [مصدر «یضاعف»] به دو چندان كردن و بالاتر از آن گفته مى شود. (مفردات، ص 508، «ضعف»)
[13]. جمله «فقد ضلّ سواء السّبیل» دلالت و اشاره دارد كه حق بین غلوّ و تفریط است. (مجمع البیان، ج 3 - 4، ص 265)
[14]. در روایت امام صادق(علیه السلام) معروف به قرض تفسیر شده است. (تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 549، ح 558)
[15]. در روایتى امام صادق(علیه السلام) در تفسیر «ان كنتم تعلمون» فرمود: اگر مى دانید كه بدهكار معسر [تنگدست] است آن را بر او صدقه دهید. (تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 295، ح 1182)
[16]. بر این اساس كه كلمه «بالعدل» قید براى نویسنده سند باشد.
[17]. در اینكه كتابت نویسنده واجب است یا نه، مورد اختلاف است. (مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 682)
[18]. شرط بلوغ از كلمه «من رجالكم» استفاده شده است، زیرا رجل، ظهور در فرد بالغ دارد.

[19]. كلمه «ممّن ترضون» بر عدالت در شهود دلالت دارد. (مجمع البیان، ج 1 - 2 ، ص 683)
منبع:

محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن‌،فرهنگ قرآن، جلد 23، صفحه 225؛ به نقل از سایت اهل البیت علیهم السلام