حاج شیخ عباس قمی؛ اسوه ی اخلاص

در سال 1294 ه. ق شهر مقدس قم شاهد تولد کودکی سعادتمند بود. پدر او حاج محمد رضا قمینام آن طفل نورانی را «عباس» گذاشت و او را آن گونه که شایسته بود تعلیم و پرورش داد. حاج محمد رضا مردی کاسب بود که مردم او را نیک مردی با تقوا و آشنا به مسائل دینی می شناختند و برای یادگیری احکام دین به نزد وی می رفتند و این باعث شده بود که فرزند عزیزش در چنین فضایی رشد کند و از این رو عباس، در کودکی با کلمات و واژه های قرآنی آشنا شد و همواره با صوت دلنشین و زمزمه ی قرآن به خواب می رفت. عشق به قرآن و اهل بیت(ع) خانواده ی «قمی» را نور، زیبایی و لطف و صفایی ویژه بخشیده بود. خانه ی حاج محمد رضا قمی بیشتر شبیه یک مکتب بود تا یک منزل مسکونی، خانه ای بود ساده و به دور از زرق و برق، و آنچه بود، همه اخلاص، معنویت و عشق به اهل بیت(ع) بود.

 یاد مادر

شیخ عباس قمی(ره) بارها و بارها می گفت: «قسمت مهمی از موفقیت های من مربوط به مادرم است، زیرا آن بانوی محترم در حدّ امکان مرا با طهارت و وضو شیر داده است.»

او همچنین می گفت: «مادرم از زنان پارسا و با خدا بود و یکی از امتیازاتش این بود که هیچ گاه نماز اول وقت را از دست نمی داد».(1)

دوران تحصیل علم

حاج شیخ عباس، با شوری وصف ناپذیر مقدمات علوم دینی را در زادگاهش به پایان رسانید و تصمیم گرفت برای بهره مندی از حوزه ی نجف عازم این شهر شود؛ از این رو در سال 1316 ه.ق کوله بار سفر را بست و عازم نجف اشرف گردید. ایشان از همان ابتدای ورود به نجف، شیفته ی عالم آگاه محدث و محقق بزرگ، حاج میرزا حسین نوری (متوفای 1320 ه.ق) گشت و عاشقانه در کلاس درس ایشان حضور یافت.

او نه تنها در زمره ی شاگردان نمونه مرحوم محدث نوری (ره) قرار گرفت، بلکه یاریگری دلسوز برای استاد خویش در استنساخ کتاب عظیم «مستدرک الوسائل» و برخی دیگر از آثار ایشان شد.

مرحوم حاج شیخ عباس قمی، پس از اتمام تحصیلات خویش در سال 1322 ه.ق به شهر قم بازگشت و به تدریس، تألیف و وعظ و ارشاد مردم مشغول شد.(2)

آثار جاودان

مرحوم شیخ عباس قمی(ره) از تبار عالمان بلند اندیش و پرکار و با اخلاص بود ورود و تبحر وی در علوم مختلفی همچون: تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآنی، اخلاق، عقاید و علم حدیث، نشان از روح تلاشگر و عظمت علمی این عالم ژرف نگر دارد. آثار مرحوم محدث قمی آنچنان در ایران اسلامی جاودان و ابدی شده است، که می توان گفت هر ایرانی حتی در دورترین نقاط این کشور پهناور با نام این عالم بزرگ و برخی از آثار او آشنایی دارد.

از جمله آثار مشهور این اسوه ی علم و عمل می توان به این موارد اشاره نمود: مفاتیح الجنان، منتهی الآمال، نفس المهموم، سفینة البحار، بیت الاحزان، هدیة الزائرین، تتمة المنتهی، انوار البهیمه، منازل الاخره و ده ها کتاب دیگر.

اُنس با کتاب

یکی از ویژگی های محدث قمی علاقه ی فراوان وی به نوشتن و مطالعه ی کتاب بود، به طوری که می توان گفت که محدث قمی یا در کتابخانه بود یا همراه با کتاب و کمتر دیده می شد که او مشغول مطالعه و بررسی کتابی نباشد. عشق حاج شیخ عباس به کتاب، آن هم کتاب های حدیثی، نورانیّت خاصی به او بخشیده بود. فرزند بزرگ ایشان در این باره می گوید: »در اول کودکی با مرحوم پدرم هر وقت از شهر بیرون می رفتم، او از اول صبح تا به شام مرتب به نوشتن و مطالعه مشغول بود زمانی که برای زیارت به کشورهای دور سفر می کرد اوقات فراغت خود را با کتاب سپری می کرد. او با عده ای از تجّار به سوریه مسافرت کرد. آنان می گفتند که هر وقت ما به سیاحت می رفتیم، ایشان می نشست و مشغول مطالعه و تألیف می شد و هر چه اصرار می کردیم که با ما بیرون بیاید امتناع می ورزید و شب ها هم که ما به خواب می رفتیم، او مشغول مطالعه و تألیف می شد.»(3)

ذکر مصائب اهل بیت(ع)

حاج شیخ عباس قمی، شیفته ی خاندان پیامبر اسلام(ص) بود. او بر مصائب اهل بیت (ع) به ویژه سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) می گریست و چنان بود که اعتقاد قلبی اش را بر روی صفحات کتاب هایش منعکس ساخته بود. هنگامی که در نجف اشرف زندگی می کرد همه ساله دهه ی اول محرم را در مسجد هندی منبر می رفت و عموم مردم را از سخنان جالب و ثمربخش خود بهره مند می ساخت. روز عاشورا از آغاز تا پایان تنها ذکر مصیبت می خواند و در مظلومیت و مصیبت امام حسین(ع) سخن می گفت. بزرگان و اهل علم و نیز طبقات دیگر مردم در پای منبر ایشان چنان می گریستند که قابل توصیف نبود(4).

سحر خیزی و تهجّد

در شرح محدث قمی(ره) چنین نقل شده است که وی در تمام دوره ی سال، در چهار فصل حداقل یک ساعت قبل از طلوع فجر بیدار و مشغول نماز و تهجّد می شد. او همواره به عبادت آخر شب و قبل از سپیده دم اهمیّت زیاد می داد و معتقد بود که بهترین اعمال مستحبی، عبادت و تهجّد است. فرزند برومند ایشان می گوید: «تا آن جا که من به خاطر دارم بیداری آخر شب از ایشان فوت نشد و حتی در سفرها این شیوه عملی می شد.»(5)

مرو به خواب که حافظ به بارگاه قبول

ز وِرد نیم شب و درس صبحگاه رسید

نفوذ کلام

نفوذ کلام از ویژگی هایی است که هر کس در هر مرتبه از علم و دانش قرار داشته باشد نمی تواند آن را به سادگی به دست آورد. به طور کلی می توان گفت: نفوذ کلام هدیه ای است الهی به آنانی که لیاقت خود را در بندگی نسبت به خالق هستی به تمام معنی به اثبات رسانده اند و مراحل سیر و سلوک را یکی پس از دیگری طی نموده اند. محدث قمی، آنچه را که می گفت عمل می کرد و آنچه مردم از رفتار و کردارش درک می کردند یکی بود، از این رو سخنش در دل شنوندگان می نشست. آنانی که در درس اخلاق و نصایح او شرکت می جستند و گوش جان به این سروش اخلاص فرا می دادند، نقل می کنند که سخنان نافذ او چنان بود که آدمی را تا یک هفته از تمامی گناهان و پندارهای بد به دور می ساخت و متوجه خدا و عبادت می کرد.

اسوه ی اخلاص

محدث قمی(ره) برای فرزند بزرگش چنین نقل کرد: «وقتی کتاب منازل الاخره را تألیف و چاپ کردم و به قم آمدم، این کتاب به دست شیخ عبدالرزاق - که همیشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه(س) مسأله می گفت - افتاده بود. مرحوم پدر کربلایی محمد رضا از علاقه مندان شیخعبدالرزاق بود که هر روز در مجلس او حاضر می شد. شیخ عبدالرزاق، روزها کتاب «منازل الاخره» را گشوده و برای مستمعین می خواند.

یک روز پدرم به خانه آمد و گفت: شیخ عباس! کاش مثل این مسأله گو می شدی و می توانستی منبر بروی و این کتاب را که امروز برای ما خواند، بخوانی.

چند بار خواستم بگویم آن کتاب از آثار و تألیفاتِ من است، اما هر بار خودداری کردم و چیزی نگفتم. فقط عرض کردم؛ دعا بفرمایید خداوند توفیقی مرحمت فرماید»(6)

شفا به برکت نوشتن احادیث اهل بیت(ع)

چنین نقل شده است هنگامی که مرحوم محدث قمی(ره) در مشهد اقامت داشت، پسر کوچکشان که سه سال بیشتر نداشت، به شدت بیمار شده بود در یکی از روزها همسر مرحوم حاج شیخعباس، دارویی که هر روزه برای فرزندش می جوشاند، آماده کرد و برای فرزندش آورد و در کنار او قرار داد، در این هنگام محدث قمی داروی مایع را بر داشت و با انگشت دست راست کمی آن را به هم زد، همسر ایشان پرسید: چرا با انگشت هم می زنی، صبر کن قاشق بیاورم! حاج شیخ عباسمی گوید: از این کار قصد استشفا دارم، چون با این دست هزاران حدیث گوهربار ائمه ی طاهرین(ع) را نوشته ام و پس از این کار، کودک به بهبودی کامل می رسد.(7)

مرد تواضع و اخلاص

از ویژگی های بارز مرحوم شیخ عباس قمی (ره) تواضع بسیار و همه جانبه ای بود که از خود نشان می داد. در خانه، مدرسه و خیابان هر کس را که می دید - کوچک یا بزرگ - احترام می کرد. در نزد علمای دیگر هم اوج تواضع و فروتنی را به نمایش می گذارد. هیچ گاه در مجالس که وارد می شد، در صدر نمی نشست و هرگز خود را بر دیگران مقدم نمی داشت و همواره از خودستایی و خودپسندی به شدت دوری می گزید.

شیخ عباس قمی(ره) اسوه ی اخلاص بود. مسیری که می رفت اگر کوچکترین شبهه ای در دلش رخنه می کرد که کارش برای خدا نیست، یا وسوسه ای قلبش را می لرزاند، بدون هیچ تأمل، از آنجا باز می گشت. نقل شده است که در یکی از سال ها مرد نیکوکاری از محدث قمی خواهش می کند که قبول کند بانی مجلس محدث شود و تعهد می کند مبلغ پنجاه دینار عراقی به ایشان تقدیم کند، در حالی که در آن موقع هزینه ی محدث در هر ماه سه دینار بوده است. محدث قمی پاسخ می دهد که من برای امام حسین(ع) منبر می روم نه برای دیگری، و بدین گونه پول را نمی پذیرد.(8)

حالات پایانی محدث قمی

از مغرب شبِ آخر عمر محدث حالش غیر عادی بود و پی در پی اسامی ائمه اطهار(ع) را تکرار می نمود. مخصوصاً وقتی به اسم مولایش حضرت امیرالمؤمنین (ع) می رسید، بیشتر عرض ادب و اظهار ارادت می کرد و مکرّر می گفت: «روحی له الفداء» آن شب بیشتر نمازها را نشسته خواند چون قادر نبود بایستد و تعادل خود را حفظ کند. آن شب، شب سه شنبه 22 ذی الحجه سال 1359 هجری قمری بود. محدّث قمی شب را به همین گونه گذراند تا در نیمه های شب روح پرفتوحش از قفس تن آزاد گردید و به عالم ملکوت پیوست. مرحوم آیت الله اصفهانی بر بدن مطهرش نماز گزارد و پس از تشییع مفصل و با شکوهی که از پیکر ایشان شد، در صحن مطهّر حضرت امیر(ع) در کنار استاد گرامی اش حاجی نوری به خاک سپرده شد.(9)

یادش گرامی باد.

پی نوشت ها:

1. شیخ عباس قمی مرد تقوا و فضیلت، صفحه ی 35.

2. علمای معاصرین، صفحه ی 181.

3. پندهایی از رفتار علمای اسلام، صفحه ی 17.

4. شیخ عباس قمی مرد تقوا و فضیلت، صفحه ی 46.

5. سیمای فرزانگان، صفحه ی 222.

6. همان، صفحه ی 154.

7. شیخ عباس قمی مرد تقوا و فضیلت، صفحه ی 56.

8. گلشن ابرار، جلد 2، صفحه ی 575.

9. مجموعه آثار حاج شیخ عباس قمی، جلد 1، صفحه ی 30.