شناخت دین و ایمان

در قرآن کریم، ایمان، که همان قبول و پذیرش امانت ربوبیّت الهی به شمار می‌رود، ضدّ کفر معرفی شده است.[1] تجلّی و تحقّق عینی ایمان، نتیجۀ آماده شدن قلب انسان‌ها برای دریافت نور الهی دانسته شده است. ایمان نوری است که گاهی با تعبیر عطیۀ الهی[2] و گاهی با عنوان زینت‌بخش انسان[3] و گاهی با عبارت نقش و نگار خداوند در قلب انسان[4] توصیف شده است.

در واژگان فارسی، «مؤمن» به معنی «دین‌دار» بکار رفته است و گویای آن است که چنین فردی، اوّلاً ایمان قلبی و باطنی به خداوند و شریعت فرو فرستاده شده از سوی او را دارد و ثانیاً به عهد و ایمان خود وفادار است و می‌کوشد رفتار خویش را هماهنگ با ایمان قلبی و باطنی خود قرار دهد. در زبان فارسی، واژه «دین‌دار» ترکیبی است که می‌توان برای آن، واژگان مترادفی نظیر دین مدار، دین محور، دین باور، دین مرام و نظایر آن‌ها را به کار برد. در تمامی این واژگان، دو مفهوم اصلی «باور دینی» و «رفتار دینی» نهفته است و به فراخور استعمال واژ‌ۀ دین‌دار دربارۀ فرد یا جامعه می‌توان گفت، فرد دین‌دار کسی است که باور و رفتار دینی دارد.

بخش زیادی از معارف آموزه‌های قرآن کریم، به توضیح و تبیین ماهیت و ابعاد ایمان و دین‌داری اختصاص یافته است. به لحاظ اعتقادی، شهادت دادن به «وحدانیت اللّه»، پیامبری محمد(ص)[5]، رسالت پیامبران الهی[6] و «حقّانیت قرآن کریم»[7] و به لحاظ رفتاری، «انجام دادن عمل صالح»،[8] دوری گزیدن از فساد و گناهان بزرگ[9] و «غرق نشدن در فسادها و گناهان معمولی»[10]، به عنوان مؤلفه‌ها و شاخص‌های اصلی ایمان و دین‌داری معرفی شده است.

در بسیاری از آیات قرآن کریم، ایمان ملازم با عمل صالح شمرده شده و ترکیب (آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ) به صورت مداوم و در آیات مختلف به کار رفته است. این تلازم مؤکّد همراه با شاخص‌های اعتقادی و رفتاری ایمان، نشان می‌دهد که ایمان و دین‌داری، اگرچه ابتدا از مرحله تصدیق قلبی و زبانی آغاز می‌شود و نباید در این مرحله متوقّف شود، اما تحقّق آن در مرحله عمل و رفتار فرد مؤمن و دین‌دار، از لطافت و ظرافت خاصّی برخوردار است و با تفاسیر سطحی و یک‌سویه، سازگار نیست.

در روایات پیشوایان معصوم: ضمن استناد به آیات قرآن کریم، توضیحات جامعی درباره چیستی ایمان و دین‌داری بیان شده است. در برخی از این روایات، ایمان مبتنی بر سه رکن «اقرار زبانی»، «تصدیق قلبی» و «عمل بر وفق آموزه‌های دینی» معرفی شده است.[11] اما در تبیینی گسترده‌تر، در روایات متعدّد دیگر، بر «ملازمت ایمان با عمل» تأکید شده و صدور اعمال صالح و رفتارهای صحیح و نیکو و مداومت به انجام آموزه‌ها و تکالیف دینی، از لوازم مستمر ایمان برشمرده شده است.[12]
 
پی نوشت

--------------------------------------------------------------------
[1]. إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمَانِ فَتَكْفُرُونَ؛ غافر(40): 10؛ «دعوت به ایمان می‌شدید، پس کفر می‌ورزیدید.»
[2]. الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمَانَ؛ روم(30): 56؛ «کسانی که دانش و ایمان به آنان داده شده است.»
[3]. حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ؛ حجرات(49): 7؛ «خدا ایمان را محبوب شما قرار داد و آن را در دل هایتان بیاراست.»
[4]. كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ؛ مجادله(58): 22؛ «خدا ایمان را در دل‌هایشان پایدار کرده و به روحی از جانب خود نیرومندشان ساخته است.»
[5]. إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ؛ نور(24): 62؛ حجرات(49): 15؛ «مؤمنان فقط کسانی هستند که [از عمق قلب] به خدا و پیامبرش ایمان آورده‌اند.»
[6]. آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ؛ نساء(4): 152؛ حدید(57): 19 و 21؛ «و کسانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آوردند.»
[7]. يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ؛ بقره(2): 4؛ نساء(4): 162؛ « آنان که به آنچه به سوی تو [و به آنچه پیش از تو] نازل شده، مؤمن هستند.»
[8]. وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ؛ اسراء(17): 9؛ کهف(18): 2؛ «و به مؤمنان [که کارهای شایسته انجام می‌دهند،] مژده می‌دهد که برای آنان پاداشی بزرگ است.»
[9]. الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ؛ شوری(42): 37؛ نجم(53): 32؛ «کسانی که از گناهان بزرگ و از کارهای زشت دوری می‌کنند.»
[10]. إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ؛ نساء(4): 31؛ «اگر از گناهان بزرگی که از آنها نهی می‌شوید دوری کنید، گناهان کوچکتان را از شما محو می‌کنیم.» و نیز: الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ؛ نجم(53): 32؛ «[نیکوکاران همان] کسانی هستند که از گناهان کبیره و کارهای بسیار زشت به جز لغزش‌ها[یی که اتفاقی مرتکب می‌شوند] دوری می‌کنند، یقیناً آمرزشِ پروردگارت بسیار گسترده است.»
[11]. نهج‌البلاغه: حکمت 227؛ «أَلاْیمانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ اِقْرارٌ بِاللِّسانِ وَ عَمَلٌ بِالاْرْکانِ».
[12]. الکافی: 2 / 28 ـ 25.

 مطالب فوق برگرفته شده از کتاب:

عبودیّت و دین‌داری در پرتو قرآن

نوشته استاد حسین انصاریان