جلوه های عرفانی دعا در صحیفه سجادیه

چکیده
در این مقاله با محوریت صحیفه سجادیه دعا از سه منظر فیلسوفانه، تجربه گرایانه و عارفانه مورد توجه قرار گرفته و فلسفه و ویژگی های خاص آن به قرار زیر ارایه شده است:

الف- دعا در منظر عارفانه زیبا است. زیرا نفس دعا کردن مطلوب است و دعا تابع نتیجه نیست.
ب- دعا در نگاه عارفانه تابع اذن خداوند است و به همین دلیل دعا کردن لذت بخش است.
ج- دعا دارای مراتبی است که عبارتند از: دعای تاجرانه – دعا در مرتبه درک تجلی افعالی خداوند - دعادر مرتبه تجلی صفاتی خداوند و دعا در مرتبه تجلی ذاتی خداوند.
 
1. مقدمه
یکی از عمیق ترین نیازهای انسان، ارتباط او با خداوند است. رابطه تکوینی و فقر ذاتی انسان نسبت به خدا فطرت خداجویی انسان را اشباع نمی‌کند. بنابراین انسان نیازمند ارتباطی اختیاری با خداوند است که جلوه ای از فقر ذاتی اوست. این ارتباط اختیاری که بالطبع متضمن گفتگو با خداوند است می تواند پاسخی به فطرت خداجوی انسان باشد و نیاز ذاتی او را در مرتبه فعل اختیاری تأمین نماید.

گفتگو با خداوند که می تواند شکل ها و شیوه های متعددی را به خود اختصاص دهد، دعا و نیایش نام دارد که یکی از مهم ترین جنبه های فرهنگ دینی است. یعنی همه ادیان الهی بر طبق فطرت انسانی به بحث دعا و نیایش پرداخته اند. در دین مبین اسلام نیز، دعا یکی از زمینه های ارتباط با خداست، و چون انسان ها دارای مراتب مختلف هستند، دعا نیز دارای مراتب متفاوت خواهد بود. مراتب مختلف دعا در متون دینی نیز مورد توجه قرار گرفته است. صحیفه سجادیه در این زمینه یک منبع غنی است. لذت دعا و جلوه های زیبای آن در این مراتب متفاوت است. در این نوشتار به تبیین مراتب مختلف دعا و جایگاه زیبای آن از منظر عرفانی در ضمن مطالب زیر می پردازیم.

2. نگاه های مختلف به دعا
دعا را می توان از منظرهای مختلف مورد بررسی قرار داد که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:

2. 1. نگاه فلسفی
در این منظر دعا به عنوان حقیقتی عقلانی مورد بحث قرار می گیرد. رابطه دعا با جهان و انسان از دیدگاه علی و معلولی تحلیل می شود. آیا دعا می تواند نظام جاری علی و معلولی را دگرگون کند؟ آیا ما حق داریم از خدا چیزی بخواهیم؟ مگر خود او آگاه به خواسته ما نیست؟ پس گفتن ما چه فایده ای دارد؟ نگاه فلسفی به دعا، به این سؤالات پاسخ می دهد و با تبیین جایگاه عقلی دعا در نظام علی و معلولی، آن را از بیهودگی خارج می کند. در این دیدگاه عقل انسان می پذیرد که دعا کار بیهوده ای نیست. اما هم چنان که خدای فلسفی چندان زیبا نیست و تحرک آفرین نمی باشد، گفتگو با خدای فلسفی هم فقط عقل را قانع می کند ولی لذت بخش نیست. شاید علت عدم احساس لذت در دعا برای بسیاری از انسان ها، معلول چنین نگاهی به دعا باشد.

2. 2. نگاه تجربه گرایانه
نگریستن به دعا از منظر تجربه انسانی، نگاهی مبتنی بر آزمون و خطاست. در این نگاه، ما همه چیز را می آزماییم و آن گاه که به نتیجه می رسد، آن را تصدیق می کنیم و موارد خطا را از آزمون خود حذف می کنیم. چنان که در تبیین پدیده های طبیعی نیز همین روش را می پیماییم. خداشناسی در اروپا در قرن هفدهم و هجدهم چنین رنگی گرفت و خداوند در حد و اندازه ساعت ساز لاهوتی در ذهن انسان سقوط کرد(2، ص: 49). در این دیدگاه، دعای موفق دعایی است که به اجابت برسد. نگریستن از چنین منظری به دعا نیز نمی تواند عطش درون انسان را فرو بکاهد و زیبایی لذت گفتگو را به او بچشاند، بلکه حتی می تواند مانع راه دعا کردن نیز باشد زیرا که اکثر دعاهای ما در این نگاه، مقرون به اجابت نیست و در چنین آزمون و خطایی، دلیلی بر دعا کردن باقی نمی ماند. در حالی که ما مشاهده می کنیم علی رغم چنین تجربه ای باز هم انسان به دعا رو می آورد. پس باید از منظر دیگری به دعا نگریست.

2. 3. نگاه عارفانه
در این منظر نه سخن از علت و معلول عقلی به میان می آید و نه سخن از آزمون و خطا و نتیجه گیری. در این نگاه آشفتگی و حیرانی انسان ملاک است. از این منظر نه تنها به اجابت نرسیدن دعا نقطه خطا محسوب نمی شود، بلکه چه بسا مطلوب عاشق و معشوق است. اصل این است که خداوند به انسان اذن گفتگو داده است. امیر المؤمنین در نامه ای خطاب به امام مجتبی(ع) می فرمایند: "یا بنی واعلم ان الذی بیده خزائن السموات و الارض قد اذن لک فی الدعا .." (5، نامه:31، ص: 302) «فرزندم، بدان خدایی که خزاین آسمان و زمین در دست اوست، به تو اجازه داده است که دعا کنی» قطعاً چنین اذنی برای انسان عاشق اذن مبارکی است. در نگاه عارفانه به دعا، انسان خود را طلبکار خدا نمی داند و برای خود حقی قایل نیست. در مقابل عمل خود از او پاداشی نمی طلبد، بلکه حتی عملی برای خود نمی بیند.

امام سجاد(ع) خدا را حمد می کند بر این که خودش را به ما شناسانده و راه شکرگزاری را به ما آموخته است. «الحمدلله علی ما عرفنا من نفسه و الهمنا من شکره … » (6، ص:32) و در جای دیگر می فرمایند: «و انا یا الهی عبدک الذی امرته بالدعاء» (همان، ص:113). یعنی خدایا من بنده تو هستم که مرا به دعا امر کرده ای.

مولوی در این زمینه حکایتی را نقل می کند:

آن یکــی عـاشق بـه پیش یـار خود مـی شمـرد از خـدمت و از کار خـود
کـز بـرای تـو چنـیـن کـردم چنــان تیـغ ها خـوردم در ایـن رزم و سنـان
مـال رفـت و زور رفـت و نــام رفــت بـر مـن از عشقـت بـسی ناکام رفت
آن چـه او نوشیـده بـود از تـلـخ و درد در حضــور او یکـایـک مــی شـمرد
...گفت معشوق این همه کردی و لیک گـوش بـگشا پـهن و انـدر یاب نیک
کانچه اصلِ اصلِ عشق است و ولاست آن نکردی آن چه کـردی فـرع هـاست
گفت آن عاشق بگو آن اصـل چیست؟ گفت اصلش مردنـست و نیستی است
ایـن هـمه کـردی نـمـردی زنــده ای هـان بمیـر ار یــار جــان بـازنده ای
(11 / د 5/ 1242)

بنابراین در نگاه عارفانه به دعا، عاشق از فنای خود در مقابل معشوق لذت می برد.

3. زیبایی دعا
بنابر آن چه گفته شد، دعا فقط در نگاه عارفانه می تواند زیبا باشد، زیرا در این نگاه، دعا نتیجه محور نیست، بلکه نفس دعا کردن مطلوبیت ذاتی دارد. زیبایی دعا وقتی برای انسان جلوه گری می کند که بر مدار نتیجه نچرخد و گرنه مطلوبیت از آنِ دعا نخواهد بود بلکه همان نتیجه است که زیبایی و زشتی را ایجاد می کند، یعنی زیبایی دعا عرضی خواهد بود نه ذاتی. در نگاه عرفانی به دعا، زیبایی ذاتی دعا مطلوب است. به همین دلیل است که از این منظر دعا نیازمند اذن است. گرچه از نگاه فلسفی، به انسان اذن عام تکوینی داده شده است و همه ما انسان ها همان طور که توان گفتگو با یکدیگر را از نظر تکوینی داریم، با خدا هم قادر به صحبت کردن نیستیم و دعا در این فرض نیازمند اذن تکوینی باید همراه معرفت عاشقانه ای باشد تا اذن مجددی را انسان دریافت کند و این اذن مجدد که یک اجازه عاشقانه است. دعا را زیبا می کند و در این صورت دعا هیچ گاه نتیجه محور نخواهد بود.

این طلب در ما هم از ایجاد توست رستن از بیداد یا رب داد توست
(11/ د 1/1241)

خداوند این اذن را در دعا به هر کسی نمی دهد. گاهی انسان هایی آن چنان غرق در نعمت می شوند که خدا را فراموش می کنند و مجال گفتن حتی یک یا الله را هم نمی یابند. مولوی در مثنوی (همان/د3/190) به حکایتی اشاره می کند که مردی تحت تأثیر القای شیطانی از دعا کردن باز ایستاد:

آن یکی الله مـی گفتـی شبـی تا که شیرین می شد از ذکرش لبی
گفت شیطان آخر ای بسیار گو ایــن هـمـه الله را لبیـــک کـــو؟
و چون تحت تأثیر این وسوسه قرار گرفت، به او چنین خطاب شد که:
گفت هین از ذکر چون وامانـده ای چون پشیمانی از آن کش خوانده ای
گـفت لبیـکم نمـی آیــد جــواب زان همـی  تـرسـم که باشـم رد باب
گـفت آن الله تـو لبـیک مـاسـت و آن نیاز و درد و سوزت پیک ماست
حیـله هـا و چـاره جـویـی هـای تـو جـذب مـا بـود و گـشاد ایـن پای تو
ترس و عشق تو کمند لطف مـاست زیـر هـر یـا رب تـو لبیــک هــاست
جان جاهل زین دعا جز دور نیست زانـکه یا رب گفتنـش دستـور نیست
بر دهان و بر لبش فقل است و بنـد تـا ننــالــد بـا خــدا وقــت گـزنـد
داد مر فرعـون را صـد مـلک و مـال تـا بـکـرد او دعــوی عــز جـــــلال
در همـه عمـرش نـدیـد او درد سـر تـا ننـالـد سـوی حـق آن بـد گــهـر
در دعای ابوحمزه ثمالی از زبان امام سجاد(ع) (8، ص:266) در سحرهای ماه رمضان، همین زیبایی جلوه گری می کند و حضرت چنین با خدا نجوا می کند که: خدایا چه شده است که هرگاه با خود می گویم که آماده نماز شده ام و می خواهم با تو نجوا کنم و در پیشگاه تو بایستم، حالت خواب آلودگی بر من عارض می شود و در ادامه می فرماید: "و هر گاه با خود می گویم که می خواهم که درون را اصلاح کنم و به مجالس توبه بروم مشکلی پیش می آید که قدم های من می لغزد. آیا این ها به خاطر این است که مرا از درگاه خود خود رانده ای و لایق خدمت خود ندیده ای یا بر نعمت های تو شاکر نبوده ام و مرا محروم کرده ای و یا این که دوست نداری که دعای مرا بشنوی و مرا دور کرده ای؟"

در این جملات امام سجاد(ع) به خوبی، زیبایی اذن در دعا را به تصویر می کشند و چقدر زیبا در سحرهای ماه رمضان این زمزمه را بیان می کنند. در نگاه عارفانه به دعا، رابطه باید از طرف خدا تبیین شود. اگر گفتگو عاشقانه باشد و نیازمند اذن معشوق، بنابر این تعیین گفتگو از طرف انسان بی معنی خواهد بود. انسان نمی تواند برای خدا تعیین تکلیف کند و بر همین اساس دعاهای مأثور از ائمه(ع) موضوعیت پیدا می کند. یعنی در حقیقت ما به زبانی با خدا سخن می گوییم که اولیاء الله با آن سخن گفته اند. مفاهیمی که در ادعیه مأثوره است، اوج گفتگوی عاشقانه انسان با خداست، اهمیت دعاهای مأثوره از دو جنبه می تواند باشد:

3. 1. جنبه اول
جنبة اول اهمیت این ادعیه توجه به ادب گفتگوی عاشقانه است که از طرف معشوق تعیین می شود. در این گفتگو انسان تابع حق است. مولوی به خوبی به این معنی اشاره می کند:

یاد ده ما را سخن های دقیق تا تو را رحم آورد آن ای رفیق
هم دعا از تو اجابت هم ز تو ایمنـی از تـو مهابـت هم ز تـو
(11/د 2/694)

3. 2. جنبه دوم
جنبة دیگر پاک بودن زبان در دعاهای مأثوره است. انسانی که می خواهد با خدا گفتگو کند، اگر به حقیقت به خود بنگرد، چنین اجازه ای به خود نمی دهد که با زبان گناه آلود با او حرف بزند. بنابراین، در دعای مأثور، خدا را با زبانی می خوانیم که صاحب آن زبان، گناه آلود نیست. از سری سقطی، از بزرگان صوفیه، مناجاتی نقل شده که می گوید: "اگر نه آنستی که تو فرموده ای که مرا یاد کن، به زبان یاد نکردی یعنی تو در زبان ما نگنجی و زبانی که به لهو آلوده است، به ذکر تو چگونه گشاده گردانیم" (7، ص:340). در مناجات علی(ع) (8، ص:180) این چنین آمده است که: "خدایا زبان ها از ستایشی که لایق تو باشد، عاجزند". بنابراین روی آوردن به زبان اولیاء الله تا حدودی انسان را از این جهت آرام می کند که گفتگویی از زبان معصوم را بر گزیده است. گرچه آن هم لایق شأن الهی به طور کامل نیست.

4. لذت دعا
زیبایی برای انسان، لذت آفرین و لذت بخش است. دعاهای نتیجه محور، زیبایی اش، تابع زیبایی نتیجه  است و لذت آن هم تابع نتیجه خواهد بود. اما دعای عارفانه فی نفسه زیباست چون نفس گفتگو موضوعیت دارد و انسان احساس می کند خداوند به او اذن داده است تا گفتگو کند و چنین اذنی لذت بخش خواهد بود. امام سجاد(ع) در این زمینه چنین مناجات می کنند که "فرغ قلبی لمحبتک ... و هب لی الانس بک و باولیائک" (6، ص: 146).

ساقـی بـه نـور بـاده بـر افـروز جـام مـا مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما
مـا در پیـالـه عـکس رخ یـار دیـده ایــم ای بـی خبـر ز لـذت شـرب مـدام مـا
هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق ثبـت اسـت بـر جـریـده عـالم دوام ما
(3،ص: 49)

لذت بردن از دعا، یک امر شخصی است بنابراین تابع معرفت ما خواهد بود و کسی از دعا لذت می برد که به آن اذن باور داشته باشد. بنابراین بعضی از اهل دل معتقدند که در سؤالی که خداوند از موسی(ع) می کند که: "و ما تلک بیمینک یا موسی – قال هی عصای اتوکؤعلیها و اهش بها علی غنمی  و لی فیها مارب اخری" (طه/17). با همان عبارت اول که موسی گفت: "هی عصای"، جواب داده شد، اما شوق گفتگو با معشوق است که باعث ادامه سخن می شود.

همه جمال تو بینم چو چشم باز کنم همـه شـراب تو نوشم چو لـب فراز کنم
حـرام دارم بـا مـردمـان سخـن گفتن و چون حدیث تو آید ، سخن دراز کنم
(10، ص:355)

بنابراین دعا وقتی لذت بخش است که نفس گفتگو مطلوب باشد و نوعی حال دل با محبوب باشد.

حال دل با تو گفتنم هوس است خبـر دل شنفتنـم هـوس است
شب قدری چنین عزیز و شریف با تـو تا روز خفتنم هـوس است
ای صبـا امشبـم مــدد فـرمــا که سحرگه شکفتنم هوس است
(3، ص: 25)

5. مراتب دعا
با توجه به آن چه راجع به دعا گفته شد، دعا می تواند مراتب تشکیکی گسترده ای داشته باشد، زیرا دعا به طور مستقیم با معرفت انسان مرتبط است و نحوه معرفت و شناخت انسان با خداست که طرز گفتگوی او را تعیین می کند. همانند کودکی که می خواهد با پدر خود سخن بگوید. میزان شناخت کودک از جایگاه پدر نقش مستقیمی  در نحوه گفتگو دارد. گاهی کودک گفتگوی خود را در قالب چند خواسته کوچک مطرح می کند، و گاه می خواهد فقط با پدر حرف بزند و درد دل کند، و گاهی فقط می خواهد در آغوش پدر قرار گیرد. مراتب دعا نیز بر همین اساس متفاوت است که به برخی از آن ها به طور اجمالی اشاره می کنیم:

5. 1. دعای تاجرانه
گفتگو با خدا گاهی بر مبنای خواسته مادی انسان صورت می گیرد و انسان از خدا می خواهد که آن خواسته را برآورد و اگر متحقق نشود، انسان دل آزرده می شود. در حقیقت انسان وارد نوعی معامله با خدا می گردد. برای خود هویتی در مقابل خدا تصور می کند و به خواسته های خود اصالت می دهد. هم چنان که در عبادت، بهشت و جهنم را در نظر می گیرد و با گرفتن بهشت و رد کردن جهنم با خدا معامله عبادی می کند، در دعا هم برآورده شدن خواسته مادی خود را وجه معامله کفتگو با خدا قرار می دهد. به قول مولوی:

آن گدا گوید خدا از بهر نان متقی گوید خدا از عین جان
(11/د2/500)

وقتی خدا را از بهر نان بخوانیم، اگر حاجت ما بر آورده شود، خوشحال می شویم و کار ما با خدا تمام می شود و اگر حاجت بر آورده نشود، غمناک و گله مند از او هستیم. حتی گاهی ما انسان ها خود را به رخ خدا می کشیم و به اطاعت او می بالیم و خود را طلبکار می دانیم. این نگرش به دعا که قطعاً نگرش صحیحی نیست، در اکثر مردم وجود دارد و بیشتر مردم از دعا همین تلقی را دارند. آدابی که برای مردم در دعاها بیان می شود، بیشتر برای تصحیح این گونه دعاهاست که مردم در خواسته خود جانب تعدیل را رعایت کنند و ادب خواستن از خدا را فراموش نکنند. رعایت این آداب در دعا تا حدودی دعا را در این مرحله زیبا، وگر نه این گونه معامله کردن با خدا حسنی ندارد.

اگر انسان باور کند که آن چه خدا برای او می خواهد خیر است، به یک معنی از معامله گری با او عبور می کند – امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه ثمالی می فرماید: "من این لی الخیر یا رب ولا یوجد الا من عندک … " (8، ص: 259) – این باور که نوعی ادب تعلیمی  برای دعا است، انسان را از این مرحله عبور می دهد. علی(ع) در نامه به امام حسن(ع) می فرماید: "…تأخیر در اجابت دعا تو را مأیوس نگرداند، زیرا اولاً، بخشش به مقدار نیت انسان عطا می شود. ثانیاً، ممکن است تأخیر، پاداش بیشتر سایل باشد. ثالثاً، ممکن است بهتر از آن چه را خواسته ای به تو عطا کند. رابعاً، ممکن است آن چه خواسته ای، باعث هلاک تو باشد و چون خدا خیر تو را می خواهد آن را به تو نداده است..."(8،ص:302). همه این مضامین در سخن علی(ع) به منظور آماده کردن انسان برای عبور از مرحله دعای تاجرانه است که این گونه دعا بر محور نتیجه می چرخد. مولوی نیز بخشی از مضمون سخن علی(ع) را چنین بیان می کند که:

شکر حـق را کـان دعـا مردود شد من زیان پنداشتم و آن سود شد
بس دعاها کان زیان است و هلاک وز کـرم مـی نشنـود یـزدان پاک
(11/د2/139)

امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه دعایی دارند که در هنگام مبتلا شدن به گرفتاری و یا بیماری می خواندند و می فرمایند: "خدایا من نمی دانم کدام حالت شایسته تر به شکر است. هنگام صحت که توان استفاده از روزی تو را دارم یا هنگام بیماری که وسیله رهایی من از گناهان است (6، ص: 110).

این فقرات نوعی ادب حاجت خواستن از خدا را بیان می کند.

5. 2. دعا در مرتبه تجلی افعالی خداوند
انسان وقتی از مرتبه معامله گری با خدا می گذرد، در حقیقت نور الهی را در خود می یابد و تابش نور الهی است که وجود انسان را فرا می گیرد. اما این جلوه گری در همه انسان ها یکسان نیست. انسان به میزان معرفت خود از تجلی الهی بهره می گیرد. تابش نور الهی همه عالم را فرا گرفته است. قرآن می فرماید: "الله نور السموات و الارض..." (نور/35). اما قابلیت قابل در گیرندگی مؤثر است. انسان در اولین مرتبة دریافت، تجلی خدا را در بعد فاعلی و صفات فعلی او مشاهده می کند. برای انسان در مرتبه ارتباط با افعال خدا مهم است. غفاریت، رازقیت و … برای انسان قابل درک است. یعنی خداوند با این افعال برای ما متجلی می شود. انسان از خدا روزی می خواهد، بخشش گناه می طلبد، اما در همه این ها حقیقت خداوند را متجلی می بیند. یعنی گفتگوی با معبود با این بعد فعلی، مطلوب انسان قرار می گیرد، اما تحقق خواسته های مادی به تبع مطلوبیت گفتگو با حق است.

نعمت تحت الشعاع جاذبه صاحب خانه قرار می گیرد و رفتن به خانه و نشستن بر سر سفره بهانه ای برای دیدار اوست.

طواف حاجیان دارم به گرد یار می گـردم بهانـه کــرده ام نان را ولیکن مست خبازم
نه اخلاق سگان دارم نه بر مردار می گردم نه بر دینار می گردم که بر دیدار می گردم
(10/حرف م/53)

مولوی در مثنوی از زاویه دیگری هم به این بحث می نگرد:

هر که کارد قصد گندم باشدش کـاه خـود انـدر تبـع می آیـدش
قصد کعبه کن چو وقت حج بُوَد چون که رفتی مکه هم دیده شود
قصد، در معراج، دیـد دوست بود در تبـع عـرش و ملائک هم نمود
(11/د 2/2222)

بیان خواسته های مادی در ادعیة  مأثوره از ائمه طاهرین(ع) از همین باب است، یعنی آن ها نمی خواهند با خدا معامله کنند اما خواسته مادی را در پرتو گفتگوی با او مطرح می کنند. امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه می گوید:

"اللهم اعطنی السعه فی الرزق و الامن فی الوطن و قره العین فی الاهل و المال و الولد و المقام فی نعمک عندی والصحه فی الجسم و القوه فی البدن..." (8، ص:273). با این دید خواسته مادی از خدا خواستن، زیبایی خاص خود را دارد؛ زیرا زیبایی مربوط به خواسته انسان نیست بلکه به نفس گفتگو است که در قالب آن خواسته مادی مطرح است و در حقیقت این گونه ادعیه نوعی ادب گفتگوی مادی را نیز به ما می آموزد که از خدا چه بخواهیم و چگونه بخواهیم. در تجلی افعالی فراز و نشیب در زندگی انسانی زیاد دیده می شود اما در همه آن ها خدا دیده می شود.

الا یا ایها الساقی ادر کاساً و ناولها که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها
(3، ص: 17)

آسان نمودن عشق در ابتدا و مشکل دیدن آن در ادامه راه، نتیجه فراز و نشیب زندگی انسانی است. این فراز و نشیب باعث می شود که انسان در راه معبود، بر آورده نشدن حاجت خود را تحمل می کند و سختی آن را بپذیرد.

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم سرزنش ها گر کند خارمغیلان غم مخور
(همان، ص:213)

و نه تنها گاهی از این سرزنش غم به خود راه نمی دهد که آن را نوعی وفاداری می پندارد.
سحـر بلبـل حکایـت بـا صبـا کـرد که حسن روی گل با ما چه ها کرد
از آن رنگ رخم خون در دل انداخت و از آن گلشن به خـارم مبتلا کـرد
غـــلام همــــت آن نـازنینــــــم کـه کـار خیـر بـی روی و ریـا کرد
(همان، ص:117)

و چنین است که انسان می تواند به مرتبه بعد قدم بگذارد.

امام سجاد(ع) آن گاه که حفظ سلامتی خود را از خدا می خواهد آن را مقید به عدم معصیت خدا می کنند. "و احفظنا من بین ایدینا و من خَلفنا و عن ایماننا و شمائلنا و من جمیع نواحینا حفظا عاصما من معصیتک، هادیا الی طاعتک..." (6، ص: 73). در تمام دعاهایی که در صحیفه سجادیه آمده این نکته مشهود است که هرگاه خواسته ای از خداوند مطرح شده ارتباط آن خواسته با خدا هم مد نظر است یعنی هیچ چیزی به طور مطلق مورد حاجت نیست.

5. 3. دعا در مرتبه تجلی صفاتی
در مرتبه تجلی صفاتی، انسان از افعال عبور می کند و خدا را در قالب صفات می بیند. در این مرتبه، خداوند با صفات خود بر انسان متجلی می شود و نور صفاتی حق بر انسان می تابد. خدا را از قالب افعالی مثل رزاقیت و غفاریت بیرون می آورد و جمال و جلال و رحمت و امثال این صفات، بر او تجلی می افکند.

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
بـی خـود از شعشعه پـرتو ذاتم کردند بـاده از جـام تـجـلی صفـاتـم دادنـــد
(3،ص:158)

کسی که از جام بادة صفاتی می نوشد، چنان مست می شود که جز نور صفاتی حق، نمی بیند. افعال حق در صفات حق محو می شود. یعنی خواسته های این فرد، دیگر متعلق به افعال خداوند نیست؛ بلکه نجوایش با صفات حق است. پس در این مرحله مفاهیم مادی از قاموس زندگی انسانی حذف می شود. آن چه به عنوان سختی وجود دارد در این مرحله رخت بر می بندد، تجلی صفاتی خدا همانند نوری است که از شبکه های متعدد با رنگ های مختلف بر انسان می تابد و او را خیره می کند. آن چه می بیند، همان نور است و اشیایی که در پرتو نور برای او روشن شده اند، برای او اصالتی ندارند بر خلاف تجلی افعالی که در آن جا انسان با نور الهی عالم ماده را می بیند و در پرتو آن نور، خواسته های خود را از خداوند مطرح می کند:

بنـمای رخ کـه بـاغ و گلستانـم آرزوست بگشای لب که قند فـراوانم آرزوست
ای آفتــاب حســن بـرون آ دمـی  ز ابــر کان چهره مشعشع تابـانـم آرزوست
آن دفع گفتنت که برو شه به خانه نیست آن ناز و باز و تندی دربـانم آرزوست
والله که شـهر بـی تـو مـرا حبس می شود آوارگـی و کـوه و بـیابـانـم آرزوست
(10/حرف ف/441)

در این مسیر آن چه سختی است، به جان خریده می شود اما نه به عنوان این که سخت است، آن چنان که در تجلی افعالی گفته شد، بلکه آن رنج درد و سختی عیناً مطلوب اوست. یعنی در قاموس انسان در این مرحله چیزی به عنوان سختی و آسانی مطرح نیست. در این مرتبه، آن چنان لذت بخش است که انسان نمی تواند از آن دست بکشد. در دعای سحرهای ماه رمضان از قول امام باقر(ع) بخشی از گفتگو با خدا در مرحله تجلی صفاتی است: اللهم انی اسئلک من جمالک باجمله... اللهم انی اسئلک من نورک بانوره...(8، ص:257). یعنی در این جا سخن از تجلی صفاتی تا بدان حد است که صفت تفصیلی برای آن به کار می رود. قرار گرفتن انسان در مرحله تجلی صفاتی با نوعی آشفتگی و وله و مستی همراه می کند. "الهی و الهمنی ولها بذکرک الی ذکرک...". این مستی و وله در او زیاده طلبی عاشقانه ایجاد می کند: "الهی اقمنی فی اهل ولا تیک مقام من رجا الزیاده من محبتک... الهی و اجعلنی ممن نادیته فا جابک و لا حظته فصعق لجلالک..." (همان،ص: 224). در این دعا زیادت محبت از خدا خواسته می شود و نیز از او می خواهیم که با ندای او به حالت صعق افتاده باشیم.

امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه در فقرات زیادی خواسته هایی از خدا مطرح می کنند که ارتباط بنده با خدا را در مرحله تجلی صفاتی تبیین می کند: "فرغ قلبی لمحبتک و اشغله بذکرک... و هب لی الانس بک و باولیائک و اهل طاعتک" (6، ص: 146) و در جای دیگری می فرمایند: "و اجعل یقینی افضل الیقین" (6، ص: 128) "و هب لنا یقینا صادقاً تکفینا به من معونة الطلب..."(همان، ص:197). پر واضح است که این خواسته ها فراتر از مشاهده حق در تجلی افعالی است. رسیدن به درجه یقین و محبت الهی به انسان کمک می کند تا سیر و سلوک خود را به مرحله صفات الهی برساند و از لذت صفاتی بهره مند گردد.

لذت چنین گفتگوهایی با خدا قابل وصف نیست. در بیان این مستی و آشفتگی است که عرفا از زبان رمز و تمثیل استفاده می کنند. الفاظی که در عالم ماده برای انسان شناخته شده اند، رمزی به عالم معنی محسوب می شوند. به عنوان مثال: واژه رخ به عنوان تجلی صفات جمالیه الهی به صفت لطف است.

ای خوب رخ که پرده نشینی و بی حجاب
ای صــد هـــزار جـلوه گـر و بـــاز در نـقـاب
با عـاقـلان بگـو که رخ یـار ظاهــر اسـت
کاوش بس است این همه در جست و جوی دوست
(4، ص: 47)

و واژه زلف تجلی به صفت قهر و منع است.

سر زلفت به کناری زن و رخسار گشا تا جهان محو شود خرقه کشد سوی فنا
(همان، ص: 43)

و از همین قبیل است واژه های ابرو، چشم، باده، شراب، می ، مستی و … که فعلاً مجال پرداختن به آن ها نیست.

هم چنین در این مرحله است که حزن و خوف تبدیل به شادی می شود:

"الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم ولا هم یحزنون" (یونس/62).

جامی  بنوش و بر در میخانه، شاد باش در یاد آن فرشته که توفیق داد باش
گر تیـشه ات نبـاشد تا کـوه بــر کنـی فـرهاد باش درغم دلـدار و شاد باش
(همان، ص: 129)

مولوی نیز در همین زمینه قصه قابل توجهی را ذکر می کند که به داستان محتسب و مست مشهور است:

محتسب در نیمه شب جایی رسیـد در بــن بـازار، مستـی خـفـتــــه دیــــد
گفت هان مستی چه خوردستی بگو؟ گفــت از آن خــوردم کـه هست انــدر سبو
گفت خود اندر سبو واگو که چیست؟ گفت از آن که خورده ام، گفت این خفی است
گفت آن چه خورده ای آن چیست آن؟ گـفـت آن چـه در سبـو مخفــی اســت آن
دور می شـد این سـؤال و ایـن جـواب مـانــد چــون خـــر محتســب اندر خلاب
گـفت بـا او محتـسب هیـن آه کــن مــست هــو هــو کــرد هنــگـام سخــــن
گفــت گفتـم آه کــن هـو مـی کنـی گفـــت مـــن شادم تـــو از غـــم مـی زنـی
آه از درد و غــــــم بیــــداری است هــو هـوی مـــی کشــان از شــــادی است
(11/د2/2389)

5. 4. دعا در مرحله تجلی ذاتی
زیباترین جلوه گفتگو با خداوند، رسیدن به مقام تجلی ذاتی و وحدت حقیقی است. مرحله ای که انسان نور الهی را حتی در تکثر صفات حق نمی بیند بلکه وحدت واقعی را می یابد. این مقام همان مرحله فنا در حق است که انسان برای خود هویتی مستقل در مقابل حق نمی بیند و انقطاع کامل به او دست می دهد. حال وقتی در مناجات شعبانیه همین انقطاع کامل را از خدا می خواهیم، چقدر لذت بخش است:

"الهی هب لی کمال الانقطاع الیک و انر ابصار قلوبنا بضیاء نظر ها الیک حتی تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الی معدن العظمه و تصیر ارواحنا معلقة بعز قدسک..." (8، ص: 225).

امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه هنگام مناجات با خدا چنین عرضه می دارند که "اللهم اخلصت بانقطاعی الیک" "خدایا من خودم را با انقطاع از هر چه غیر از تو است برای تو خالص گردانیده ام". انقطاع واقعی همان مقام انقطاع از همه چیز غیر از ذات الهی است.

این مقام در حقیقت مقام عدم است و به طور کامل در اشعار عرفانی امام خمینی به این حقیقت اشاره شده است:

الا یا ایـها الساقی ز مـی  پر ساز جامــم را کـه از جـانم فرو ریزد هوای ننگ و نامم را
از آن می ریز در جامم که جانم را فنا سازد بـرون سازد زهستی هسته نیرنگ و دامم را
از آن می ده که جانم را زقید خود رها سازد بــه خـود گیرد زمامم را فرو ریزد مقامم را
از آن می ده که در خلوتگه رندان بی حرمت به هم کوبد سجودم را به هم ریزد قیامم را
به ساغر ختم کردم این عدم اندر عدم نامه به پیر صومعه بر گو ببین حسن ختامم را
(4، ص: 40)

در این مرحله، انسان سخن غیر از سخن حق نمی گوید، فقط خدا از زبان او سخن می گوید بنابراین گفتن او عین اجابت است.

آن دعای شیخ نی چون هر دعاست فانی است و گفت او گفت خداست
چـون خـدا از خود سؤال و کد کند پس دعـای خویش را چون رد کند
(11/د 5/2243)

در این مرحله است که گاهی انسان از دعا کردن خاموش می شود، اما نه آن خاموشی که از سر خستگی از گفتگو با معشوق باشد بلکه آن خاموشی که از سر جذبه در معشوق و شوق به او و محو در لقای او ایجاد شده باشد.

آن دگر قومی شناسم ز اولیاء که دهانشان بسته باشد از دعا
(11/د3/1880)

در بعضی از روایات این مضمون وارد شده است که: "من شغله ذکری عن مسالتی اعطیته فوق ما اعطی السائلین" (9، ج: 4، ص:1674). کسی که یاد من او را از در خواست کردن باز دارد، بالاتر از آن چه به سائلین داده ام به او می دهم. ذکر یعنی یاد واقعی او که غرق شدن در حقیقت واقعی حق باشد، و این یعنی خاموشی از دعا به معنی عرفانی.

در یک جمع بندی فشرده از مجموعه مباحث گذشته چنین نتیجه می گیریم که مفهوم دعا یک مفهوم ثابت نیست بلکه دارای مراتب متفاوت است. جلوه های زیبایی شناختی دعا در این مراتب، متفاوت است. دعا در مرتبه درخواست تاجرانه، زیبایی ندارد و لذت بخش هم نیست اما در مراتب مختلف تجلی الهی اعم از فعلی و صفتی و ذاتی، دعا زیباست و لذت بخش و همه این مراتب در دعاها و مناجات های صحیفه سجادیه به بهترین نحو به چشم می خورد.

منابع
1- قرآن کریم
2- باربور، این، (1362)، علم و دین، ترجمه خرمشاهی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
3- حافظ، شمس الدین محمد، (1375)، دیوان، نسخه محمد قزوینی و قاسم غنی، مقدمه پژمان بختیاری، تهران: پیک فرهنگ.
4- خمینی، روح الله، (1381)، دیوان، تهران: نشر آثار امام خمینی.
5- سید رضی، (1378)، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، تهران: شرکت انتشارات علمی  و فرهنگی، چاپ چهارم.
6- سجاد (امام)، (1379)، صحیفه سجادیه، ترجمه فیض الاسلام قم: انتشارات فقیه، چاپ پنجم.
7- عطار نیشابوری، فرید الدین، (1380)، تذکره الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران: انتشارات زوار، چاپ دوازدهم.
8- قمی، شیخ عباس، (1375)، مفاتیح الجنان، مشهد: انتشارات آستان قدس، چاپ سوم.
9- محمدی ری شهری، محمد، (1379)، میزان الحکمه، ترجمه حمید رضا شیخی، قم: دارالحدیث، چاپ دوم.
10- مولوی، جلال الدین، (1375)، کلیات شمس، مقدمه فروزانفر، تهران: انتشارات جاویدان، چاپ دوازدهم.
11- مولوی، جلال الدین، (1375)، مثنوی، تصحیح سروش، تهران: شرکت انتشارات علمی  و فرهنگی.

دکتر مهدي ابراهيمي

فصلنامه انديشه ديني > شماره 13