بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله و اكفنى ما يشغلنى الاهتمام به و استعملنى بما تسالنى غدا عنه و استفرغ ايامى فيما خلقتنى له.
امام سجاد عليه السلام دعاى «مكارم الاخلاق» را با صلوات بر پيمبر اسلام و اهل بيت گراميش آغاز نمود. سپس درخواستهاى خود را درباره ايمان، يقين، نيت، و عمل، به پيشگاه الهى عرضه داشت، دوباره ذكر صلوات را تجديد نموده و از پى آن دعاهايى را به عرض رسانده است كه به خواست خداوند سه جمله ى بعد از صلوات موضوع بحث اين سخنرانى است. در جمله ى اول عرض مى كند:
و اكفنى ما يشغلنى الاهتمام به.
بار الها! كفايت كن مرا در چيزى كه اگر خود به انجام آن همت گمارم وقتم را اشغال مى كند و از كارهاى اساسيم باز مى دارد. «الكفايه قيام شخص مقام آخر فى قضاء حوائجه»: كلمه ى «كفايه» در لغت عرب عبارت از اين است كه شخصى در مقام دگرى به منظور قضاء حوايج او قيام كند. پس امام سجاد (ع) از خداوند، اين عنايت را تقاضا مى كند كه پروردگارا! آن كارى را كه على القاعده من بايد
انجام دهم و وقتم را مى گيرد تو لطف كن و موجباتى فراهم نما كه بدون صرف وقتم آن قضيه حل شود و آن حاجت برآورده گردد. اين جمله از دعاى امام (ع) ناظر به كارهايى است كه هدف از آنها فقط انجام عمل است و شخص معين در تصدى آنها مورد نظر نيست. مثلا جوانى شايسته و لايق براى ادامه ى تحصيل و نيل به مدارج عالى علمى از زاهدان به تهران آمده و با جديت مشغول درس است. مادرش در زاهدان بيمار مى شود و اگر به وى نرسند خيلى زود حياتش پايان مى يابد. طبيب بر بالينش مى آورند، او نسخه مى دهد ولى داروى آن را فقط در بيمارستان معينى در تهران مى توان تهيه نمود. نسخه را مسافرى كه با هواپيما عازم تهران است با خود مى آورد كه به فرزند آن مادر بيمار برساند و آن دارو را زود تهيه كند و به زاهدان ببرد. دارو تهيه مى شود ولى اين محصل محترم در اين فكر است كه اگر بخواهد خودش دارو را به زاهدان ببرد حداقل يك هفته عمرش در اين شهر مصروف مى گردد و به ديد و بازديد بايد سرگرم شود و در نتيجه، از درس و حضور در كلاس درس باز مى ماند. چون آن محصل، مردى الهى است و علاقه مند به شئون معنوى همانطور كه در خيابان راه مى رود متوجه ذات اقدس بارى تعالى مى گردد و به ياد دعاى امام سجاد (ع) مى افتد و عين دعا را به زبان مى آورد يا آنكه به فارسى به خدا عرض مى كند:
و اكفنى ما يشغلنى الاهتمام به.
بار الها! تو امر مرا كفايت كن و كارى كن كه من به اين قضيه اشتغال نيابم و وقتم به هدر نرود و دگرى دارو را به زاهدان برساند. طولى نمى كشد كه در خيابان با يك مرد محترمى از اهل زاهدان كه در همسايگى آنان سكونت دارد برخورد مى كند. آن
همسايه، محصل را به گرمى تلقى مى نمايد و پس از سلام و احوالپرسى، محصل به او مى گويد: مادرم بيمار شده، نسخه ى او را به وسيله ى مسافر هواپيما به تهران فرستاده اند، من دوا را تهيه نموده ام، نمى دانم چه كنم كه هر چه زودتر اين دوا به مادرم برسد. آن مرد محترم زاهدانى مى گويد: دو ساعت بعد، من با طياره عازم زاهدانم. دارو را با كمال علاقه مندى به مادرت مى رسانم و شما از اين نظر، تشويش خاطر نداشته باشيد. دارو را به او مى دهد، خداحافظى مى كند. آن مرد هم در موعد مقرر با طياره به زاهدان مى رود و دارو، به موقع، به دست مادرش مى رسد و موجبات درمان او فراهم مى گردد. اين است معنى دعاى امام سجاد (ع) كه به پيشگاه الهى عرض مى كند: بار الها! تو كفايت كن مرا از آن چيزهايى كه اگر خودم بخواهم به آنها اشتغال پيدا كنم و آنها را انجام دهم وقت مرا مى گيرد و از كار اساسيم باز مى دارد. چه بسيارند افرادى كه لايق و شايسته ى اعمال بزرگ اند اما در طول زندگى قسمت مهمى از عمر گرانقدرشان در كارهايى مصروف مى گردد كه دگرى هم مى تواند به نيابتشان آن كارها را انجام دهد و اينان وقت خود را در اعمالى مهم صرف نمايند. اگر اين گروه داراى ايمان واقعى به خدا باشند مى توانند به پيروى از امام سجاد (ع) دعا كنند و صميمانه از خدا بخواهند كه مسبب الاسباب، وسيله ى انجام آن امر را فراهم آورد بدون اينكه عمر گرانقدرشان در آن راه به كار برده شود. اگر دعاى اينان واجد شرايط استجابت باشد و مقبول درگاه بارى تعالى واقع شود و مستجاب گردد قسمت مهمى از سرمايه ى عمرشان صرفه جويى خواهد شد و مى توانند آن را در راهى به كار برند كه موجب تعالى روح و تكامل معنوى آنان گردد و به مدارج عاليترى دست يابند.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعا كه قسمتى از موضوع بحث امروز است معيارى را براى آن قبيل اعمالى كه آدمى مسئول آنهاست و بايد خودش انجام دهد بيان نموده و آن را به صورت دعا از پيشگاه الهى درخواست مى كند.
و استعملنى بما تسالنى غدا عنه.
بار الها! مرا عامل كارهايى قرار ده كه فرداى قيامت درباره ى آنها از من سوال خواهى نمود. تمام احكامى كه اسلام در شئون مختلف زندگى براى مردم مقرر فرموده و بايد عملا آنها را رعايت نمايند مشمول اين معيار است. حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در حديث مفصلى به عنوان بيان حقوق، حق خدا، حق اعضاى بدن، حق والدين، حق فرزند، حق معلم، و ديگر حقوق را در موارد مختلف توضيح داده و مسئوليت مردم را درباره ى آنها بيان فرموده است. در اينجا به طور نمونه يكى از آن حقوق، كه مسئله ى تربيت فرزند است، به عرض شنوندگان محترم مى رسد:
و اما حق ولدك فان تعلم انه منك و مضاف اليك فى عاجل الدنيا بخيره و شره و انك مسوول عما وليته به من حسن الادب و الدلاله على ربه عز و جل و المعونه له على طاعته، فاعمل فى امره عمل من يعلم انه مثاب على الاحسان اليه، معاقب على الاساءه عليه.
حق فرزندت به تو اين است كه بدانى او، در خير و شر دنيا، از تو و وابسته به توست، و تو در ولايتى كه بر وى دارى مسئول ادب و تربيت او هستى، مسئول هدايتش به خداوندى، و مسئولى كه او را در طاعت بارى تعالى كمك نمايى. بايد عملت درباره ى فرزندت به
گونه اي باشد كه بدانى در نيكى نسبت به او ماجورى و در بدى نسبت به وى معاقب.
تربيت صحيح فرزند از جمله امور مهمى است كه خداوند در قيامت از آن سوال مى كند. پدر و مادر وظيفه شناس بايد به اين امر توجه كامل مبذول دارند و قسمتى از عمر شريف خود را در راه آن صرف نمايند. و فرزندى شايسته بار آورند.
از چيزهايى كه در قيامت مورد سوال واقع مى شود عمر و مال است و در اين باره روايات زيادى از اولياى اسلام رسيده و در اينجا يك روايت ذكر مى شود.
قال ابوعبدالله عليه السلام: كان فيما وعظ به لقمان ابنه: و اعلم انك ستسال غدا اذا وقفت بين يدى الله عز و جل عن اربع: شبابك فيما ابليته، و عمرك فيما افنيته، و ما لك مما اكتسبته و فيما انفقته.
امام صادق (ع) فرمود: از جمله مواعظ لقمان به فرزندش اين است كه: در قيامت، وقتى در موقف حساب قرار گرفتى چهار چيز را از تو مى پرسند: جوانيت را چگونه از ميان بردى؟ عمرت را در چه راه فانى نمودى؟ مالت را از كجا به دست آوردى؟ و آن را در چه راه صرف كردى؟
جوانى نعمتى است بسيار بزرگ و گرانقدر و درباره ى آن روايات متعددى آمده و دانشمندان جهان درباره ى ارزش آن بسيار سخن گفته اند.
عن على عليه السلام قال: شيئان لا يعرف فضلهما الا من فقد هما: الشباب و العافيه.
دو چيز است كه آدمى قدر آن را نمى داند مگر آنكه آن دو نعمت را از دست داده باشد: يكى نعمت جوانى است و آن ديگر نعمت سلامت و عافيت.
چنين گفت روزى به پيرى جوانى
كه چونست با پيريت زندگانى
بگفتش در اين نامه هر چيز مبهم
كه معنيش جز وقت پيرى ندانى
تو به كز توانايى خويش گويى
چه مى پرسى از دوره ى ناتوانى
جوانى نگهدار كاين مرغ زيبا
نماند در اين خانه ى استخوانى
متاعى كه من رايگان دادم از كف
تو گر مى توانى مده رايگانى
هر آن سرگرانى كه من كردم اول
جهان بيشتر كرد از آن سرگرانى
چه سرمايه ام رفت بى مايه ماندم
كه بازيست بى مايه بازارگانى
از آن برد گنج مرا دزد گيتى
كه در خواب بودم گه پاسبانى
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم قال: يا اباذر! اغتنم خمسا قبل خمس، شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك و غناك قبل فقرك و فراغك قبل شغلك و حياتك قبل موتك.
از رسول اكرم است كه به ابى ذر غفارى فرموده: پنج چيز را پيش از پنج چيز، غنيمت بشمار، جوانيت را قبل از پيرى، سلامتت را قبل از بيمارى، تمكنت را قبل از تهيدستى، فراغتت را قبل از گرفتارى، و زندگانيت را قبل از مرگ.
خلاصه اينكه جوانى، دوران قوت و قدرت است، جوانى ايام نيرومندى و توانايى است، خداوند در قيامت از مردم سوال مى كند كه جوانى خود را چگونه صرف كرده و در چه راه به اين نعمت بزرگ پايان بخشيده اند. يكى از وظايف جوانان مسلمان در ايام شباب و
توانايى، فرا گرفتن وظايف دينى و شناخت حلال و حرام است. اينان بايد در ايام نيرومندى مسائل دين را بياموزند و در تمام ايام عمر، دانسته هاى خود را به كار بندند و رعايت وظايف خويشتن را بنمايند. حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام مى فرمود:
لو وجدت شابا من شبان الشيعه لا يتفقه لضربته عشرين سوطا.
حضرت رضا (ع) مى فرمايد: اگر جوان شيعه را بيابم كه در دين تفقه نمى كند و موازين دينى را فرا نمى گيرد او را كيفر خواهم داد و به ياد گرفتن، وادارش مى نمايم تا اينكه موازين دينى را كه برنامه ى زندگى اوست بياموزد.
كسانى كه در جوانى احكام خدا را مى آموزند و آنها را عملا به كار مى بندند در ميانسالى و پيرى نيز تا حدودى طبق آنها عمل مى كنند و در نتيجه با گناهان كمترى از دنيا مى روند و در عرصه ى قيامت مسئوليت خفيفترى دارند. آنان كه جوانى را در غفلت و گناه مى گذرانند و كمترين توجهى به فرا گرفتن احكام الهى ندارند موقعى كه آتش جوانى در وجودشان فروكش مى كند و ايام غرور شباب سپرى مى گردد و به ميانسالى و پيرى مى رسند گناهانشان رنگ متناسب با آن زمان مى گيرد، مهمترين آن گناهان در موقع ميانسالى و پيرى، گناهان زبان است: غيبت مى كنند، تهمت مى زنند، دروغ مى گويند، عرض و آبروى مردم را مى برند، با استهزا افراد را به مسخره مى گيرند، و خلاصه آنكه ايام زندگانى آنان با اين قبيل گناهان مى گذرد و اگر بعضى از آنان از اين قبيل گناهان خوددارى كنند چون احكام الهى را نمى دانند ممكن است قسمت اعظم عمرشان با لغوگويى و سخنان
بيهوده طى شود و همان بيهوده گويى در قيامت براى آنان بلاى بزرگ باشد. يكى از آفات بزرگ زبان كه حتما بايد از آن اجتناب نمود سخن گفتن در مورد چيزهايى است كه نه خير دنيا در بر دارد و نه خير آخرت و به نظر مى رسد كه اين قبيل سخنان چون غيبت و تهمت و دروغ و افترا نيست مانعى ندارد، اما اخبار و روايات بسيارى از طرق عامه و خاصه رسيده است كه رسول گرامى و ائمه ى معصومين عليهم السلام پيروان خود را از اين قبيل سخنان برحذر داشته و آنان را جدا منع نموده اند و در اينجا به بعضى از آن روايات اشاره مى شود. رسول اكرم به ابوذر غفارى فرموده است:
لا تنطق فيما لا يعنيك و اخزن لسانك كما تخزن ورقك.
در چيزى كه احتياج ندارى و مبتلا به تو نيست سخن مگو و زبانت را در خزانه ى دهان نگاهدارى كن همانطورى كه نقره ى گرانقدر خود را در صندوق، محفوظ مى دارى.
عن محمد بن كعب قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ان اول من يدخل من هذا الباب رجل من اهل الجنه، فدخل رجل اسمه عبد الله بن سلام. فقام اليه ناس من اصحاب رسول الله، فاخبروه بذلك و قالوا اخبرنا باوثق عملك فى نفسك ترجوبه. فقال: انى لضعيف و ان اوثق ما ارجوبه الله سلامه الصدر و ترك ما لا يعنينى.
محمد بن كعب مى گويد: رسول اكرم فرمود، اول كسى كه داخل مى شود از اين در، مردى از اهل بهشت است. در اين ميان مردى وارد شد كه اسم او عبدالله بن سلام بود. بعضى از اصحاب رسول اكرم گردش جمع شدند و خبر دادند كه پيمبر در غياب تو
چنين فرموده است. به ما بگو محكمترين عملى كه در نفس توست و مورد اميد توست چيست؟ پاسخ داد من بنده ى ناتوان و ضعيفى هستم و عملى كه نزد من خيلى ارزنده و محكم است اين است كه دل من به كسى بدبين نيست و بعلاوه، آن را كه مورد احتياج من نبوده ترك گفته ام.
قال ابوذر رضى الله عنه قال لى رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم: الا اعلمك بعمل خفيف على البدن ثقيل فى الميزان. قلت بلى يا رسول الله. قال: هو الصمت و حسن الخلق و ترك ما لا يعنيك.
رسول اكرم صلى الله عليه و آله به ابوذر غفارى فرمود: آيا نمى خواهى ترا عملى تعليم كنم و آگاه سازم كه بر بدنت خفيف است و ثقل و سنگينى ندارد اما در ميزان عملت در قيامت بسيار وزين و سنگين است؟ ابوذر گفت: بلى يا رسول الله، بفرماييد. گفت: آن عملى كه در قيامت وزين و سنگين است يكى صمت و سكوت است و يكى حسن خلق است و ديگر آنكه سخن گفتن را در چيزى كه مورد ابتلا و احتياج تو نيست ترك كنى.
موعظه ى لقمان به فرزندش كه در حديث امام صادق (ع) مذكور افتاد حاوى چهار مطلب است كه در قيامت، مورد سوال قرار مى گيرد: اول آنكه جوانيت را چگونه نابود ساختى، دوم آنكه عمرت را در چه راه فانى نمودى. شخصى كه سخن مى گويد عمر خود را مصرف مى كند و اين سرمايه ى گرانقدر را به جريان مى اندازد. اگر سخنش صحيح و مرضى خداوند باشد يا نفع دنيوى عايدش مى گردد يا نفع
اخروى. اگر سخنان لغو و بيهوده باشد، عمرش مصروف مى گردد و از سرمايه ى عمرش كاسته مى شود اما به هيچوجه نفعى نمى برد و در قيامت، مورد سوال قرار مى گيرد كه چرا سخنانى اينچنين گفتى و سرمايه ى عمر را بيهوده بر باد دادى. نكته ى قابل ملاحظه اين است كه سخنان لغو و بيهوده نه تنها عمر گوينده را تضييع مى كند، بلكه عمر شنونده نيز به هدر مى رود و او هم ضرر مى كند. بدبختانه در بعضى از مواقع سخنان غيرضرورى يا سوالات بى فايده منجر به گناه مى شود و گوينده و شنونده اغلب در معرض آلودگى قرار مى گيرند و استحقاق كيفر مى يابند، مثلا در ماه مبارك رمضان كسى از ديگرى مى پرسد: روزه دارى يا نه؟ اين از سوالاتى بسيار بى فايده و لغو است، ولى زيانبار. اگر شخص مورد سوال، به علت بيمارى روزه ندارد و نمى خواهد بيمارى خود را به زبان بياورد و به كسى بگويد، يا بايد در پاسخ سائل، دروغ بگويد و جواب دهد: روزه دارم. اگر بگويد بيمارم و روزه ندارم آن سائل مى پرسد: چه بيمارى باعث شده است كه روزه را افطار كرده اى؟ آن مرد نمى خواهد بيمارى خود را بگويد، شايد تند شود و بگويد: به تو مربوط نيست. اين جمله، او را تحقير مى كند و سوال كننده را شرمنده مى سازد. و اگر روزه دارد و نمى خواهد رياكارى و خودنمايى كند، اگر بگويد روزه دارم جنبه ى ريا پيدا مى كند، اگر به او پاسخ ندهد و اعتنا نكند او را تحقير نموده است، و در هر حال، سخنان بيهوده مشكلاتى به بار مى آورد و گاهى مستلزم گناه مى گردد و به فرموده ى امام صادق (ع) تمام اين حرفها كه مصرف كننده ى عمر است در قيامت، مورد سوال واقع مى شود و از او مى پرسند: چرا عمرت را در مجارى باطل و سخنان لغو مصرف نموده اى.
سومين سوالى كه در قيامت مى شود و در حديث امام صادق (ع) آمده راجع به «مال» است. از او مى پرسند: مالى را كه به دست آوردى از چه مجرا بوده و آن را از چه طريق كسب كرده اى؟
چهارم مى پرسند: مال به دست آورده را چگونه صرف نموده و با آن چه عملى انجام داده اى؟ اين دو مطلب هم، به نوبه ى خود، بسيار مهم است و افراد متدين بايد كاملا درباره ى آن دقيق باشند. فردى كه براى اداره ى زندگى و حفظ آبروى خود و تامين مصارف زن و فرزند دنبال تهيه ى مال مى رود عملش مقدس است و اسلام به آن اهميت داده و حتى در بعضى از روايات آمده كه: انسانى كه براى زن و فرزندش زحمت مى كشد همانند مجاهدى است كه در راه خدا شمشير مى زند، اما اگر فردى لاابالى و گناهكار از پى تحصيل مال مى رود و باك ندارد كه مال حلال باشد، حرام باشد، براى خودنمايى برود يا براى سوزاندن دل مردم، اين انسانى كه در امر مال، بى باك است رسول اكرم درباره ى او به ابوذر غفارى فرموده است:
يا اباذر! من لم يبال من اين اكتسب المال لم يبال الله عز و جل من اين ادخله النار.
اي اباذر! كسى كه باك ندارد كه از چه راه كسب مال كند و مقيد به حلال و حرام آن نيست، خدا هم باك ندارد كه او را از چه درى وارد جهنم نمايد.
صرف مال نيز مانند كسب مال، در قيامت، از مواد مورد پرسش خداوند است. مال به دست مى آورد اما گاهى آن را در راه قمار صرف مى كند، در راه مشروب خرج مى نمايد، گاه گاهى به
صورت ميهمانى صرف تبذير نعمتهاى خدا مى كند، اسراف مى نمايد، در محيطى كه افراد گرسنه بسيار است اين مقدار غذاى زايد را در زباله و خاكروبه ها مى ريزد و اين عمل موجب تحريك دشمنى و عداوت مى شود و بر اثر دشمنى، ماده ى فساد اجتماعى تحقق مى يابد و گاهى حوادثى مرگبار دامنگير جامعه مى گردد. در قرآن شريف آمده است:
و لا تطيعوا امر المسرفين. الذين يفسدون فى الارض و لا يصلحون.
خداوند، مسلمانان را از پيروى اسرافگران برحذر داشته و فرموده است از اينان اطاعت ننماييد كه اين گروه افسادگرند، جامعه را به هم مى ريزند و در راه صلاح مردم قدمى برنمى دارند.
جمله ى دوم اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» پس از ذكر صلوات، از خدا مى خواهد كه مرا به كارهايى وادار نما كه فرداى قيامت از من سوال خواهى نمود و نمونه هايى از آن قبيل كارها مذكور افتاد.
حضرت زين العابدين (ع) در جمله ى سوم دعا، كه آخرين قسمت بحث امروز است، به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و استفرغ ايامى فيما خلقتنى له.
بار الها! توان و نيروى مرا در طول ايام زندگى به راهى قرار ده كه مرا براى آن آفريده اى.
در قرآن شريف آمده است:
ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون.
خداوند مى فرمايد: من جن و انس را نيافريده ام مگر براى
عبادت.
اگر كلمه ى عبادت به معناى وسيعى كه در آيات و اخبار آمده روشن گردد هدف خداوند از خلقت انسان به خوبى واضح مى شود. عبادت، در قرآن شريف، گاهى به معناى پرستش آمده است و گاه به معناى اطاعت. يك جا از قول ابراهيم خليل مى فرمايد:
اتعبدون ما تنحتون.
آيا بتهايى را كه خود تراشيده ايد پرستش مى نماييد؟
در جايى ديگر به معناى اطاعت آمده است:
الم اعهد اليكم يا بنى آدم ان لا تعبدوا الشيطان انه لكم عدو مبين.
اي اولاد آدم! آيا با شما پيمان نبستم كه شيطان را اطاعت نكنيد زيرا او دشمن آشكار شماست؟
در روايات اولياى گرامى اسلام نيز در بعضى از مواقع عبادت به معناى پرستش آمده است مانند اخبارى كه درباره ى بت پرستى رسيده يا درباره ى رياكارى افراد. در اين مقام، اهل بيت رسول اكرم هدفشان پرستشهاى نابجاست. اما درباره ى عبادت بت، اخبار بسيار است، حتى علاوه بر اينكه خود عبادت مى كردند فرزندان را در مقابل بت قربانى مى نمودند. و اما درباره ى ريا هم اخبار بسيار دارد، كسى كه نماز مى خواند و تنها توجهش جلب قلوب مردم و بهره مندى از مقاصد مادى است او خدا را نمى پرستد، مردم را مى پرستد يا منافع مادى خود را، اما درباره ى اينكه عبادت به معناى «اطاعت» به كار برده شده، آن هم در روايات بسيار است.
عن على عليه السلام قال: سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله
يقول: من اطاع مخلوقا فى غير طاعه الله جل و عز فقد كفر و اتخذ الها من دون الله.
على (ع) مى فرمود، من از پيمبر گرامى شنيده ام كه مى فرمود: هر كس مخلوقى را در غير طاعت الهى اطاعت كند بدون ترديد كافر شده و اله يا معبودى غير خدا را براى خود برگزيده است.
در حديث ديگر:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من اطاع رجلا فى معصيه فقد عبده.
اگر انسانى مردى را در يكى از گناهان اطاعت كند بى ترديد آن مرد، معبود واقع شده و اطاعت كننده او را بندگى نموده است.
خداوند در قرآن شريف درباره ى بعضى از كسانى كه على الظاهر ايمان مى آورند آيه اي آورده كه اين است:
و ما يومن اكثرهم بالله الا و هم مشركون.
بيشتر اين مردم، بظاهر ايمان نمى آورند الا اينكه در واقع مشرك اند.
در ذيل اين آيه، امام صادق (ع) در دو حديث دو بيان دارد:
بيان اول اين است كه مى فرمايد:
يطيع الشيطان من حيث لا يعلم فيشرك به.
شيطان را به طور ناآگاه اطاعت مى كند و بر اثر اين اطاعت، به خدا شرك مى آورد.
در حديث ديگر باز در بيان اين آيه مى فرمايد:
شرك طاعه و ليس شرك عباده.
شركى كه در اين آيه آمده است شرك طاعت است نه شرك عبادت.
از آنچه مذكور افتاد روشن شد كه كلمه ى عبادت، به موجب آيات و اخبار، گاهى به معناى پرستش است و زمانى به معناى اطاعت. وقتى خدا در قرآن مى فرمايد:
ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون.
من جن و انس را نيافريده ام مگر براى عبادت، يعنى براى اينكه خدا را بپرستند و بى قيد و شرط، از او اطاعت نمايند و بس. پس عبادت حاوى اين دو معنى شد و در آيه ى ديگر مى فرمايد:
و ان اعبدونى هذا صراط مستقيم.
مرا عبادت كنيد كه عبادت من صراط مستقيم و راه صلاح و فلاح و رستگارى است.
پس ما مى توانيم بگوييم كه خداوند انسان را نيافريده و جنيان را خلق نكرده، مگر براى پيمودن صراط مستقيم، خواه صراط مستقيم از نظر عبادت خدا باشد و خواه از نظر اطاعت باريتعالى. پيمودن صراط مستقيم، مايه ى تعالى و تكامل است، وسيله ى آشكار شدن كمالات معنوى و استعدادهاى درونى است، پيمودن صراط مستقيم، آدمى را به اعلى عليين مى برد:
طيران مرغ ديدى توز پايبند شهوت
بدرآى تا ببينى طيران آدميت
رسد آدمى به جايى كه به جز خدا نبيند
بنگر كه تا چه حد است مكان آدميت
قرآن مى فرمايد:
لقد خلقنا الانسان فى احسن تقويم.
ما انسان را در بهترين سازمان آفريده ايم.
و اگر اين سازمان قابل و لايق، در راه صراط مستقيم به كار افتد حتما به عاليترين مقام، به اعلى علين مى رسد، اما اگر از صراط مستقيم، منحرف گردد و به كجروى گرايش يابد، زبان از صراط مستقيم خارج شود، قلم و قدم بيرون رود، آدمى از نظر گفتار و رفتار منحرف گردد، و خلاصه، صحبت از عبادت غير خدا و اطاعت غير باريتعالى به ميان بيايد در نتيجه، مصداق آن جمله ى بعد از آيه مى شود:
ثم رددناه اسفل سافلين.
به پست ترين وضعيت و بدترين جريان، سقوط مى كند و راه نابودى و تباهى را در پيش مى گيرد.
پس امام سجاد (ع) كه در جمله ى سوم بحث امروز عرض مى كند: و استفرغ ايامى فيما خلقتنى له، معناى كلامش اين است:
بار الها! در تمام ايام عمر توان مرا در صراط مستقيم خودت به كار بر، يعنى در عبادتت، زيرا عبادت خدا و اطاعت از او صراط مستقيم الهى است و صراط مستقيم خدا راهى است كه اگر انسانى آن را درست بپيمايد به تمام كمالات انسانى نايل مى شود و هدفى كه خدا در خلقت انسان داشته در وجود آن انسان تحقق مى يابد. هدف خداوند در آفرينش انسان، تعالى و تكامل اين موجود، در ظل اطاعت بى قيد و شرط از ذات اقدس الهى است.
آدمى داراى دو بعد است: يكى بعد حيوانى و آن ديگر، بعد انسانى و ملكوتى. اما در بعد حيوانى داراى شهوت و غضب و حب
ذات است و حب اولاد و حب مقام و انتقامجويى و نظاير اينهاست كه مربوط به غرايز حيوانى مى باشند و بايد با اندازه گيرى صحيح به طورى كه متناسب با شان انسان باشد اقناع گردد. اما در بعد انسانى داراى عقل و وجدان اخلاقى و آزادى عمل و نطق و تعالى نامحدود و تمايل به كمال بى اندازه است. اين بعد كه شان انسانى است بايد وسيله ى اطاعت از باريتعالى، بندگى خداوند، كسب علم براى رسيدن به حق و حقيقت و نيل به مقام هدايت و ديگر امور انسانى مصروف گردد. اگر انسانى هدف حيوانى خود را با اندازه گيرى ارضا نمود و اهداف انسانى را هم طبق اوامر الهى اجرا كرد، اين شخص به مقام انسانيت يعنى به مقام هدف خلقت رسيده، ولى اگر از مرز حيوانيت قدمى فراتر ننهاد و تمام توجه او در زندگى به شهوات بهيمى بود و هدف الهى را از خلقت انسان در خود ناديده گرفت، قدم به قدم به سوى سقوط و تباهى پيش مى رود و راه شقاوت و بدبختى را مى پيمايد و سرانجام از دار دنيا مى رود و به عذاب ابدى و كيفر سرمدى دچار خواهد شد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و اغننى و اوسع على فى رزقك، و لا تفتنى بالنظر.
بار الها آنقدر مرا غنى بنما و از مال دنيا برخوردارم ساز كه به مردم نياز نداشته باشم، و روزيت را بر من وسعت بخش تا خانواده ام در گشايش باشند و مرا با نگاه و التفات به اموال ثروتمندان آزمايش منما.
اين چند جمله، به خواست خدا موضوع سخنرانى امروز است و چون در اين عبارت كلمه «غنا» و همچنين كلمه ى «وسعت رزق» آمده و قهرا بحث غنا و فقر در ميان مى آيد لازم است راجع به رواياتى كه درباره ى خوبى فقر يا بدى آن آمده و همچنين در خوبى غنا يا بدى آن روايت شده بحث شود تا شنوندگان محترم متوجه گردند كه آن فقرى كه در اسلام ممدوح و پسنديده است كدام است و آنكه مذموم و ناپسند است كدام. و همچنين معلوم شود كه غناى ممدوح و پسنديده كدام است و غنا و ثروت مذموم كدام. در اين باره با استفاده از روايات و اخبار، به خواست خداوند، مطلب بر شنوندگان گرامى روشن مى شود. در شروع به بحث اين مطلب، در مقدمه، لازم است
عرض شود كه فقر و غنا مقول به تشكيك و داراى درجات و مراتب اند، و مدح و ذمى كه راجع به فقر و غنا شده ناظر به درجات ممدوح و مذموم آن دو است و براى بيان اين مطلب معروض مى گردد كه گاهى يك نفر، آنقدر فقير و تهيدست است كه به قدر حداقل مخارج روزش را ندارد و گرسنه است، اين يك فقير است در حد اعلاى فقر. يك نفر ديگر فقيرى است كه به قدر نان خالى غذا دارد، اما از ساير نعمتهايى كه در يك وعده ى غذا سزاوار است كه مورد استفاده باشد محروم و فاقد آنهاست. اين هم يك درجه از فقر. يك درجه ى ديگر فقر اين است كه به قدر كفاف و با يك وسعت متناسب در زندگى دارد لكن از مال بسيار محروم است، اين هم يك درجه ى ديگر فقر است. در غنا هم عينا همين طور است: گاهى يك نفر غنى است، يعنى در حدى كه به مردم نياز ندارد و دست تمنى به سوى كسى دراز نمى كند و زندگيش بالنسبه با وسعت مى گذرد، اين يك قسم غناست. قسمى ديگر از غنا اين است كه ذخيره ى غذاى سالانه ى خود را در منزل دارد و از نظر زندگى خود و عائله اش مطمئن است، اين هم قسمى ديگر از غنا. اما غناى سوم براى كسى است كه سرمايه دار است و اموال بسيار گرد آورده و با حرص و ولع، على الدوام، در پى جمع مال و اندوختن ثروت مى رود و تمام عمرش در اين راه مصروف مى گردد، اين هم قسم سوم در امر ثروت. هر كدام از اين اقسام فقر و غنا از نظر اخبار داراى معيارهايى است كه اگر افراد به آنها توجه كنند مدح و ذم فقر و غنا را به خوبى درك مى نمايند.
اولين موضوعى كه در بحث فقر و غنا بايد از نظر دينى مورد توجه قرار گيرد اين است كه اسلام دين كار و فعاليت و آيين سعى و
عمل است. تمام مردم براى تامين زندگى با عزت و شرافتمندانه بايد از پى كار و كوشش بروند و در جامعه وجودى موثر باشند، و اگر كسانى از كار شانه خالى كنند و براى تامين مايحتاج زندگى خود دنبال كار نروند در اسلام، مورد بدبينى و انزجارند.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: قال موسى يا رب! اي عبادك ابغض اليك؟ قال: جيفه بالليل و بطال بالنهار.
امام باقر (ع) فرمود كه حضرت موسى بن عمران به پيشگاه خدا عرض كرد، بار الها! كداميك از بندگانت نزد تو بيشتر مورد بغض و بدبينى هستند؟ فرمود: آن كسى كه در شب مانند مردارى در رختخواب افتاده و در روز، عمرش در جامعه به بطالت مى گذرد و كار نمى كند و مى خواهد از دسترنج مردم ارتزاق نمايد.
اولياى گرامى اسلام آنقدر به كار كردن مسلمانان مصر بودند و مى خواستند زندگانى آنان با عزت بگذرد كه اگر در مواقعى افرادى نقص عضوى مى داشتند باز هم به آنان تاكيد مى كردند كه از عضو سالم خود استفاده كنند و به كار اشتغال يابند. در اين باره حديثى از امام صادق (ع) است:
ان رجلا اتاه فقال: انى لا احسن ان اعمل عملا بيدى و لا احسن ان اتجر و انا محارف محتاج، فقال: اعمل و احمل على راسك و استغن عن الناس.
مردى به حضور امام صادق (ع) آمد و گفت: يابن رسول الله! من انسانى هستم كه نمى توانم با دستم كار كنم- گويى دستش عيبى داشته كه فاقد قدرت كار بوده- و سرمايه اي هم ندارم كه
تجارت كنم و نيازمند و محتاجم. حضرت ديد كه سر و گردن او سالم است. فرمود عمل كن، كار كن و كالا را با سر خود حمل نما و از مردم بى نياز باش.
قال على عليه السلام: ان يكن الشغل مجهده فاتصال الفراغ مفسده.
على (ع) فرموده: اگر تن دادن به شغل مايه ى زحمت و تعب است بيكارى دائم نيز باعث نادرستى و فساد است.
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم قال: ملعون من القى كله على الناس.
رسول اكرم فرموده است: رانده و مطرود درگاه باريتعالى است آن كسى كه بار زندگى خود را بر دوش دگران بيفكند و بخواهد از دسترنج مردم ارتزاق نمايد.
به موجب روايات بسيارى كه رسيده است، ائمه ى معصومين عليهم السلام خود كار مى كردند و در اراضى زراعى سعى و كوشش مى نمودند تا نانى از راه كشاورزى به دست آورند. علاوه بر اينكه خودشان به كار اهميت مى دادند، كارگران زحمتكش را نيز احترام بسيار مى نمودند و آنان را مورد تقدير و تشويق قرار مى دادند.
روى انس بن مالك ان رسول الله صلى الله عليه و آله لما اقبل من غزوه تبوك استقبله سعد الانصارى فصافحه النبى (ص) ثم قال له: ما هذا الذى اكنب يديك. قال: يا رسول الله! اضرب بالمر و المسحاه فانفقه على عيالى. فقبل يده رسول الله (ص) و قال هذه يد لا تمسها النار.
انس بن مالك مى گويد: موقعى كه رسول اكرم از جنگ
تبوك مراجعت مى كرد، سعد انصارى به استقبال آمد. حضرت با او مصافحه كرد و دست سعد را زبر و خشن ديد. فرمود چه صدمه و آسيبى به دستت رسيده است. عرض كرد: يا رسول الله من با وسايل كشاورزى كار مى كنم و درآمدم را خرج معاش خانواده ام مى نمايم. رسول اكرم دست او را بوسيد و فرمود: اين دستى است كه آتش با آن تماس پيدا نمى كند.
اگر كسى آماده ى كار كردن هست، لكن به علت فرسودگى و ضعف شديد يا بيمارى، قدرت كار ندارد و حداقل امرار معاش و سد جوع در دسترسش نيست، او فقير و گرسنه است و اين فقر بى اندازه مذموم است زيرا چنين فقرى ممكن است آدمى را به گناه و ناپاكى، به دزدى و تجاوز به اموال مردم، يا به كفرگويى و اسائه به مقام مقدس باريتعالى وادار نمايد. اين فقر در نظر اسلام بسيار مذموم است و در اين باره روايات بسيارى رسيده، از آن جمله است:
الفقر سواد الوجه فى الدارين.
اينچنين فقر، روسياهى در دنيا و آخرت است.
كاد الفقر ان يكون كفرا.
اين قبيل فقرها ممكن است به كفر و بى دينى منجر گردد.
عن على عليه السلام قال: الفقر يخرس الفطن عن حجته، و المقل غريب فى بلدته.
على (ع) فرموده است: انسانى كه فقير است در مقام استدلال، زبانش بند مى آيد، و افراد كم بضاعت در بلد خود همانند غريبان زندگى مى كنند.
اين فقر است كه نبى اكرم درباره ى آن فرموده است:
اللهم انى اعوذبك من الكفر و الفقر. فقال رجل: ايعدلان؟ قال: نعم.
رسول اكرم فرمود: بار الها! من از كفر و از فقر به تو پناه مى برم. مردى كه اين جمله را از حضرت شنيد عرض كرد: يا رسول الله! آيا كفر و فقر، معادل يكديگرند؟ حضرت در پاسخ فرمود بلى.
خلاصه اينكه فقرى كه آدمى فاقد حداقل زندگى باشد و نتواند سد جوع نمايد بسيار مذموم است و آدمى را در خطر گناهان دنيوى و اخروى مى اندازد و روايات در اين باره بسيار آمده كه بعضى از آنها مذكور افتاد.
فقر ممدوح كه در روايات آمده آن فقرى است كه انسان به قدر كفاف و آن مقدارى كه براى خود و خانواده اش لازم است و كفايت مى كند واجد باشد و اين زندگى كه هم آبرو محفوظ است و هم اسير ثروتمندى و سرمايه دارى نيست آنقدر محبوب رسول اكرم بود كه دعا مى كرد و مى گفت:
اللهم اجعل قوت آل محمد كفافا.
بار الها! قوت و غذاى آل محمد را به قدر كفاف قرار ده، يعنى آن مقدارى كه زندگى به اندازه اداره شود ولى آل پيغمبر در صف سرمايه داران و ثروتمندان نباشد.
قال رسول الله صلى الله عليه و آله: طوبى لمن اسلم و كان عيشه كفافا.
پيغمبر مى فرمود: خوشا به حال آن انسانى كه اسلام آورد و معاش او به قدر كفاف باشد، يعنى درآمدش براى زندگيش وافى و كافى باشد.
رسول اكرم با جمعى در بيابان به كسى كه شترانى را به چرا برده بود و تحت مراقبت داشت گذر كردند. حضرت از او درخواست نمود كه مقدارى شير بدهد كه آنان بنوشند. جواب داد: شيرى كه در پستان شتران است براى صبح است و آنچه دوشيده ايم و در ظرف است براى شب، و خلاصه، به حضرت جواب مثبت نداد. پيغمبر اكرم درباره ى او دعا كرد، گفت:
اللهم اكثر ماله و ولده.
بار الها! مال و فرزندان او را بسيار گردان.
بعد از آنجا گذشتند و به كسى رسيدند كه به چراندن گوسفندان اشتغال داشت. براى گرفتن شير، نزد او فرستاد. آن مرد رفت و آنچه در پستانهاى گوسفندانش بود دوشيد و آنچه را هم كه در دست داشت نيز آورد و به حضرت تقديم نمود و بعد هم گوسفندى آورد و گفت: اينها چيزى بود كه در نزد من بود و اگر ميل دارى باز زيادتر كنم.
قال رسول الله: اللهم ارزقه الكفاف.
پيغمبر درباره ى او دعا كرد و گفت: بار الها! به او به قدر كفاف عنايت بفرما.
فقال له بعض اصحابه، يا رسول الله: دعوت للذى ردك بدعاء عامتنا نحبه و دعوت للذى اعطاك بدعاء كلنا نكرهه. فقال: ان ما قل و
كفى خير مما كثر و الهى.
وقتى پيغمبر، دعاى دوم را درباره ى مردى كه صاحب گوسفندان بود نمود بعضى از اصحاب گفتند: يا رسول الله! درباره ى آن كسى كه شما را رد كرد دعايى نموده اي كه تمام ما آن دعا را دوست داريم، و درباره ى كسى كه به شما اعطاى شير نمود دعايى فرمودى كه هيچيك از ما به آن دعا ميل نداريم. حضرت فرمود: آنچه كم باشد و امر زندگى را كفايت كند بهتر از مال بسيار است كه آدمى را غافل كند و انسان را از مسير فضيلت منحرف نمايد.
غنا نيز مانند فقر، درجات و مراتبى دارد، بعضى از آنها در روايات، ممدوح شناخته شده و بعضى از آنها مذموم. يكى از رواياتى كه غنا را ممدوح شناخته اين حديث است كه از رسول اكرم نقل شده:
نعم العون على تقوى الله الغنى.
غنا براى پيمودن راه تقوا يار و مددكار خوبى است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: سلوا الله الغنى فى الدنيا و العافيه و فى الاخره المغفره و الجنه.
امام صادق (ع) فرمود: از خدا در دنيا غنا و عافيت را بخواهيد و در آخرت مغفرت و بهشت را.
امام صادق (ع) فرموده است:
خمس من لم تكن فيه لم يتهنا بالعيش: الصحه و الامن و الغنى و القناعه و الانيس الموافق.
پنج چيز است كه اگر كسى آنها را نداشته باشد عيش و
زندگى گوارا ندارد: سلامت تن، امنيت، غنا و تمكن، قناعت، و همسر موافق.
غناى مذموم آن تمكن و ثروتى است كه آدمى را به سركشى و طغيان وادارد، غرور و مستى بياورد، به مقدسات الهى بى اعتنا شود، و به بندگان تهيدست خدا تكبر بفروشد و خلاصه اينكه مسير انسانى را از آدمى سلب كند. قرآن شريف در اين باره مى فرمايد:
كلا، ان الانسان ليطغى ان رآه استغنى.
آدمى وقتى خود را مستغنى و بى نياز ببيند و تمكن مالى در خويشتن بيابد به سركشى و طغيان مى گرايد.
عن على عليه السلام قال: استعينوا بالله من سكره الغنى فان له سكره بعيده الافاقه.
على (ع) مى فرمود: از مستى غنا و ثروت به خدا پناه ببريد كه مستى ثروت بسيار دير برطرف مى شود.
امام سجاد (ع) در جمله ى اولى كه موضوع بحث امروز است از پيشگاه الهى درخواست غنا و تمكن مالى مى نمايد، او از خدا غنا مى طلبد تا به خانواده هاى بى بضاعت كمك كند، غنا مى خواهد تا يتيمان بى سرپرست را كفالت نمايد، تمكن مالى تقاضا مى كند تا در پرتو آن موجبات رضاى الهى را فراهم آورد، غنا مسئلت مى نمايد تا به زندگى خانواده ى خود بهبود بخشد و گشايشى در گذران آنان فراهم آورد، و اين مطلب از جمله ى دومى كه امام (ع) بعد از درخواست غنا، از پيشگاه الهى مسئلت نموده است روشن مى شود:
و اوسع على فى رزقك.
بار الها! رزق خود را كه به من عطا مى فرمايى وسيع گردان.
در روايات اولياى گرامى اسلام تاكيد شده است كه افراد غنى و متمكن در زندگى خانواده ى خود سختگير نباشند و از تامين رفاه و آسايش آنان خوددارى ننمايند.
عن على بن موسى الرضا عليه السلام قال: صاحب النعمه يجب عليه التوسعه عن عياله.
حضرت رضا (ع) مى فرمايد: بر صاحبان نعمت واجب است كه بر عيالات خود توسعه دهند و به زندگى آنان گشايش بخشند.
عن ابيحمزه قال، قال على بن الحسين عليه السلام: لان ادخل السوق و معى الدراهم ابتاع به لعيالى لحما و قد قرموا احب الى من ان اعتق نسمه.
ابى حمزه مى گويد حضرت على بن الحسين مى فرمود: اگر من داخل بازار شوم و با من چند درهم پول باشد و به وسيله ى آن براى خانواده ى خود گوشت تهيه كنم كه به آن نياز بسيار دارند براى من اين عمل محبوبتر است از اينكه بنده اي را آزاد نمايم.
عن ابن عباس رضى الله عنه قال: قال النبى صلى الله عليه و آله: من دخل السوق فاشترى تحفه فحملها على عياله كان كحامل صدقه الى قوم محاريف و ليبدء بالاناث قبل الذكور فانه من فرح ابنته فكانما اعتق رقبه من ولد اسمعيل.
عبدالله بن عباس مى گويد، رسول اكرم مى فرمود: هر كس داخل بازار شود و تحفه اى، مثلا ميوه اى، بخرد و آن را براى خانواده ى خود بياورد همانند صدقه اي است كه انسانى براى جمعيت محتاجى
ببرد و سپس مى فرمود وقتى وارد منزل مى شود اول، پيش از پسر بچه ها، از دختربچه ها شروع كند و تحفه را به آنها بدهد. بعد از آن فرموده هر كس دختر خود را در منزل شاد كند همانند اين است كه بنده اي را از فرزندان اسمعيل آزاد كرده باشد.
خلاصه اينكه اگر كسى قدرت مالى دارد و بخواهد پيوستگى خود را با مكتب اسلام و تعاليم قرآن شريف محفوظ بدارد حتما بايد زندگى عائله ى خود را توسعه دهد و آنان را در تنگنا و مضيقه نگذارد و رسول اكرم در اين باره فرموده است:
ليس منا من وسع عليه ثم قتر على عياله.
پيغمبر اكرم مى فرمود: كسى كه وسعت مالى دارد و داراى تمكن است ولى بر خانواده ى خود سخت بگيرد و آنان را از زندگى مرفه محروم دارد از ما نيست و به ما بستگى ندارد.
امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا كه موضوع بحث امروز است از خداوند درخواست غنا و تمكن مالى دارد. در جمله ى دوم از توسعه ى رزق سخن مى گويد و شايد تمناى غنا را براى رفاه اهل بيت خويش خواسته است. در جمله ى سوم عرض مى كند:
و لا تفتنى بالنظر.
بار الها! با توجه و التفات به اموالى كه در دست ثروتمندان است مرا مورد آزمايش و امتحان قرار مده.
دعاى سوم امام (ع) ناظر به غناى نفس و بى اعتنايى به دارايى و اموال سرمايه داران و مال اندوزان دنياست و اين همان چيزى است كه خداوند در قرآن شريف به پيمبر گرامى فرموده و او را
مخاطب ساخته است:
و لا تمدن عينيك الى ما متعنا به ازواجا منهم زهره الحيوه الدنيا لنفتنهم فيه و رزق ربك خير و ابقى.
اي رسول معظم! چشمان خود را به اموال و زينتهاى دنيوى كه به اصناف كفار اعطا نموده ام مگشاى كه اين ثروت و سرمايه را به منظور آزمايش و امتحانشان داده ام. و رزق و روزى پروردگارت كه براى اهل ايمان مقرر گرديده به مراتب بهتر و عاليتر است و همواره باقى و برقرار خواهد بود.
در ذيل اين آيه حديثى از رسول اكرم است كه فرموده:
من اتبع بصره بما فى ايدى الناس طال همه و لم يشف غيظه.
كسى كه چشم خود را براى نگاه كردن به اموال و ثروت دگران بگشايد اندوهش طولانى خواهد بود و غيظ و غضبش هرگز شفا نمى يابد.
طبع بشر حريص و فزون طلب است، هر قدر ثروت بيندوزد و مال گرد آورد حرص و طمعش بيشتر مى شود، همواره در باطن با خود به جنگ و ستيز است، از نظر دارايى، احساس كمبود مى كند و سرانجام با ناكامى از دنيا مى رود مگر آنكه خود را اصلاح كند و عنان حرص را به دست عقل واقع بين و مال انديش بسپارد و خويشتن را از سركشى و طغيان آن برهاند.
شكى رجل الى ابيعبدالله عليه السلام انه يطلب فيصيب و لا يقنع و تنازعه نفسه الى ما هو اكثر منه و قال علمنى شيئا انتفع به. فقال ابوعبدالله (ع): ان كان ما يكفيك يغنيك فادنى ما فيها يغنيك و ان
كان ما يكفيك لا يغنيك فكل ما فيها لا يغنيك.
مردى به شكايت نزد امام صادق (ع) آمد، عرض كرد: من از پى مال مى روم و آن را به دست مى آورم اما از درآمد خويش قانع نمى شوم و همواره با نفس خود درجنگم و از آن بيشتر مى خواهد، عرض كرد به من چيزى بياموزيد كه از آن منتفع شوم، يعنى درمانم نماييد. حضرت فرمود: اگر آن مقدار درآمد كه امر ترا كفايت مى كند بى نيازت مى سازد چيز جزئى از مال دنيا ترا غنى مى نمايد و اگر درآمدى براى تو كافى است و بى نيازت نمى كند تمام آنچه در دنياست بى نيازت نخواهد نمود.
در واقع، امام (ع) مى خواهد بفرمايد: اگر مايلى از جنگ درونى خلاص شوى و از شر حرص رهايى يابى هدف خود را از كسب مال، اداره ى زندگى شرافتمندانه قرار ده، در اين صورت، مال قليلى ترا غنى و بى نياز مى سازد و كفاف زندگيت را مى نمايد، اما اگر هدفت در كسب مال، ثروت اندوزى و سرمايه دارى باشد تمام اموال جهان براى تو كافى نيست و هرگز از جنگ داخلى و سركشى حرص، آزاد نخواهى شد. بنابراين علاج اين حالت روانى در اختيار خود انسان است و شخص حريص بايد تمرين كند و عقل خود را به قضاوت بياورد و بگويد: چرا من اينقدر مى دوم و براى چه تا اين اندازه در گردآورى مال مى كوشم و بدون اينكه نفعى ببرم بايد آنها را بگذارم و بگذرم. وقتى توطين نفس نمود و خود را به عمل ناروا و غيرعاقلانه ى خويش متوجه ساخت مى تواند بر هواى نفس خود و حرص خويش غلبه كند و خود را از آن بلا و بدبختى برهاند، و اين حالت،
در منطق اخبار و روايات، غناى نفس است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ليس الغنى من كثره العرض و لكن الغنى من النفس.
رسول اكرم مى فرمود: غنا و بى نيازى از كثرت اموال دنيوى نيست، بلكه از بى نيازى نفس است و بايد روح آدمى احساس بى نيازى كند و از دنيا آن را بخواهد كه محترمانه صرف زندگيش شود.
عن على عليه السلام قال: الغنى الاكبر الياس عما فى ايدى الناس.
على (ع) فرموده است: غناى بزرگ و بى نيازى مهم، نااميدى و ياس از آن چيزهايى است كه در دست مردم است، يعنى بى اعتنايى و عدم توجه به اموال ثروتمندان و هستى افراد متمكن. كسى كه داراى اين حالت نفسانى باشد او در واقع غنى بزرگ اجتماع است، يعنى به اموال ثروتمندان بزرگ و سرمايه داران مهم اعتنا ندارد.
ابى بصير مى گويد از امام صادق (ع) شنيدم كه فرمود: عثمان به وسيله ى دو نفر از غلامان خود دويست دينار طلا براى ابوذر فرستاد و گفت: نزد او ببريد و سلام مرا به وى برسانيد و بگوييد: اين دويست دينار است كه عثمان براى شما فرستاده كه نياز خود را برطرف نمايى و حوايج خويشتن را تامين كنى.
فقال ابوذر: هل اعطى احدا من المسلمين مثل ما اعطانى؟ قالا لا. قال انما انا رجل من المسلمين يسعنى ما يسع المسلمين. قالا له: انه
يقول هذا من صلب مالى و بالله الذى لا اله الا هو ما خالطها حرام و لا بعثت بها اليك الا من حلال. فقال: لا حاجه لى فيها و قد اصبحت يومى هذا و انا من اغنى الناس. فقالا له: عافاك الله و اصلحك، ما نرى فى بيتك قليلا و لا كثيرا مما يستمتع به. فقال: بلى تحت هذا الاكاف الذى ترون رغيفا شعير قد اتى عليهما ايامه.
ابوذر گفت: آيا به هيچيك از مسلمانان چنين مبلغى را داده است؟ گفتند: نه. ابوذر گفت: من يكى از مسلمانانم، گشايشى كه براى من است بايد براى همه ى مسلمين باشد. به ابوذر گفتند كه عثمان اين مبلغ را از مال شخصى خود فرستاده و قسم ياد كرده است كه من آن را به حرام نيالوده ام و براى شما جز حلال نفرستاده ام. ابوذر گفت: من احتياجى به اين پول ندارم و امروز صبح نموده ام و از غنى ترين مردمم. غلامان گفتند: خداوندت عافيت بخشد، ما كه در اطاق شما كم يا زياد چيزى كه از آن بهره مند شوى نمى بينيم.
گفت: زيرا اين پالان، سفره ى من است و در آن دو قرصه ى نان جوين دارم، به اين پول محتاج نيستم و به خدا قسم هرگز آن را نمى گيرم.
امام جواد (ع) هم در موضوع غناى نفس و بى نيازى روح، چنين فرموده است:
الغنى قله تمنيك و الرضا بما يكفيك و الفقر شره النفس و شده القنوط.
مى فرمايد: غنا عبارت از كمى تمنيات درونى و راضى بودن به همان چيزى است كه زندگى انسان را كفايت كند. فقر نفسانى عبارت از حدت و شدت نوميدى از لياقت خود و ياس از اموالى است
كه در دست مردم است.
در عصر جاهليت، ثروتمندى و تمكن مالى داراى ارزش انسانى بود و مردم تصور مى كردند كه افراد مالدار، گروه برتر و ممتاز اجتماع اند و عقيده داشتند كه امور مهم مردم، خواه جنبه ى معنوى داشته باشد و خواه جنبه ى مادى، بايد به اين گروه سپرده شود و آنان عهده دار گردند و تا آنجا به اين پندار باطل معتقد بودند كه وقتى وحى الهى بر رسول گرامى نازل شد و آن حضرت به رسالت مبعوث گرديد لب به اعتراض گشودند.
و قالوا لولا نزل هذا القرآن على رجل من القريتين عظيم.
گفتند: اگر خداوند اراده فرموده است كه پيمبرى از جانب خود بين مردم بفرستد چرا اين ماموريت مهم را به وليد بن مغيره، مالدار نامى مكه محول نفرمود يا آنكه چرا عروه بن مسعود ثقفى ثروتمند مشهور طائف را براى اين كار ماموريت نداد و اين امر مهم را به عهده ى شخصى سپرد كه در كودكى يتيم بوده و در بزرگسالى تهيدست و بى بضاعت است. اينان چنان در اشتباه بودند كه گمان مى كردند معيار صلاحيت رهبرى و نمايندگى باريتعالى بين مردم، تمكن مالى و سرمايه دارى آن كسى است كه خداوند، او را به رسالت انتخاب مى نمايد، و اين خود نمونه ى روشنى است از اينكه چقدر در آن مردم، سرمايه دارى و ثروت مهم بوده و تا چه اندازه، تمكن در نظر آنان جلوه داشته و معيار احراز شخصيت و مقام بوده است. گردآورى مال، براى مردم عصر جاهليت، آنقدر ارزشمند و گرانبها بود كه تا دم مرگ از پى آن بودند و براى آن تلاش مى نمودند.
قرآن شريف در اين باره فرموده است:
الهاكم التكاثر، حتى زرتم المقابر.
فزون طلبى و تكثير ثروت در نظر شما آنقدر اهميت دارد و شما را از خدا و سجاياى انسانى غافل نموده كه تا زمان فرارسيدن مرگ و ديدن قبر، از پى آن تلاش و كوشش مى نماييد و در گردآورى آن همت مى گماريد. ثروتمندان، بر اثر غرور مال، مردم تهيدست را به باد مسخره مى گرفتند و حتى در زمان قيام رسول اكرم مومنين را استهزا مى نمودند و به آنان طعنه مى زدند و اين عمل ناروا را بر اثر داشتن ثروت، انجام مى دادند. قرآن شريف درباره ى اين گروه فرموده است:
ويل لكل همزه لمزه، الذى جمع مالا و عدده.
واى بر آن مردم عيبجو و غيبت كننده كه با همز و لمز و با طعن و مسخره نسبت به مردم تعدى مى نمودند و براى اينكه ثروتمندند دچار غرور شده و گمان مى كنند كه ثروت موجب حيات ابدى آنان مى گردد و اينان را براى هميشه نگه مى دارد. اسلام افكار مردم را در مورد ثروت دگرگون ساخت و به آنان فهماند كه مال براى گذران زندگى و رفع نيازمندى است نه مايه ى افتخار و مباهات و ضمنا خاطرنشان ساخت كه خداوند مردم را به وسيله ى مال امتحان مى كند، مراقب باشيد كه تمكن مالى حجاب نفستان نشود و شما را از ياد خداوند و انجام وظايف دينى باز ندارد كه نه تنها مالدارى، امتحان خداوند است بلكه مال دگران را با ديده ى تمنى نگريستن نيز امتحان است و مردان الهى خود را از آن بركنار مى دارند. امام سجاد (ع) در جمله ى سوم دعا، كه مورد بحث امروز است به پيشگاه الهى عرض
مى كند:
و لا تفتنى بالنظر.
پروردگارا! مرا با نگاه كردن به اموال دگران و چشم دوختن به ثروت آنان مورد آزمايش و امتحان قرار مده.
بسم الله الرحمن الرحيم
و اعزنى و لا تبتلينى بالكبر
امام سجاد (ع) در اين دو جمله از دعاى «مكارم الاخلاق» كه به خواست خدا موضوع بحث امروز است به پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! موجبات عزت نفس و رفعت معنويم را، كه لازمه ى افراد باايمان است، فراهم نما و مرا از تكبر و خودبزرگ بينى منزه و محفوظ دار. قرآن شريف فرموده است:
لله العزه و لرسوله و للمومنين.
عزت براى خداوند است و براى پيمبر خداست و براى افراد باايمان است.
راغب در مفردات مى گويد:
العزه حاله مانعه للانسان من ان يغلب.
يعنى «عزت» كه كلمه ى بزرگى است و در قرآن آمده همان حالت ترفع و بلندى روح است كه نمى گذارد انسان، مغلوب و مقهور
چيزى شود و دچار ذلت و گرفتارى آن گردد. كسانى كه در مقابل ثروت اندوزى و به دست آوردن مال، يا براى نيل به قدرت و مقام، يا براى طمع داشتن به اموال و ثروتهايى كه در دست مردم است، يا در مقابل شهوات و تمايلات نفسانى مقهور و مغلوب و ذليل اند و شخصيت خود را از دست مى دهند فاقد عزت اند، زيرا در مقابل يكى از اينها شكست خورده و خوار گشته اند. عزت براى آن انسان آزاده اي است كه خود را در مقابل هيچ يك از تمايلات نفسانى و عناوين مادى مقهور و اسير و زبون نبيند، آزاد زندگى كند و با سربلندى امرار حيات نمايد. چنين انسانى را مى توان «عزيزالنفس» دانست و الا بندگان هوى و هوس نمى توانند داراى عزت نفس باشند و قادر نيستند كه هدف قرآن مقدس را در وجود خود تحقق بخشند.
عن على عليه السلام قال: عبد الشهوه اذل من عبد الرق.
على (ع) مى فرمايد: كسى كه بنده و مطيع بى قيد و شرط غريزه ى جنسى يا ديگر شهوات نفسانى خويشتن است و نمى تواند از اقناع غيرمشروع آنها خود را نگاه دارد، از برده ى زرخريد ذليلتر است.
چنين انسانى قادر نيست به مقام رفيع عزت نفس دست يابد و خود را مصداق واقعى افراد باايمان واجد عزت نفس بنمايد. عزت واقعى براى كسانى است كه از تذلل در مقابل غير خدا بپرهيزند و از بندگى مخلوق اجتناب نمايند، فقط خداى را معبود خويش بشناسند و تمام تذلل و تضرع خود را در پيشگاه او ابراز نمايند كه اين عاليترين مقام عزت نفس براى اولياى الهى است. از جمله ى مناجاتهاى على (ع) در پيشگاه قادر متعال اين بود كه مى گفت:
الهى كفى بى عزا ان اكون لك عبدا و كفى بى فخرا ان تكون لى ربا.
براى من اين عزت كافى است كه بنده ى تو باشم و اين افتخار هم كافى است كه تو مالك من باشى.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال لرجل: اعلم انه لاعز لمن لا يتذلل لله تبارك و تعالى و لا رفعه لمن لا يتواضع لله عز و جل.
امام صادق (ع) به مردى فرمود: كسى كه در پيشگاه خداوند تذلل و خضوع ننمايد عزت و بزرگى ندارد و آن كس كه در مقابل حضرت حق تواضع و فروتنى نمى كند رفعت و بلندى مقام ندارد.
در آيه اي كه در اول بحث مذكور افتاد، آمده است: عزت براى خداوند است، رفعت براى پيامبر است، و سرافرازى براى مومنين. اما مى دانيم كه عزت خداوند كه آفريدگار عالم و مالك واقعى تمام جهان هستى است با عز مخلوق تفاوت اساسى دارد: او غالب و قاهر بر همه ى موجودات و مخلوقات است اما خودش مغلوب و مقهور موجودى نيست، همه ى موجودات به او احتياج دارند و او غنى بالذات است و به احدى نياز ندارد.
يا ايها الناس انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد.
اي مردم! همه ى شما نيازمند به خداوند بزرگيد اما خداوند، غنى مطلق و بى نياز است.
كمال باريتعالى اين است كه عزتش خالى از ذل و غنايش منزه و بركنار از فقر است. اين مطلب به صورت دعا در كلمات رسول گرامى آمده است:
يا من هو عزيز بلا ذل، يا من هو غنى بلا فقر.
اي خداوندى كه عزتت خالى از ذلت است، اي پروردگارى كه غنايت مبرى از فقر است: اين كمال الهى است. اما كمال بشر در اين است كه هرگز خدا را فراموش نكند و نيازمندى خويشتن به ذات اقدس او را از ياد نبرد، و اين مطلب نيز در سخنان پيشواى بزرگ اسلام به صورت دعا آمده است:
اللهم اغننى بالافتقار اليك و لا تفقرنى بالاستغناء عنك.
بار الها مرا به اينكه دائما به تو محتاج باشم غنى و بى نياز دار و مرا از اينكه خود را مستغنى از تو بدانم دچار فقر و بدبختى مكن.
درخواست عزت از پيشگاه خداوند به معناى طلب توفيق و تسبيب اسباب در راه رسيدن به عزت نفس و علو فكر است، يعنى دعاكننده مى خواهد بگويد: اي خداوندى كه خود عزيز واقعى هستى و بر جميع عوالم وجود سلطه دارى، اي پروردگارى كه قادرى و همه ى مخلوقات مقهور تو هستند و بر تمام موجودات غلبه مى كنى و هرگز مغلوب نمى شوى، بر من منت بگذار و موفقم نما كه داراى قوت نفس و قدرت اراده شوم تا بتوانم در مقابل تمنيات ذلت بار مقاومت كنم و به حول و قوه ى تو عز ايمانى خويش را كه مايه ى سربلندى دنيا و آخرت است نگاهدارى بنمايم. لازم است توضيح داده شود كه درخواست توفيق از پيشگاه الهى زمانى بر وفق موازين شرع مقدس و نظام علت و معلول خلقت است كه درخواست كننده براى تحقق بخشيدن به موضوع مورد تمنى خود نيت قطعى و عزم ثابت داشته باشد و بدون تصميم درونى، دعاى توفيق نابجا و بى مورد است، مثلا شخص محصل زمانى
مى تواند در راه تحصيل علم و نيل به مدارج كمال دانش از پيشگاه خداوند درخواست توفيق نمايد كه در باطن به درس خواندن مصمم و داراى اراده ى جدى باشد. آن كس كه در ضمير خود نيت درس خواندن ندارد يا آنكه دودل و مردد است و در راه فرا گرفتن دانش قدمهاى جدى برنمى دارد نمى تواند از پيشگاه خداوند درخواست توفيق نمايد.
عن الرضا عليه السلام قال: من استغفر الله بلسانه و لم يندم بقلبه فقد استهزء بنفسه و من سال الله التوفيق و لم يجتهد فقد استهزء بنفسه.
حضرت رضا (ع) فرموده است: اگر كسى براى عفو گناهان خود به زبان استغفار كند و از خداوند طلب بخشش نمايد، اما در دل از اعمال زشت خود پشيمان نباشد او در اين استغفار، خود را مسخره نموده است، اگر كسى از خداوند طلب توفيق نمايد اما در مقام عمل، مجاهده و كوشش ندارد او در طلب توفيق، خويشتن را به استهزاء گرفته است.
براى آنكه دعاى افراد باايمان در طلب توفيق براى عزت نفس بجا واقع شود و به طور صحيح آن را از خدا بخواهند لازم است به نكاتى چند كه در روايات اولياى اسلام آمده است توجه نمايند. اول آنكه بدانند حفظ عزت براى مسلمانان از وظايف دينى آنان است و هيچ فرد باايمانى حق ندارد عز خود را درهم بشكند و موجبات خوارى و ذلت خويش را فراهم آورد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ليس للمومن ان يذل نفسه.
رسول اكرم فرموده است: شخص باايمان حق ندارد كه موجبات ذلت و خوارى خود را فراهم آورد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان الله عز و جل فوض الى المومن اموره كلها و لم يفوض اليه ان يذل نفسه.
امام صادق (ع) فرموده است: خداوند تمام امور مومنين را به خودشان تفويض نموده، ولى به آنان اجازه نداده است كه خويشتن را ذليل و خوار نمايند.
دوم آنكه بدانند عوامل متعددى از قبيل حب مال، علاقه ى به مقام، جاه طلبى، شهرت دوستى، محبوبيت اجتماعى و نظاير اينها مى تواند آدمى را مغرور و مغلوب نمايد و اگر كسى احساس نمود كه در باطن، اسير قدرت اين تمايلات است بايد بداند كه عز و شرفش در معرض خطر قرار دارد.
عن على عليه السلام قال: كل عزيز داخل تحت القدره فذليل.
على (ع) فرموده است: هر عزيزى كه تحت قدرتى قرار دارد ذليل و خوار است، براى آنكه از خطر آن تمايلات نفسانى مصون بماند و عز و شرف خود را در راه نيل به آنها از دست ندهد بايد خويشتن را با نيروى ايمان بسازد، از ذات اقدس الهى استمداد نمايد، بر هواى نفس خود غلبه كند و عزت نفس خويشتن را با هيچيك از آن تمايلات معامله ننمايد.
سوم آنكه بدانند اولياى گرامى اسلام عليهم السلام رذيله ى طمع را در نابود ساختن سرمايه ى گرانقدر عزت نفس از ديگر رذايل خطرناكتر دانسته و اين مطلب را ضمن روايات متعددى خاطرنشان ساخته و پيروان خويش را از آن برحذر داشته اند و در اينجا پاره اي از آن روايات ذكر مى شود:
عن على عليه السلام قال: ثمره الطمع ذل الدنيا و الاخره.
على (ع) فرموده: ميوه ى طمع، ذلت دنيا و آخرت است، يعنى اگر كسى بذر طمع را در دل بيفشاند و آن شجره ى خبيثه در باطن رشد كند ميوه اي كه از آن برمى دارد ذلت است، نه فقط ذلت دنيا بلكه اين صفت هم در دنيا ذلتبار است و هم در عالم آخرت.
و عنه عليه السلام قال: من لم ينزه نفسه عن دناءه المطامع فقد اذل نفسه و هو فى الاخره اذل و اخزى.
و نيز فرموده است: كسى كه نفس خود را از پستى طمعها منزه ندارد با اين صفت مذموم، خود را در دنيا ذليل نموده و در آخرت، ذلت و خواريش فزونتر خواهد بود.
قال الباقر عليه السلام فى وصيته لجابر: و اطلب بقاء العز باماته الطمع و ادفع ذل الطمع بعز الياس.
امام باقر (ع) در وصيت خود به جابر جعفى فرمود: بقاى عز خود را با نابود ساختن طمع در ضمير خود طلب كن و ذلت طمع را با عز نااميدى از آنچه در دست مردم است دفع نما.
على (ع) نامه ى مبسوط و مفصلى كه حاوى بسيارى از تعاليم الهى و درسهاى سعادت بخش است به فرزند خود، حضرت مجتبى (ع)، نوشته و از جمله مسائلى كه در آن نامه خاطرنشان گرديده صيانت نفس و نگاهدارى عز و شرف انسانى است.
و اكرم نفسك عن كل دنيه و ان ساقتك الى الرغائب فانك لن تعتاض بما تبذل من نفسك عوضا و لا تكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرا.
فرزند عزيز! از هر قسم زبونى و پستى بپرهيز، هر چند آن پستى وسيله ى نيل به تمنيات باشد، زيرا در مقابل آنچه از سرمايه ى شرافت نفس خود مى دهى هرگز عوضى كه با آن برابر باشد به دست نمى آورى. بنده ى دگرى مباش كه خداوند ترا آزاد آفريده است.
خلاصه اينكه آفريدگار حكيم، آدمى را آزاد آفريده و گزينش خوبيها و بديها را به اختيار وى گذارده است، او مى تواند در جميع شئون زندگى به پاكى و درستى قدم بردارد يا راه ناپاكى و انحراف در پيش گيرد. حفظ عزت نفس يا تن دادن به ذلت و پستى از جمله ى امورى است كه در اختيار انسانهاست. هر فردى اگر بخواهد مى تواند به تمنيات ذلتبار خود پشت پا بزند، از آنها چشم بپوشد و عز و شرافت خود را از دستبرد خطر مصون و محفوظ دارد، و مى تواند از براى جلب منفعتهاى ذلتبار، شرافت نفس را واپس زند، عزت انسانى را ناديده انگارد، و به انواع ذلتها تن دردهد، و به منفعت مورد نظر خود دست يابد و اين همان است كه در كلام على (ع) آمده است:
الرجل حيث اختار لنفسه، ان صانها ارتفعت و ان ابتذلها اتضعت.
ارزش شخصيت هر فردى وابسته به روشى است كه اتخاذ مى نمايد، اگر نفس خود را از پستى و دنائت بركنار نگاهدارد به مقام رفيع انسانى نايل مى شود و مدارج كمال را مى پيمايد و اگر عز و عزت و حيثيت معنوى خويشتن را مبتذل و بى ارزش تلقى نمايد به پستى و ذلت مى گرايد و راه سقوط را مى پيمايد. بنى اسرائيل دلباخته ى ثروت و عاشق مال بودند. از اين رو به زندگى مرفه و پر تجمل قارون
كه سرمايه دار بزرگ آن روزگار بود با چشم حسرت مى نگريستند و تمنى آن را داشتند.
فخرج على قومه فى زينته. قال الذين يريدون الحيوه الدنيا يا ليت لنا مثل ما اوتى قارون انه لذو حظ عظيم.
قارون با تمام زيور و زينت خود در قوم خويش ظاهر گرديد. دلباختگان مال كه جز زندگى دنيا هدفى نداشتند گفتند: اي كاش ما نيز تمولى همانند قارون مى داشتيم كه او در زندگى از حظ و بهره ى عظيم برخوردار است.
اينان اگر مى دانستند كه با تملق گويى و تذلل در مقابل قارون به قسمتى از سرمايه ى وى دست مى يافتند مضايقه نداشتند كه شرف انسانى و عزت نفس خود را با آن معامله كنند و به تمول و ثروتى دست يابند. مسلمانان در صدر اسلام، تهيدست و كم بضاعت بودند ولى بر اثر تعاليم نورانى قرآن شريف با عزت نفس و علو همت بار آمدند و به مالداران اعتنا نداشتند زيرا رسول گرامى به آنان فرموده بود:
من عظم صاحب دنيا و احبه لطمع دنياه سخط الله عليه.
اگر كسى صاحب دنيا را بزرگ بشمرد و روى طمع، او را دوست بدارد مشمول غضب بارى تعالى خواهد بود.
نصاراى نجران مردمى ثروتمند و متمكن بودند. رسول گرامى اسلام به آنان نامه نوشت و به دين مقدس اسلام دعوتشان نمود. پس از مشورت، به اين نتيجه رسيدند كه هيئتى را، براى مذاكره و احتجاج، به مدينه اعزام دارند. آن هيئت وقتى به نزديك مدينه
رسيدند با هم تبادل فكر كردند و گفتند: مسلمانان بى بضاعت و فقيرند، اگر ما طلاآلات و زيورهاى گرانقيمتى را كه با خود داريم روى لباسها بپوشيم مسلمانان از مشاهده ى آن همه ثروت خاضع مى شوند و ما را با ديده ى عظمت مى نگرند و اين خود موجب پيروزى ما خواهد بود. زيورها و طلاآلات را پوشيدند و خود را به آنها آراستند. وقتى وارد شهر شدند مسلمانان فقير كه ناظر جريان بودند نه تنها خويشتن را در مقابل طلاها نباختند و احساس حقارت ننمودند، بلكه اين عمل موجب تحقير نصاراى نجران گرديد و آنان در نظر مسلمانان حقير و كوچك آمدند، به خود مى گفتند: پيمبر اسلام، اينان را براى عز معنوى و تشرف به اسلام دعوت نموده است و آنان ثروت خود را به رخ ما مى كشند، بى اعتنايى مسلمانان كه نتيجه ى تربيت بزرگ اسلام بود در روحيه ى نصارى اثر منفى گذارد و دانستند كه با نشاندادن ثروت، عظمتى در قلوب مسلمانان به دست نمى آورند و مسلمانان بلندهمت و عزيزالنفس تحت تاثير قرار نمى گيرند.
نتيجه آنكه امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا كه موضوع گفتار امروز است از پيشگاه باريتعالى درخواست مى كند:
و اعزنى.
بار الها! به من عزت و كرامت نفس عطا فرما.
ولى بلافاصله عرض مى كند:
و لا تبتلينى بالكبر.
بار الها! مرا به كبر كه از بيماريهاى خطرناك اخلاقى است مبتلا منما.
جاى اين پرسش است كه آيا بين عزت نفس و كبر رابطه اي وجود دارد كه امام (ع) پس از درخواست عزت نفس از ابتلاى به كبر
سخن مى گويد. پاسخ اين پرسش، مثبت است، زيرا ممكن است عزت نفس در روحيه ى بعضى از افراد و اشخاص از مرز خود تجاوز كند و آدمى را دچار خود بزرگ بينى و كبر نمايد، و مردم را بر اثر آن با ديده ى تحقير بنگرد و آنان را كوچك و ناچيز بشمرد و معناى ابتلاى به تكبر بر اثر زياده روى در امر عزت نفس همين است و افراد باايمان بايد از آن اجتناب نمايند. حالت روانى عزت نفس با كبر، آنقدر به هم نزديك اند كه بعضى از افراد عادى، از عزت نفس مردان بزرگ الهى برداشت كبر نموده اند و آنان را خودبزرگ بين تلقى كرده اند.
قال رجل للحسن عليه السلام: ان فيك كبرا. فقال: كلا، الكبر لله وحده، و لكن فى عزه. قال الله تعالى: لله العزه و لرسوله و للمومنين.
مردى به حضرت مجتبى (ع) عرض كرد كه: به نظر من در شما كبرى وجود دارد. حضرت فرمود: هرگز. من گرفتار كبر نيستم، بزرگى و كبريايى مخصوص ذات اقدس الهى است، آنچه در من است عزت نفس است، همان عزتى كه خدا در قرآن فرموده است: عزت براى خدا، و براى پيغمبر، و براى اهل ايمان است.
براى آنكه مطلب «عزت نفس» و «كبر» هر چه بهتر و بيشتر روشن گردد لازم است در اين باره به اختصار توضيحى داده شود. بعضى از صفات پسنديده و ممدوح آنچنان در مجاورت پاره اي از صفات ناپسند و مذموم قرار دارند كه اگر آدمى غافل شود ممكن است خلق خوبش از حد خود تجاوز كند و به خلق بد مبدل گردد. براى نمونه به ذكر دو مثال اكتفا مى شود. تواضع يا فروتنى از جمله ى صفات
پسنديده و موجب محبوبيت متواضع نزد خدا و خلق است:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: التواضع لا يزيد العبد الا رفعه فتواضعوا يرحمكم الله.
رسول اكرم فرموده است: فروتنى و تواضع، مقام متواضع را در جامعه بالا مى برد، تواضع كنيد تا رحمت خداوند بزرگ شامل حالتان گردد.
امام عسكرى (ع) در حديث مفصلى از پاداش مردم متواضع سخن گفته و در ضمن آن، قضيه اي را از على (ع) كه حاكى از مراتب تواضع آن حضرت است نقل فرموده كه: پدرى و پسرى مهمان آن حضرت شدند، هر دو را احترام نموده و در صدر مجلس نشاند، دستور دارد طعام بياورند. سفره اي گسترده شد، غذا آوردند. و آن دو مهمان، حضور امام غذا خوردند. سپس قنبر براى شستن دست مهمانها آفتابه و لگن آورد. على (ع) از جا برخاست و آفتابه و لگن را به دست گرفت و نزد پدر آمد كه دست او را بشويد. آن مرد سر خجلت به زير آورد و ابا داشت كه اميرالمومنين، آب روى دستش بريزد. سرانجام به اصرار آن حضرت حاضر شد و دست خود را پيش آورد كه آن حضرت آب روى آن بريزد، ولى مرد براى آنكه هر چه زودتر اين وضع خجلت آور را پايان دهد دست خود را آنطور كه بايد نمى شست. حضرت او را قسم داد و از وى خواست كه دست خود را با اطمينان آنچنان بشويد كه گويى قنبر روى دستش آب مى ريزد. خلاصه، مرد دست خود را شست و سپس اميرالمومنين آفتابه و لگن را در اختيار فرزندش محمد حنفيه گذاشت كه دست فرزند را بشويد.
و قال يا بنى لو كان هذا الابن حضرنى دون ابيه لصببت على يديه و لكن الله عز و جل يابى ان يسوى بين ابن و ابيه اذا جمعهما مكان لكن قد صب الاب على الاب فليصب الابن على الابن.
حضرت فرمود: اي فرزند! اگر اين پسر به تنهايى به منزل من آمده بود و با پدرش نمى بود من آب روى دست پسر مى ريختم ولى اين پسر با پدر آمده و خداوند ابا دارد از اينكه در يك مجلس، پدر و پسر به طور يكسان مورد معامله و احترام قرار گيرند. بنابراين براى اينكه بين آن دو از نظر تكوين، فاصله باشد پدر به دست پدر آب ريخته و پسر هم به دست پسر آب مى ريزد.
بايد همواره به خاطر داشته باشيم كه تواضع ممدوح و پسنديده آن است كه به عز متواضع آسيب نرساند و موجب خوارى و ذلت او نشود، مثلا سبقت گرفتن در سلام تواضع است، در مجالس، بدون ابا جايى بنشينيم كه پايينتر از رتبه ى ما باشد تواضع است، خوددارى نمودن از جدل در بحث كردن، اگرچه حق با ما باشد، تواضع است، اما اگر كسى به عنوان تواضع، خود را تحقير كند يا كلماتى ذلت بار از قبيل «بنده ام، برده ام، چاكرم، پايبوسم، خاكسارم» بگويد، يا زبان به تملق و چاپلوسى بگشايد، اين قبيل اعمال و الفاظ، نه فقط تواضع ممدوح نيست و از اخلاق پسنديده به حساب نمى آيد بلكه تذلل و پستى است و از نظر شرع مقدس ناپسند و مذموم است و مسلمانان حق ندارند كه خود را به اين قبيل اعمال آلوده نمايند. پس تواضع و تذلل در مجاورت هم و ديوار به ديوار يكدگرند و افراد متواضع بايد مراقب باشند كه فروتنى و تواضعشان مبدل به ذلت و خوارى نگردد و دچار
پستى و انحطاط نشوند. عزت نفس نسبت به تكبر داراى وضعى اينچنين است و افراد عزيزالنفس بايد بسيار مواظب باشند كه گرفتار كبر نشوند و به راه تكبر و خودبزرگ بينى نگرايند. يك انسان باايمان و عاقل براى اينكه به عزت نفس متخلق گردد و از ذلت و زبونى بركنار بماند به انسانيت خود فكر مى كند و درباره ى مقام انسان مى انديشد و با خويشتن مى گويد: من انسانم و انسان، در كره ى زمين، بزرگترين مخلوق باريتعالى است. خداوند درباره ى خلقت انسان فرموده است:
لقد خلقنا الانسان فى احسن تقويم.
ما انسان را در بهترين و عاليترين سازمان آفريده ايم.
در زمينه ى آفرينش انسان فرموده است:
فتبارك الله احسن الخالقين.
پروردگار جهان خود را بهترين آفريننده خوانده است. انسان آنقدر بزرگ است كه درباره ى او فرموده است:
خلق لكم ما فى الارض جميعا.
من همه ى محتويات زمين و تمام موجودات كره ى خاكى را براى تو آفريده ام، آيا سزاوار است كه اين انسان بزرگ بنده ى طلا و نقره باشد، بنده ى مال و مقام گردد، اسير شهوت و غضب گردد، انسان اگر بخواهد انسانيت خود را احترام كند و مقام شامخ انسان را تكريم نمايد بايد حتما عزيزالنفس باشد و خويشتن را از قيد و بندهاى غلط و ناروا مصون دارد، و به قول راغب وقتى «عزت» را معنى مى كند مى گويد:
العزه حاله مانعه للانسان من ان يغلب.
عزت عبارت است از آن حالت معنوى و از آن درك درونى كه نمى گذارد آدمى مغلوب شود، مغلوب هيچيك از شئون دنيوى، نه اسير مال و مقام باشد و نه ذليل هواى نفس و شهوات. خلاصه، يك انسان قوى و تواند، يك انسان بزرگ و آزاد، چنين انسانى داراى عزت نفس است و همين صفت است كه خدا در قرآن در ضمن آيه اي كه براى عزت خدا و پيغمبر است براى مومنين هم ذكر كرده:
لله العزه و لرسوله و للمومنين.
انسان عزيزالنفس شرافت معنوى و برترى مقام انسانى خود را با هيچ چيز معامله نمى كند و هر امرى كه به عزت او ضرر بزند از آن مى گريزد و فرار مى نمايد و عمر خود را با شرافت نفس و سربلندى مى گذراند. انسانهاى عزيزالنفس خود را از نظر شرافت انسانى بزرگ مى دانند، اما به مردم هم احترام مى كنند، مردم را با ديده ى ذلت و خوارى نمى نگرند و آنان را پست و ناچيز نمى دانند. اين عزت نفس است كه هم خود را از نظر عظمت حفظ كرده و هم مردم را از نظر تواضع محترم مى شمرد. اما اگر يك نفر انسان عزيزالنفس از واقع بينى غافل شود و از مسير حقيقت منحرف گردد ممكن است آن حالت عزت نفس موجب شود كه مردم را با چشم حقارت بنگرد، آنها را پست ببيند، و خود را بزرگ و عظيم بپندارد و احساس كند، در اين صورت است كه عزت نفس به حالت تكبر و خودبزرگ بينى مبدل مى شود و اين همان معنايى است كه امام سجاد (ع) در پيشگاه الهى عرض مى كند:
و اعزنى و لا تبتلينى بالكبر.
پروردگارا! به من عزت نفس و بزرگوارى روح مرحمت بفرما، ولى خدايا من مبتلا به كبر نشوم، آلوده به بيمارى خودبزرگ بينى نگردم و بندگان خدا را با ديده ى حقارت ننگرم، و اگر كسى چنين شود يعنى دچار حالت كبر گردد مسلما از صراط مستقيم، منحرف شده و گناهى بسيار بزرگ مرتكب گرديده و همين كبر و خودبزرگ بينى مى تواند موجب سقوط او در دنيا و عذاب او در عالم آخرت گردد، و در اين باره روايات بسيارى رسيده است:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: اجتنبوا الكبر فان العبد لا يزال يتكبر حتى يقول الله عز و جل: اكتبوا عبدى هذا فى الجبارين.
رسول اكرم فرموده است: از كبر و خودبزرگ بينى اجتناب كنيد كه بنده ممكن است آنچنان مغرور به خودبينى و بزرگ بينى خود شود تا كار به جايى برسد كه خداوند مى فرمايد: نام اين بنده ى متكبر را در صف جباران و در گروه مردم ستمگر و زورگو بنويسيد.
عن على عليه السلام قال: من تكبر للناس ذل.
على (ع) مى فرمود: هر كس به مردم تكبر كند در بين مردم، ذليل و خوار مى شود.
راغب مى گويد:
«الكبر ظن الانسان بنفسه انه اكبر من غيره و التكبر اظهاره».
كلمه ى كبر، مربوط به حالت روانى است و تكبر مربوط به اظهار آن حالت است.
راغب مى گويد «كبر» عبارت از اين است كه آدمى به خود
گمان برد كه از دگران برتر و بالاتر است. اگر اين گمان را اظهار نكند و عملا از خود نشان ندهد دچار «كبر نفسانى» است، اما اگر اين حالت گمان درونى را اظهار كند و با مردم عملا به گونه اي برخورد نمايد كه خود را بزرگ وانمود كند و آنان را كوچك، اين معنى تكبر است و همين امر، موجب مى شود كه انسان متكبر دچار ذلت اجتماعى گردد و مردم به او با ديده ى تحقير بنگرند.
عن على عليه السلام قال: من وقف عند قدره اكرمه الناس و من تعدى حده اهانه الناس.
على (ع) فرموده است: كسى كه در حد خود بايستد و توقف كند، مردم او را اكرام مى كنند و آن كس كه از حد خود تجاوز نمايد مورد اهانت مردم واقع مى شود.
از آنچه مذكور افتاد رابطه ى عزت نفس با تكبر روشن شد و امام سجاد (ع) از خدا مى خواهد كه: به من عزت نفس مرحمت كن و از بيمارى تكبر مصون و محفوظم بدار. پيروان آن حضرت نيز بايد درخواستشان اينچنين باشد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و عبدنى لك و لا تفسد عبادتى بالعجب
به خواست خداوند اين دو جمله از دعاى «مكارم الاخلاق» موضوع سخنرانى امروز است. امام سجاد (ع) در پيشگاه الهى عرض مى كند: بار الها! مرا به عبوديت و ذلت در مقابل ذات مقدست وادار ساز و عبادتم را بر اثر عجب فاسد منما.
دو كلمه است كه در قرآن شريف براى بندگى و پرستش حضرت باريتعالى به كار برده شده: يكى «عبوديت» است و آن ديگر «سجده»، و هر دو كلمه در لغت به معناى تذلل است. راغب در مفردات قرآن مى گويد:
«العبوديه اظهار التذلل و العباده ابلغ منها لانها غايه التذلل».
يعنى عبوديت به معناى اظهار ذلت است، ولى «عبادت» اين مطلب را از «عبوديت» بهتر مى رساند، زيرا عبادت حاكى از آن نهايت درجه ى تذلل است و اين تذلل نهايى، فقط و فقط شايسته ى ذات
اقدس الهى است براى آنكه او آفريدگار و مالك واقعى تمام عوامل هستى است و همه ى موجودات در پيشگاه مقدسش بندگى دارند.
قرآن شريف فرموده:
ان كل من فى السماوات و الارض الا اتى الرحمن عبدا.
هيچيك از موجودات سماوى و ارضى نيست مگر آنكه عبوديت خالق را پذيرفته و خود را مخلوق و مسخر ذات اقدس او مى داند.
سجده نيز به معناى تذلل است. راغب مى گويد:
«و جعل ذلك عباره عن التذلل لله و عبادته».
اين «سجده» كه در لغت به معناى تذلل است، براى خدا عبادت قرار داده شده كه مردم به عنوان عبوديت در مقابل ذات مقدس او ابراز ذلت و خوارى بنمايند، و از اين رو سجده منحصر به ذات مقدس حق است، زيرا سجده نيز حاكى از تذلل نهايى است و جز براى خداوند خالق شايسته نيست.
سئل ابوعبدالله عليه السلام: ايصلح السجود لغير الله تعالى؟ قال: لا. قيل: فكيف امر الله الملائكه بالسجود لادم؟ فقال: ان من سجد بامر الله فقد سجد لله فكان سجوده لله اذ كان عن امر الله تعالى.
از امام صادق (ع) سوال شد: آيا سجده براى غير خدا جايز و شايسته است؟ فرمود: نه. عرض شد: چگونه خداوند ملائكه را امر به سجده ى آدم فرمود؟ پاسخ داد كه: اگر كسى به امر خدا سجده كند خدا را سجده كرده، بنابراين سجده ى ملائكه براى خدا بود، زيرا ناشى از امر باريتعالى بود. راغب مى گويد: سجده ى خداوند دو قسم است:
يكى سجده ى تسخيرى است و آن ديگر سجده ى اختيارى. اما سجده ى تسخيرى آن است كه خداوند در قرآن فرموده:
و لله يسجد من فى السموات و الارض.
تمام موجودات ارضى و سماوى خداى را سجده مى كنند و همچنين فرموده:
و النجم و الشجر يسجدان.
گياهان و درختان نيز براى خدا سجده مى كنند.
اين سجده قهرى و تسخيرى و اضطرارى است و نهايت تذلل جميع مخلوقات در مقابل خالق است.
اما سجده ى اختيارى آن است كه افراد باايمان در زمين انجام مى دهند و اين سجده است كه استحقاق پاداش دارد و نزد حضرت باريتعالى داراى ارزش عبادت است . در آيه ى دگرى، خداوند از سجده ى تسخيرى جميع موجودات سخن گفته و در آخر آيه از سجده ى اختيارى انسان نام برده است، با اين تفاوت كه سجده ى تسخيرى موجودات ارضى و سماوى شامل تمام آفريده هاى خداوند است، ولى سجده ى اختيارى انسانها عمومى و همگانى نيست و فرموده: بسيارى سجده مى كنند و بسيارى هم مستوجب عذاب الهى هستند.
الم تر ان الله يسجد له من فى السموات و من فى الارض و الشمس و القمر و النجوم و الجبال و الشجر و الدواب و كثير من الناس و كثير حق عليه العذاب.
سجده نمودن بسيارى از مردم و سجده نكردن بسيارى ديگر از آنان بر اثر آزادى و اختيارى است كه آفريدگار توانا به انسانها اعطا
فرموده است. بشر به قضاى خداوند، مختار خلق شده و داراى آزادى عمل است. براى اينكه راه عبوديت را بدرستى طى كند، يكتاپرست و موحد باشد، كوركورانه از پى عقايد باطل و خرافى آباء خود نرود و به انحراف اعتقادى، اخلاقى، و عملى گرايش نيابد، پروردگار، در هر عصر و زمان پيمبرانى را فرستاده تا آنان را از قيد و بند اسارتهاى گوناگون آزاد سازند و موجبات تعالى و تكاملشان را فراهم آورند.
على (ع) درباره ى هدف بعثت رسول گرامى اسلام و آزادسازى همه جانبه ى مردم چنين فرموده است:
ان الله تبارك و تعالى بعث محمدا صلى الله عليه و آله بالحق ليخرج عباده من عباده عباده الى عبادته و من عهود عباده الى عهوده و من طاعه عباده الى طاعته و من ولايه عباده الى ولايته.
خداوند رسول گرامى را بحق مبعوث فرمود تا مردم را از پرستش مخلوق به عبادت خالق هدايت كند و از تعهدات ظالمانه و ناروا در مقابل بندگان به عهد و پيمان خداوند ملتزم نمايد و از اطاعت و فرمانبرى مخلوق به طاعت خالقشان وادار سازد و از ولايت و سلطه ى بندگان خدا پذيراى ولايت و سلطه ى الهى نمايد .
بعضى از مردم، عقلهاى خود را به كار انداخته حق را از باطل تميز دادند و در كمال آزادى و اختيار، دين حق را قبول نمودند و بتهايى را كه تا ديروز معبودشان بود با دست خود شكستند و آزادانه راه توحيد و پرستش آفريدگار يكتاى جهان را در پيش گرفتند، و گروهى به نداى عقل توجه ننمودند، راه باطل پدران را ادامه دادند، بندهاى خرافات را از دست و پاى خود نگشودند، و سرانجام به
پست ترين منازل انحطاط و تباهى سقوط كردند و براى هميشه سيه روز و بدبخت ماندند. اولياى بزرگ الهى و بندگان واقعى خداوند با آنكه همواره در صراط مستقيم و عبوديت باريتعالى قدم برمى دارند و بالاترين مراتب تذلل خود را در پيشگاه او ابراز مى نمايند به اين حد قانع نيستند و براى آنكه در اين راه سعادت بخش موفقيت بيشترى به دست آورند و نزد خداوند به مقام رفيعترى نايل گردند همواره در فكر ازدياد بندگى و تذلل اند و بر همين اساس، امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعايى كه موضوع سخنرانى امروز است در مقابل مناجات عرض مى كند:
«و عبدنى لك».
علامه ى بزرگ و اديب عالى قدر سيد على خان در كتاب رياض السالكين ذيل جمله ى «و عبدنى لك» مى گويد: «اى ذللنى». يعنى بار خدايا! مرا در پيشگاه مقدس خود، ذليل قرار ده. شايد بتوان در تفصيل و توضيح جمله ى «و عبدنى لك» اين احتمال را ذكر نمود كه امام سجاد (ع) مى خواهد در پيشگاه خدا عرض كند: بار الها! همانطور كه بر ابراهيم خليل منت گذاردى و درباره اش فرمودى:
و اتخذ الله ابراهيم خليلا.
و فرمودى: خداوند، ابراهيم را خليل خود گرفت و او را به دوستى خويش برگزيد، بر على بن الحسين نيز منت بگذار، مرا بنده ى خود بگير و به اين عزت و افتخار سربلندم فرما.
از جهت لغت مى توان اين احتمال را از جمله ى «و عبدنى لك» بخوبى استفاده نمود. راغب در مفردات قرآن مى گويد:
«و عبدت فلانا اذا اتخذته عبدا»
موقعى كه شخصى را به بندگى خود بگيرى مى گويى «عبدت فلانا» يعنى فلانى را بنده ى خود گرفتم.
سپس راغب از قرآن شريف شاهد مى آورد و سخن حضرت موسى را ذكر مى كند كه به فرعون گفت:
و تلك نعمه تمنها على ان عبدت بنى اسرائيل.
بر ما منت مى گذارى كه بنى اسرائيل را به بندگى و بردگى خود گرفتى؟
به عبارت روشنتر خداوند را دوست داشتن براى بندگان باايمان مايه ى سربلندى و افتخار است، ولى از آن مهمتر اين است كه خداوند نيز بنده ى باايمان را به دوستى خود برگزيند و او را خليل خويش قرار دهد و اين افتخار بصريح قرآن شريف، نصيب ابراهيم خليل گرديد. همچنين، افراد باايمان به بندگى خداوند مباهات مى كنند و از اينكه طوق بندگى غير خدا را به گردن نگرفته و اسير آن نشده اند مسرورند. البته بندگى خداوند به آدمى قدر و قيمت مى بخشد و به وى عز و بزرگى مى دهد، ولى مهمتر از بندگى خدا اين است كه باريتعالى عبوديت بنده را بپذيرد و او را بنده ى خود بگيرد. جمله ى «و عبدنى لك» كه در دعاى امام سجاد (ع) آمده ممكن است ناظر به اين مهم باشد و امام (ع) مى خواهد عرض كند: بار الها! من بندگى و عبوديت را در پيشگاه مقدست وظيفه ى قطعى خود مى دانم و تا آنجا كه بتوانم عمل مى كنم ولى از تو مى خواهم كه بر من منت بگذارى، مشمول تفضلت قرار دهى، تذللم را بپذيرى و مرا به عبوديت و بندگى
خودت بگيرى.
خلاصه اينكه ماموريت پيمبران الهى آن بود كه مردم را به خداى يگانه دعوت كنند و آنان را به اطاعت و فرمانبرى از او كه مايه ى سعادت ابدى و راه تعالى و تكامل است وادار سازند. اما مردم، آزاد آفريده شده اند و در قبول و رد دعوت پيمبران مختار بودند، بعضى به خدا ايمان مى آوردند و اطاعتش را پذيرا مى شدند و بعضى ديگر از ايمان به خدا سرپيچى مى نمودند و هواى نفس خويش را معبود و مطاع خود مى ساختند و اوامرش را به كار مى بستند. قرآن شريف درباره ى اين گروه منحرف فرموده است:
ارايت من اتخذ الهه هواه.
اي پيمبر گرامى! آيا آن مردم بدبخت را ديده اي كه به هواى نفس خود گرايش يافته، او را معبود خود ساخته، و بى قيد و شرط، اطاعتش مى نمايد؟
راه نجات از هواپرستى، خداپرستى است و راه سرپيچى از اطاعت هوى فرمانبرى از اوامر الهى است. به هر نسبت كه افراد خداپرست، ايمانشان قويتر باشد به همان نسبت بر هواى نفس خود كه شيطان درونى آنان است غلبه مى كنند و از اطاعتش سرباز مى زنند. اولياى بزرگ الهى با نيروى ايمان، هواى نفس را مهار مى كردند، از سركشى و طغيانش جلوگيرى مى نمودند و با تمام وجود، اوامر خدا را بى قيد و شرط به كار مى بستند و همواره از مصونيت ايمانى برخوردار بودند.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ما منكم من احد الا و له شيطان
قالوا: و انت يا رسول الله؟ قال: و انا الا ان الله عز و جل اعاننى عليه فاسلم فلا يامرنى الا بخير.
نبى اكرم مى فرمود: هيچيك از شما نيست الا اينكه شيطانى دارد. كسى گفت: يا رسول الله! آيا شما هم شيطانى داريد؟ فرمود: من هم، الا اينكه خداوند مرا يارى نموده و شيطان من تسليم من شده و مرا امر نمى كند مگر به خير و خوبى.
اما ايمان افراد عادى درجات و مراتب متفاوتى دارد و هر فردى به قدر نيروى ايمانى كه واجد است مى تواند با هواى نفس خويش مبارزه كند و خود را از شر آن دشمن بزرگ مصون و محفوظ دارد. پيشواى بزرگ اسلام و ائمه ى معصومين عليهم السلام براى آنكه پيروان خود را از خطر هواى نفس آگاه سازند و از پيروى آن دشمن بزرگ برحذر دارند مكرر در اين باره تذكر داده و سخنانشان در كتب روايات آمده است:
دخل على رسول الله صلى الله عليه و آله رجل اسمه مجاشع، فقال: يا رسول الله! كيف الطريق الى معرفه الحق؟ فقال: معرفه النفس. فقال يا رسول الله! فكيف الطريق الى موافقه الحق؟ قال: مخالفه النفس. فقال يا رسول الله! فكيف الطريق الى رضاء الحق؟ قال: سخط النفس. فقال يا رسول الله! فكيف الطريق الى وصل الحق؟ قال: هجره النفس. فقال يا رسول الله! فكيف الطريق الى طاعه الحق؟ قال: عصيان النفس. فقال يا رسول الله! فكيف الطريق الى ذكر الحق؟ قال: نسيان النفس. فقال يا رسول الله! فكيف الطريق الى قرب الحق؟ قال التباعد من النفس. فقال يا رسول الله! فكيف
الطريق الى انس الحق؟ قال الوحشه من النفس. فقال يا رسول الله! فكيف الطريق الى ذلك؟ قال الاستعانه بالحق على النفس.
مردى به نام مجاشع حضور رسول اكرم آمد، عرض كرد يا رسول الله! راه معرفت حق چيست؟ در پاسخ فرمود: معرفت نفس. عرض كرد راه جلب موافقت حق چيست؟ فرمود: مخالفت نفس. عرض كرد راه رسيدن به رضاى خدا چيست؟ فرمود: نارضايى نفس. عرض كرد راه رسيدن به حق چيست؟ فرمود: جدا شدن از نفس. عرض كرد راه اطاعت از خدا چيست؟ فرمود: سرپيچى از اطاعت نفس. عرض كرد راه به ياد حق بودن چيست؟ فرمود: فراموش كردن نفس. عرض كرد راه نزديك شدن به خدا چيست؟ فرمود: دور شدن از نفس. عرض كرد راه انس گرفتن با خدا چيست؟ فرمود: وحشت داشتن از نفس. عرض كرد راه رسيدن به آنچه دستور دادى چيست؟ فرمود: يارى خواستن از خداوند براى پيروز شدن بر نفس.
تذلل و عبوديت در پيشگاه الهى موجب طاعت و فرمانبرى از اوست و اطاعت از اوامر باريتعالى مايه ى عز و محبوبيت است. بندگى و اطاعت از هواى نفس آدمى را به راه گناه سوق مى دهد و گناه مايه ى خوارى و ذلت گنهكار است، راه رهايى از ذلت گناه بازگشت به سوى خداوند و اطاعت از اوامر ذات مقدس اوست.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من اراد عزا بلا عشيره و غنى بلامال و هيبه بلاسلطان فلينتقل عن ذل معصيه الله الى عز طاعته.
امام صادق (ع) فرموده: كسى كه مى خواهد بدون داشتن عشيره و فاميل در جامعه عزيز باشد، آن كس كه مى خواهد بدون
داشتن ثروت و مال غنى و بى نياز باشد، آنكه مى خواهد بدون دارا بودن سلطه و قدرت واجد هيبت و ابهت باشد بايد از محيط ذلت گناه به فضاى نورانى اطاعت از باريتعالى منتقل گردد.
از آنچه معروض افتاد جمله ى «و عبدنى لك» كه در دعاى امام سجاد (ع) آمده و موضوع قسمتى از سخنرانى امروز بود روشن شد.
در جمله ى بعد، امام در پيشگاه حضرت باريتعالى عرض مى كند:
و لا تفسد عبادتى بالعجب.
بار الها! عبوديت و تذلل مرا با عجب كه از خطرناكترين حالات نفسانى است فاسد و بى اثر منما.
در سخنرانى گذشته، رابطه ى عزت نفس با كبر توضيح داده شد.
در اين سخنرانى هم لازم است رابطه ى عجب با عبوديت تبيين گردد.
العجب فى العباده استعظام العمل الصالح و استكباره و ان يرى المعجب نفسه خارجا عن حد التقصير و هذا هو العجب المفسد للعباده.
عجب در عبوديت و بندگى عبارت از اين است كه شخص معجب، عبادت خود را عظيم بشمرد و آن را مهم و بزرگ به حساب آورد و خويشتن را از حد تقصير خارج پندارد و تصور كند كه هيچ كمبودى در عبادات و اعمال صالحه ى خود ندارد، و اين حالت روانى، آن عجبى است كه به موجب روايات اولياى اسلام فاسد كننده ى عمل است.
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم: ليس عبد يعجب بالحسنات الا
هلك.
رسول اكرم فرموده است: هيچ بنده اي نيست كه از حسنات و اعمال نيك خود عجب پيدا كند مگر اينكه دچار هلاكت مى شود.
عن على عليه السلام قال: سيئه تسوءك خير عندالله من حسنه تعجبك.
على (ع) فرموده است: گناهى كه ترا آزار دهد و مايه ى رنج و ناراحتى درونيت گردد در پيشگاه الهى بهتر از كار خوبى است كه باعث غرورت شود و ترا به عجب وادارد.
كسى كه در راه بندگى خداوند قدم برمى دارد و فرايض خويش را انجام مى دهد اگر داراى ظرفيت معنوى و انديشه ى ايمانى نباشد ممكن است خويشتن را با افراد گناهكار مقايسه كند و احساس برترى و تفوق نمايد، با خود بگويد: اين منم كه در صف پاكان و نيكان قرار دارم و به اتكاى اعمالى كه انجام مى دهم مستحق بهشت جاودانم، اما گناهكاران داراى نقطه ى اتكايى نيستند و بايد حتما معذب شوند. همين طرز تفكر غرورآميز مى تواند مايه ى سقوطش گردد و حسناتش فاسد شود مگر آنكه به خود آيد و خويشتن را اصلاح كند. در اين باره روايت جالبى از امام صادق (ع) است كه به عرض مى رسانم:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: دخل رجلان المسجد، احدهما عابد و الاخر فاسق. فخر جامن المسجد و الفاسق صديق و العابد فاسق، و ذلك انه يدخل العابد المسجد مدلا بعبادته يدل بها فتكون فكرته فى ذلك، و تكون فكره الفاسق فى التندم على فسقه و يستغفر الله عز و جل
مما صنع من الذنوب.
امام صادق (ع) فرمود: دو نفر مرد وارد مسجد شدند، يكى عابد و آن ديگر فاسق. هر دو از مسجد خارج شدند در حالى كه مرد فاسق، مومنى بود واقعى و در ايمانش راستگو، و عابد مردى بود فاسق، براى آنكه وقتى وارد مسجد شدند عابد در عبادات خود گرفتار عجب بود و به عمل خود آنچنان اتكا داشت كه فكر مى كرد نجات و رستگارى براى اوست، ولى در انديشه ى مرد فاسق ندامت و پشيمانى از گناهانش بود و نظر او اين بود كه از خدا بخواهد تا او را بيامرزد و مشمول عفو و رحمت خود قرار دهد.
ملاحظه مى كنيد كه عبوديت و بندگى خداوند در خطر عجب و غرور است و افرادى كه به فرايض الهى عمل مى كنند اگر مواظب انحرافات فكرى و انديشه هاى باطل خود نباشند ممكن است جميع اعمالشان باطل شود و از نتيجه ى عمل به كلى محروم بمانند.
عن النبى صلى الله عليه و آله: اوحى الله تعالى الى داود: يا داود! بشر المذنبين و انذر الصديقين. قال: كيف ابشر المذنبين و انذر الصديقين؟ قال يا داود! بشر المذنبين بانى اقبل التوبه و اعفو عن الذنب، و انذر الصديقين ان يعجبوا باعمالهم فانه ليس عبد يعجب بالحسنات الا هلك.
رسول اكرم فرمود: خداوند به داود وحى فرستاد كه اي داود! به گناهكاران مژده بده و مومنين راستين و پاك را اعلام خطر كن. عرض كرد بار الها! چگونه به عاصيان مژده دهم و صديقين را انذار نمايم؟ فرمود: به معصيت كنندگان مژده بده كه من توبه را قبول
مى كنم و گناه را مى بخشم، و صديقين را بترسان از اينكه بر اثر حسناتى كه انجام داده اند دچار عجب شوند، چه هيچ بنده اي نيست كه به حسنات خود معجب گردد الا اينكه هلاك خواهد شد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: العجب كل العجب ممن يعجب بعمله و هو لا يدرى بما يختم له. فمن اعجب بنفسه و فعله فقد ضل عن نهج الرشاد و ادعى ما ليس له.
امام صادق (ع) فرموده است: عجب تام و تمام از كسانى كه به عمل خود اعجاب مى كنند و مغرور مى شوند با آنكه نمى دانند پايان كارشان چگونه خواهد بود. كسى كه به خودش و به عمل خوبش معجب شود از صراط مستقيم هدايت گمراه شده و ادعا نموده چيزى را كه فاقد آن است.
امام سجاد (ع) آنقدر، خودبينى و عجب در زمينه ى عبادات را خطرناك مى داند كه از پيشگاه الهى درخواست مى كند:
و لا تفسد عبادتى بالعجب افساد الشى ء اخراجه عن ان ينتفع به.
فاسد نمودن چيزى عبارت از آن است كه آن چيز را از فايده و نفعى كه بايد از آن عايد گردد خارج سازيم و از بهره بيندازيم. امام عرض مى كند: بار الها! عبادت مرا با عجب و غرور فاسد مكن و مرا از فوايد آن بى نصيب مفرما.
ناگفته نماند كه خودبينى و عجب، نه تنها در عبادات اثر بد مى گذارد و آنها را فاسد مى كند بلكه در ساير امور مانند علم، اخلاق، درك حقايق، فكر واقع بين، مشاوره با دگران، و ساير امور اجتماعى و شئون زندگى نيز اثر بد دارد و آدمى را از فعاليت صحيح باز مى دارد،
نيروى خرد را تضعيف مى كند و موجبات انحطاط آن را فراهم مى آورد.
من كلمات على عليه السلام قال: اعجاب المرء بنفسه يدل على ضعف عقله.
على (ع) فرموده است: اينكه آدمى به نفس خود معجب شود و خودبين گردد و گمان كند كه هر چه مى گويد و عمل مى كند دور از خطا و بر وفق واقع است دلالت دارد كه عقلش ناتوان گرديده و فروغ خردش به ضعف و سستى گراييده است.
اگر پاكان و نيكان در عبادت دچار عجب شوند، خود را از پروردگار طلبكار مى پندارند و مى خواهند با اعمال خود بر خداوند منت گذارند، اگر عالم با عملى كه دارد دچار عجب شود از آن پس دنبال علم نمى رود و آن را كه نمى داند از عالمتر از خود نمى پرسد و در جهل و نادانى باقى مى ماند، اگر كسى در كارهاى اجتماعى معجب شود با ديگران مشورت نمى كند و از پى انديشه ى خطاى خود مى رود و زيان مى بيند. گاهى شخص گناهكار در اعمال نارواى خود دچار اعجاب مى شود و چنان به خواب غفلت فرومى رود كه گمان مى كند اعمالش صحيح و بر وفق واقع و حقيقت است، از اين رو به فكر اصلاح خود نمى افتد و لكه هاى گناه را از صفحه ى اعمال خود برطرف نمى نمايد.
عن على بن سهيل عن ابى الحسن عليه السلام قال: سالته عن العجب الذى يفسد العمل. فقال: العجب درجات، منها ان يزين للعبد سوء عمله فيراه حسنا فيعجبه و يحسب انه يحسن صنعا، و منها ان يومن
العبد بربه فيمن على الله عز و جل و لله عليه فيه المن.
على بن سهيل مى گويد از حضرت رضا (ع) درباره ى عجبى كه عمل را فاسد مى كند سوال نمودم. در پاسخ فرمود: عجب داراى مراتب و درجاتى است، يك قسم آن اين است كه عمل بد آدمى در نظر خودش خوب جلوه كند و آن را نيكو پندارد و بر اثر آن دچار اعجاب و خودبينى شود، و قسم ديگر آن، اين است كه افراد باايمان از عبادات خود دچار عجب شوند، خويشتن را از عذاب الهى در ايمنى پندارند و تصور كنند كه با عبادات خود بر خداى منت دارند يا آنكه خداوند بر آنان منت دارد.
رسول گرامى سه صفت مذموم را عامل هلاكت و تباهى معرفى فرموده و مسلمانان بايد در خود مطالعه كنند و اگر به آن سه صفت يا يكى از آنها مبتلا هستند هر چه زودتر خود را اصلاح نمايند و خويشتن را از خطر برهانند.
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم: ثلاث مهلكات: شح مطاع و هوى متبع و اعجاب المرء بنفسه.
پيمبر اسلام سه خلق بد را مايه ى هلاك افرادى كه به آنها مبتلا هستند معرفى نموده: اول بخلى كه شخصى بخيل مطيع آن باشد، دوم هواى نفسى كه آدمى از فرمانش پيروى نمايد، و سوم آنكه شخص خود را و همچنين كارهاى خود را با چشم غرور و اعجاب بنگرد. اولياى گرامى اسلام همواره مراقب اصحاب و دوستان خود بودند و اگر در پاره اي از مواقع بر اثر پيشامدى ممكن بود دچار عجب و خودبينى شوند تذكر مى دادند و آنان را از خطر سقوط اخلاقى
محافظت مى نمودند و در اينجا عمل دو نفر از ائمه ى معصومين عليهم السلام كه در يك حديث آمده به طور نمونه ذكر مى شود:
قال البزنطى: بعث الى الرضا عليه السلام بحمار له فجئته الى حرباء فمكثتها عامه الليل معه ثم اوتيت بعشاء. فلما اصبت من العشاء قال: ما تريد؟ اتنام. قلت: بلى جعلت فداك. فطرح على الملحفه و الكساء. ثم قال: بيتك الله فى عافيه و كنا على سطح. فلما نزل من عندى قلت فى نفسى: قد نلت من هذا الرجل كرامه مانالها احد قط. فاذا هاتف يهتف بى: يا احمد! و لم اعرف الصوت حتى جاءنى مولى له. فقال: اجب مولاى. فنظرت فاذا هو مقبل الى، فقال: كفك. فنا ولته كفى. فعصرها، ثم قال: ان اميرالمومنين عليه السلام اتى صعصعه بن صوحان عايدا له. فلما اراد ان يقوم من عنده قال: يا صعصعه بن صوحان! لا تفتخر بعيادتى اياك و انظر لنفسك، و كان الامر قد وصل اليك و لا يلهينك الامل. استودعك الله.
بزنطى از اصحاب على بن موسى الرضا عليهماالسلام بود. مى گويد: شبى حضرت رضا درازگوش خود را براى من فرستاد كه به محضرش شرفياب شوم. در محلى به نام حرباء حضورش رسيدم. تمام شب را با آن حضرت بودم. بعد شام آوردند و پس از صرف شام به من فرمود مى خوابى؟ عرض كردم بلى. دستور داد بستر آوردند. حضرت برخاست تا از بام به زير رود. فرمود: خداوند شبت را با عافيت بگذراند. وقتى حضرت رفت با خود گفتم: من امشب از اين بزرگمرد به كرامتى دست يافتم كه هرگز احدى به آن نايل نشده است. ناگاه صدايى را شنيدم كه گفت : اي احمد! و ندانستم كه
صاحب صدا كيست. چون نزد من آمد ديدم يكى از خدمتگزاران امام است. به من گفت: مولاى خود را اجابت كن. برخاستم كه از پله هاى بام به زير روم. ديدم كه امام از پله ها بالا مى آيد. چون به من رسيد فرمود: دستت را بياور. پيش آوردم. دستم را گرفت و فشرد، سپس فرمود: صعصعه بن صوحان از اصحاب على (ع) بود. بيمار شد، حضرت به عيادتش رفت. وقتى خواست از نزد او برخيزد فرمود: اي صعصعه! عيادت مرا مايه ى افتخارت قرار ندهى. در فكر خودت باش. چون ممكن بود بزنطى هم از پذيرايى آن حضرت دچار عجب شود، به وى فرمود: هم اكنون جريان صعصعه براى تو پيش آمده است، مواظب باش كه آرزو غافلت نكند و انديشه ى عجب در تو راه نيابد. سپس امام عليه السلام از بزنطى خداحافظى نمود و او را به حال خود گذارد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و اجر للناس على يدى الخير و لا تمحقه بالمن.
به خواست خداوند اين عبارت از دعاى «مكارم الاخلاق» موضوع سخنرانى امروز است. امام سجاد (ع) از پيشگاه خدا درخواست مى كند. بار الها! خير و خوبى را به دست من براى مردم جريان ده و آن را با منت گذاردن بر سرشان محو و باطل منما.
در اين عبارت دو مطلب آمده است: مطلب اول آنكه خير انسان بايد به مردم برسد و مطلب دوم آنكه خير را با منت گذاردن به آنان نابود نكنيم و از بين نبريم. نكته اي كه به موقع است قبل از آغاز بحث، تذكر داده شود اين است كه اگر كسى يك يا چند بار در طول يك ماه صدقه بدهد عمل خير انجام داده، ولى آن را صدقه ى جاريه نمى گويند. صدقه ى جاريه تاسيس يك اثر خيرى است كه نفعش جريان داشته باشد و خيرش پيوسته عايد مردم گردد. كسى كه ملك پرقيمتى را وقف كند كه از درآمد آن همه روزه صد گرسنه ى فقير را سير كنند يا درمانگاهى تاسيس نمايد كه مرضاى بى بضاعت در آن
مورد معاينه قرار گيرند و به آنان داروى رايگاه داده شود يا قناتى حفر كند كه اهالى يك محل، به طور مستمر، از آب آن مشروب گردند و از اين قبيل كارها كه پيوسته نفعش عايد مردم مى شود، در اسلام، صدقه ى جاريه خوانده شده است. امام (ع) كه از خداوند جريان خير را براى مردم به دست خود تمنى مى كند شايد از اين نظر باشد كه مى خواهد بگويد: بار الها! در طول زندگيم وسايل را به گونه اي مهيا فرما كه خير من به طور مستمر عايد مردم شود و هرگز منقطع نگردد. پيش از آنكه درباره ى خير و نيكوكارى نسبت به مردم و ارزش انسانى و اسلامى آن توضيح داده شود، لازم است براى تبيين و تشريح مطلب مقدمه اي به عرض شنوندگان محترم برسد.
تمايلاتى كه در ما وجود دارد دو گروه است: يك گروه، تمايلات حيوانى است و يك گروه تمايلات انسانى. تمايلات حيوانى آن چيزهايى است كه مشترك بين ما و حيوانات است، تمايل به غذا، تمايل به آب، تمايل به خواب، تمايل به بازى، تمايل جنسى، تمايل به غضب و انتقامجويى، تمايل تفوق طلبى، تمايل در حب اولاد، و امثال اينها. اين تمايلات را حيوانات هم دارند و ما هم داريم. وجود اين تمايلات، ضرورت زندگى است. يكى از اين تمايلات اگر نباشد بايد گفت يكى از پايه هاى اساسى زندگى نيست. با اينكه اين تمايلات براى زندگى ضرورى است اما افتخار بشر نيست. تمايل به غذا ضرورت دارد، اما معيار افتخار نيست، خوابيدن و استراحت براى رفع خستگى ضرورت دارد و فقدان آن منجر به مرگ مى شود اما افتخار انسانيت نيست، حب اولاد لازمه ى تربيت اولاد است و مادر به مهر و محبت، آن همه مصائب را تحمل مى كند اما حب اولاد، افتخار انسان نيست. بنابراين، گروه تمايلات
حيوانى در وجود انسان براى امرار زندگى، واجب و لازم و قطعى و ضرورى است، اما معيار بزرگى و بزرگوارى نيست.
در كنار تمايلات حيوانى تمايلات عالى انسانى وجود دارد. اين تمايلات عالى انسانى به هر نسبتى كه پيشروى كند و تحقق زيادترى بيابد انسانيت، بيشتر شكوفا مى شود و افتخار براى انسان بيشتر خواهد بود. تمايلات انسانى از قبيل 1. اداى امانت، 2. وفاى به عهد، 3. انصاف، 4. عدالت، 5. احسان، 6. دگردوستى، و امثال اين امور كه خيلى هم معدود و محدودند. هر كدام از اين صفات، يك پايه ى اصولى در تعالى بشر است.
اكنون روى احسان و روى دگردوستى به اعتبار جمله اي از صحيفه ى سجاديه كه مورد بحث امروز است تكيه مى شود. ملاحظه بفرماييد در مسئله ى دگردوستى. اين صفت در مقابل خوددوستى است. خوددوستى را تمام حيوانات، حتى حشرات، هم دارند، مثلا مگس، پشه، اين دو حشره ى ناچيز هم خوددوستى دارند، در تابستان به صورت شما نشسته، همين كه دستتان نزديك آمد احساس خطر مى كند و فورا فرار مى نمايد، چرا؟ زيرا به خودش و زندگيش علاقه دارد. يك بچه ماهى كوچك در آب تا دستتان به حوض دراز مى شود فرار مى كند، اينها خوددوستى دارند و اين خوددوستى را ما هم داريم و حيوانات هم دارند ولى هيچيك از اين تمايلات حيوانى معيار عظمت و بزرگى انسان نيست، معيار بزرگى و عظمت انسان، دگردوستى است و به هر نسبت كه دگردوستى، در يك جامعه تقويت شود و علاقه ى به مردم و حفظ لزوم خدمتگزارى به مردم تقويت گردد، دلالت دارد بر اينكه انسانيت رشد بيشترى كرده و بشر قدمهاى بلندترى به سوى تعالى و تكامل برداشته است. امام موسى بن جعفر عليهماالسلام
فرموده است:
ان اهل الارض لمرحومون ما تحابوا و ادوا الامانه و عملوا الحق.
مردم روى زمين تا وقتى كه يكدگر را دوست بدارند، اداى امانت كنند و بر طريق حق قدم بردارند و عمل نمايند مورد ترحم و تفضل ذات اقدس الهى هستند.
ملاحظه مى كنيد كه در اين حديث، حضرت موسى بن جعفر از اهل كره ى زمين، صرف نظر از عقايد مذهبى و روشهاى دينى سخن مى گويد، يعنى اگر اين سه مطلب، كه شان انسانيت است، يكى دگردوستى، آن دگر اداى امانت، و سوم قدم برداشتن به راه حق و درستى، اين سه صفت كه در جامعه ى بشرى موجود باشد استحقاق تفضل و عنايت الهى را دارند و همواره مورد رحمت اند. همين سخن امام (ع) است كه سعدى به صورت نظم آورده:
بنى آدم اعضاى يك پيكرند
كه در آفرينش ز يك گوهرند
چو عضوى بدرد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو كز محنت ديگران بى غمى
نشايد كه نامت نهند آدمى
بشر دوستى آدمى را وامى دارد كه به بيماران بى بضاعت كمك كند، به افتادگان دستگيرى نمايد، عناصر گرسنه را سير كند و افراد يتيم را مورد نوازش قرار دهد و از اين قبيل اعمال خيرخواهانه ى انسانى.
على (ع) موقعى كه مالك اشتر را مامور مصر مى نمايد و حكومت آن كشور پهناور را به وى مى سپارد دستورهاى لازم را ضمن عهدنامه ى مبسوطى كه مرقوم فرموده، به وى مى دهد و در اوايل نامه از
بشردوستى و محبت سخن مى گويد و توصيه مى كند كه اين سجيه ى انسانى را درباره ى تمامى مردم از مسلمان و غيرمسلمان رعايت بنمايد.
و اشعر قلبك الرحمه للرعيه و المحبه لهم و اللطف بهم و لا تكونن عليهم سبعا ضاريا تغتنم اكلهم فانهم صنفان: اما اخ لك فى الدين، او نظير لك فى الخلق.
مالك! دلت را مهيا كن تا با رحمت و محبت و يا لطف و مهربانى با مردم برخورد نمايى. مبادا همچون درنده اي كه خوردن شكار خويش را مغتنم مى شمارد با آنان مواجه گردى چه آنكه مردم مصر دو گروه اند: يا از نظر دينى برادر تو هستند، يا از جهت آفرينش و خلقت همانند تو، و در هر دو صورت، انسان اند و بايد با روش انسانى با آنان معامله نمايى.
در روايت ديگر، مامور ديگرى را مخاطب ساخته و فرموده است:
عامل سائر الناس بالانصاف و عامل المومنين بالايثار.
رفتارت با همه ى مردم براساس انصاف باشد و با برادران دينيت از روش خودگذشتگى و ايثار استفاده كن.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: الخلق عيال الله فاحب الخلق الى الله من نفع عيال الله و ادخل على اهل بيت سرورا.
امام صادق (ع) فرموده است: مردم رزق خوار خدا هستند و موونه آنان به عهده ى اوست. محبوبترين خلق كسى است كه به روزى خواران خدا نفعى برساند و اهل بيتى را خوشحال و مسرور
نمايد.
احسان نمودن و نفع رساندن به بندگان خدا لازمه ى دگردوستى و انسانيت است و اين مهم در اسلام، پسنديده و ممدوح شناخته شده، ولى مهمتر از احسان مالى رفع ظلم و اقامه ى عدل و انصاف درباره ى آنان است، خواه شخص مورد ستم مسلمان باشد يا غير مسلمان. رسول گرامى در اين باره فرموده است:
من سمع رجلا ينادى يا للمسلمين فلم يجبه فليس بمسلم.
كسى كه بشنود شخص مظلومى فرياد مى زند و مسلمانان را به يارى مى طلبد اگر صداى استغاثه ى او را بشنود و به ياريش نرود مسلمان نيست.
از مواردى كه حقوق انسانى بايد رعايت شود درباره ى همسايگان است و رسول اكرم در اين باره چنين فرموده است:
الجيران ثلثه: منهم من له ثلثه حقوق: حق الاسلام و حق الجوار و حق القرابه: و منهم من له حقان: حق الاسلام و حق الجوار. و منهم من له حق واحد و الكافر له حق الجوار.
همسايگان سه قسم اند: قسمى داراى سه حق اند: حق اسلام، حق همسايگى، و حق قرابت. قسمى داراى دو حق اند: يكى حق اسلام و آن ديگر حق همسايگى. و بعضى داراى يك حق اند، و همسايه ى كافر از اين قسم است و حق همسايگى دارد.
تا اينجا رواياتى راجع به عدل و انصاف، نيكى و احسان، و رحمت و محبت درباره ى عموم مردم از نظر دگردوستى و انسانيت معروض افتاد. اينك چند حديث درباره ى روابط مسلمانان با هم و
خدمت آنان به يكديگر ذكر مى شود.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: انما المومنون فى تراحمهم و تعاطفهم بمنزله الجسد الواحد اذا اشتكى عضو تداعى له سائر الجسد بالحمى و السهر.
رسول اكرم فرموده است: مومنين در مقام رحمت و عطوفت نسبت به يكديگر به منزله ى يك جسدند، وقتى يك عضو از جسد بيمار شود ساير اعضاى آن همانند او تبدارى و شب بيدارى دارند و در غم و مصيبت او شريكند.
معلى بن خنيس كه از اصحاب امام صادق (ع) است از آن حضرت سوال كرد كه حق مسلمان بر مسلمان چيست. حضرت فرمود: من بر تو خائفم، مى ترسم حقوق را بدانى و عمل ننمايى. معلى اظهار اميد كرد كه به قوه ى الهى عمل نمايم. آنگاه امام حقوقى را شمرد كه بعضى از آنها در اينجا ذكر مى شود:
قال: ايسر حق منها ان تحب له ما تحب لنفسك و تكره له ما تكره لنفسك و ان تجتنب سخطه و تتبع مرضاته و تطيع امره و ان تعينه بنفسك و مالك و لسانك و يدك و رجلك و ان تكون عينه و دليله و مرآته و ان لا تشبع و يجوع و لا تروى و يظما و لا تلبس و يعرى.
امام (ع) فرمود: آسانترين حق مسلمان اين است كه آن را كه براى خود دوست مى دارى براى او دوست دارى و آن را كه خود ميل ندارى براى او بى ميل باشى و اينكه او را خشمگين نكنى، رضايش را جلب نمايى، و دستورش را به كار بندى، و اينكه او را با نفست، با مالت، به زبانت، و با دست و پايت يارى نمايى، و اينكه تو به منزله ى
چشم او، راهنماى او، و آيينه ى او باشى، چنين نباشد كه تو سير باشى و او گرسنه، تو سيراب باشى و او تشنه، و تو پوشيده باشى و او برهنه.
خلاصه اينكه مواسات مسلمانان با يكديگر و دگردوستى آنان نسبت به هم آنقدر در اسلام مهم است كه در بعضى از روايات رسول گرامى آمده است كه: مسلمان متمكن اگر نسبت به همسايه ى خود كه تهيدست و فقير است بى تفاوت باشد از اسلام واقعى برخوردار نيست و در اينجا به بعضى از آن روايات اشاره مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ما آمن بى من بات شبعانا و جاره جائع.
آن كسى كه خودش شب سير بخوابد و همسايه ى او گرسنه باشد به من ايمان نياورده است.
و عنه صلى الله عليه و آله: ما آمن بى من بات كاسيا و جاره عار.
و نيز فرموده است: آن كس كه خودش با لباس باشد و شب را پوشيده بگذراند و همسايه ى او برهنه باشد به من ايمان نياورده است.
و عنه صلى الله عليه و آله: ليس من المومنين الذى يشبع و جاره جائع الى جنبه.
رسول اكرم مى فرمود: آن انسان مسلمانى كه خودش سير و همسايه اش در كنار او گرسنه باشد از گروه مومنين و پيروان واقعى قرآن شريف نيست.
اسلام علاوه بر آنكه مواسات و تعاون را به پيروان خود درس داده، از ايثار كه مرحله ى بالاترى از تعاون است نيز سخن گفته و آنان را به ايثار تشويق نموده است كه به منظور جلب خشنودى ذات اقدس
الهى در مواقعى كه بتوانند دگران را بر خويشتن مقدم دارند و چيزى كه مورد احتياج خود آنان است به مسلمانى كه نيازمندتر است اعطا نمايند.
عن على عليه السلام قال: عند الايثار على النفس يتبين جواهر الكرماء.
على (ع) فرموده است: در زمينه ى ايثار بر نفس گوهر طبع و رفعت روح افراد كريم النفس آشكار مى گردد.
احسان به مردم و اقناع تمايل دگردوستى منحصر به خدمات مالى نيست بلكه هر قسم خدمتى به دگران نشانه ى انسانيت و حاكى از فضيلت است. ناتوانى را دست گرفتن، يتيمى را نوازش نمودن، راه گم كرده اي را هدايت كردن، نابينايى را از خيابان عبور دادن، و ديگر خدماتى از اين قبيل مورد ترغيب و تشويق اولياى گرامى اسلام است.
قال رجل للنبى صلى الله عليه و آله: احب ان اكون خير الناس.
فقال: خير الناس من ينفع الناس، فكن نافعا لهم.
مردى به رسول گرامى عرض كرد: دوست دارم كه بهترين مردم باشم. حضرت فرمود: بهترين مردم كسى است كه نفعش بيشتر عايد مردم گردد، پس تو در راه نفع رساندن به مردم كوشا و جدى باش تا از بهترين مردم باشى.
يكى از خدمات ارزنده و پرارج نسبت به مردم دفاع از عرض و شرف آنان است و بدبختانه در محيط ما به اين امر مهم كمتر توجه مى شود.
نال رجل من عرض رجل عند النبى صلى الله عليه و آله. فرد رجل من القوم عليه، فقال رسول الله صلى الله عليه و آله: من رد عن عرض اخيه كان له حجابا من النار.
مردى در حضور رسول گرامى نسبت به كسى سخن ناروا گفت و به عرض او تجاوز نمود . شخصى كه در مجلس حاضر بود گفته ى او را رد كرد و از مرد مورد تجاوز دفاع نمود. رسول اكرم فرمود: كسى كه از عرض برادر خود دفاع نمايد همان دفاع براى او در مقابل آتش حجابى مى شود و او را از خطر مصون و محفوظ مى دارد.
امام سجاد (ع) در پيشگاه الهى دعا مى كند:
و اجر للناس على يدى الخير.
بار الها! به دست من براى مردم خير و خوبى جارى كن.
با توجه به اينكه خير رساندن به مردم داراى معناى وسيع و گسترده اي است و افراد خير مى توانند به اشكال مختلف و صور گوناگون به آنان نفع و خير برسانند، امام (ع) از خدا مى خواهد كه او را در طول ايام زندگى به انواع خوبيها و خيرات نسبت به انسانها موفق و مويد بدارد.
ناگفته نماند كه نه تنها احسان و نيكى به مردم باعث جلب رحمت باريتعالى است ، بلكه احسان به حيوان نيز مى تواند آدمى را مشمول رحمت خداوند بنمايد و بر اثر آن گناهانش مورد عفو قرار گيرد و در اينجا به طور نمونه يك مورد كه در حديث آمده است به عرض شنوندگان محترم مى رسد:
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: اطلعت ليله اسرى على الجنه
فرايت امراه زانيه، فسالت عنها. فقيل انها مرت بكلب يلهث من العطش. فارسلت ازارها فى بئر فعصرته فى حلقه حتى روى. فغفر الله لها.
رسول گرامى فرمود: در شب معراج به بهشت اشراف يافتم. در آنجا زن زانيه اي را ديدم، پرسيدم اين آلوده دامن چه عملى كرده است كه بهشتى شده؟ پاسخ دادند: او بر سگى گذر كرده است كه زبانش بر اثر شدت عطش از دهانش درآمده و پيوسته نفس مى زد. آن زن روپوش بلند سرتاسرى خود را از برگرفت و در چاهى كه در آن نزديك بود آويخت، روپوش به آب رسيد، مقدارى از آب را به خود گرفت، پارچه را بالا كشيد، نقطه ى پر آب را در گلوى سگ تشنه فشرد و حيوان را سيراب نمود. خداوند بر اثر اين خدمت، گناهان زن را بخشيد و او را بهشتى نمود.
شايد حديث ديگرى نظير روايت آن زن در اخبار آمده باشد كه سعدى آن را ديده و به نظم آورده است:
يكى در بيابان سگى تشنه يافت
برون از رمق در حياتش نيافت
كله دلو كرد آن پسنديده كيش
چو حبل اندر آن بست دستار خويش
به خدمت ميان بست و باز و گشاد
سگ ناتوان را دمى آب داد
خبر داد پيغمبر از حال مرد
كه داور گناهان از او عفو كرد
الا گر جفا كارى انديشه كن
وفا پيش گير و كرم پيشه كن
كسى با سگى نيكويى گم نكرد
كجا گم شود خير با نيكمرد
كرم كن چنان كت برآيد ز دست
جهانبان در خير بر كس نبست
امام (ع) در جمله ى دوم دعا كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز
است به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و لا تمحقه بالمن.
بار الها! خوبى و خيرى را كه با دست من به جريان مى اندازى با منت گذاردن، محو و نابود منما.
از اين جمله استفاده مى شود كه افراد خير و نيكوكار اگر كار خوب خود را به منت آلوده كنند عمل خيرشان باطل و بى اثر مى شود و خداوند آن را محو و نابود مى كند، و اين مطلب در قرآن شريف آمده است:
يا ايها الذين آمنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى.
اي مردم باايمان! صدقات خود را با منت گذاردن و اذيت كردن باطل ننماييد.
براى آنكه روشن شود چرا منت گذاردن صدقات را باطل مى كند لازم است در اين باره توضيح مختصرى داده شود. اسلام، دين تعاون و مواسات است و از افراد متمكن خواسته كه قسمتى از اموال خود را به عنوان واجب يا مستحب به گروه كم بضاعت و تهيدست بدهند. ولى اين كار بايد به قصد قربت و با رعايت احترام كامل به تهيدستان انجام پذيرد و آنان مورد تحقير و اهانت واقع نشوند. آيين مقدس اسلام عز و شرافت مسلمانان را بسيار محترم شمرده و پر ارج دانسته است و هيچكس حق ندارد كرامت نفس و بزرگوارى خود را با پول معامله كند و بر همين اساس است كه تملق گويى و چاپلوسى ممنوع گرديده است. كسى كه به فرد بى بضاعتى كمك مى كند و خدمت خود را ماده ى منت نسبت به او قرار مى دهد با اين عمل به عز و
شرف او ضربه مى زند و به حيثيت انسانى وى آسيب مى رساند و خداوند چنين صدقه اي را هرگز نمى پذيرد و منت گذاردن موجب ابطال عمل خير آن مرد خير مى شود. تا جايى اسلام به اين مهم عنايت دارد كه فرموده است:
قول معروف و مغفره خير من صدقه يتبعها اذى.
به گرمى با فقير سخن گفتن و از او عذر خواستن از اينكه نمى تواند به وى خدمتى نمايد بهتر از صدقه اي است كه آميخته به منت گذارى و آزار او باشد.
براى آنكه شنوندگان محترم هر چه بهتر و بيشتر به اهميت اين موضوع واقف گردند و خدمات مالى خود را با منت گذارى، باطل و تباه ننمايند در اينجا قسمتى از روايات اولياى گرامى اسلام كه در كتب اخبار آمده است ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله: من اسدى الى مومن معروفا ثم آذاه بالكلام او من عليه فقد ابطل صدقته.
كسى كه به مومنى چيزى عطا كند و به وى صدقه اي بدهد سپس او را با كلام خود آزار نمايد يا بر وى منت گذارد با اين عمل، صدقه ى خود را باطل نموده است.
و عنه صلى الله عليه و آله: من اصطنع الى اخيه معروفا فامتن به احبط الله عمله و ثبت وزره و لم يشكر له سعيه.
و نيز فرموده است: كسى كه به برادر دينى خود خدمتى نمايد سپس بر وى منت گذارد خداوند عمل او را محو و نابود مى سازد و بار سنگين آن عمل بر دوش وى مى ماند و از خدمتى كه انجام داده
است بهره اي نمى برد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: المن يهدم الصنيعه.
امام صادق (ع) فرموده است: منت گذاردن عمل خير انسان را نابود و فانى مى نمايد.
اگر شخص مسلمانى صدقه بدهد و به كسانى كه آن را دريافت نموده اند به طور مستقيم منت نگذارد و آزارشان ننمايد ولى در غياب آنان عمل خود را به زبان بياورد و احسان خويش را به اين و آن بگويد و در نتيجه موجب هتك حرمت و تحقير دريافت كنندگان صدقه گردد، چنين شخصى مشمول آيه ى كريمه ى ابطال صدقه با من و اذى است، زيرا غيرمستقيم بر فقرا منت گذارده و آنان را آزار داده است، و اين مطلب را امام جواد (ع) به شخصى فرمود كه در يك روز به ده نفر فقير عائله دار كمك نموده بود بدون آنكه بر آنها منت گذارد يا آنان را آزار دهد، ولى قضيه ى احسان و انفاق خود را براى امام جواد نقل نمود. امام به وى فرمود:
قد ابطلت برك باخوانك و صدقاتك، قال: و كيف ذلك يابن رسول الله؟ قال له محمد بن على: اقرء قول الله عز و جل: يا ايها الذين آمنوا: لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى، قال الرجل: يابن رسول الله ما مننت على القوم الذين تصدقت عليهم و لا آذيتهم، قال له محمد بن على: ان الله عز و جل قال: لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى و لم يقل لا تبطلوا بالمن على من تتصدقون عليه و الاذى لمن تتصدقون عليه و هو كل اذى.
تو با نقل اين قضيه بر و نيكى خود به برادرانت را ابطال
نمودى و از ميان بردى، عرض كرد: چگونه از ميان بردم؟ حضرت پاسخ داد: كلام خدا را بخوان كه فرموده است: اي مردم باايمان! صدقات خود را با منت گذاردن و اذيت كردن ابطال منماييد، عرض كرد: يابن رسول الله! به كسانى كه كمك نمودم نه بر آنها منت گذاردم و نه آزارشان دادم. حضرت فرمود: خداوند فرموده صدقات خود را با منت گذاردن و اذيت كردن باطل نكنيد و نفرموده است كه: صدقات خود را با اذيت دادن و منت گذاردن مستقيم بر سر كسى كه صدقه را دريافت مى نمايد باطل نكنيد.
اين آيه، شامل حال تمام اقسام منتها و آزارها مى شود، خواه كمك كننده، خود مستقيما به گيرنده ى صدقه منت گذارد و آزارش دهد، خواه خدمت عملى و احسان خود را به دگران بگويد و اين و آن را آگاه سازد و غيرمستقيم دريافت كنندگان را مورد منت يا مورد اذيت قرار دهد.
بيان امام جواد (ع) و نكته اي را كه در آيه تذكر داده است براى افراد خير و احسان كننده درسى آموزنده است و به آنان خاطرنشان مى فرمايد: شما كه براى خدا و به نيت قربت به فقيرى آبرومند كمك مى كنيد به گونه اي باشد كه فقط خدا بداند و شما بدانيد و فقير، دگرى از آن آگاه نشود تا آن احسان ذخيره ى قيامت شما گردد و اگر به دگران بگوييد و آبروى فقير را ببريد با گفته ى خود، احسان خويش را ابطال نموده ايد و ممكن است بر اثر پرده درى و اهانت به فقير، در قيامت استحقاق كيفر و عذاب داشته باشيد. نه تنها منت گذاردن و آزار دادن فقير در زمينه ى صدقات، ممنوع و نارواست، بلكه اگر كيفيت پرداخت صدقات آبرومندانه و مناسب با عز و شرف مسلمان نباشد و موجب تحقير و توهين وى گردد نيز در
اسلام ممنوع و غير مجاز است. ائمه ى معصومين عليهم السلام كه در آموختن وظايف دينى، معلم مسلمانان بودند براى آنكه اصحاب و دوستانشان به راه خطا نروند همواره به آنان تذكرات لازم را مى دادند و آگاهشان مى ساختند تا اگر در مسير ناصحيح قدم برمى دارند بازگردند و به راه درست گرايش يابند.
عن اسحق بن عمار قال: قال لى ابوعبدالله عليه السلام: يا اسحق! كيف تصنع بزكوه مالك اذا حضرت؟ قلت: ياتونى الى المنزل فاعطيهم. فقال لى ما اراك يا اسحق الا قد ذللت المومنين و اياك اياك، ان الله تعالى يقول: من آذى لى وليا فقد ارصدلى بالمحاربه.
اسحق بن عمار مى گويد: امام صادق (ع) به من فرمود: چگونه زكوه مالت را مى دهى، گفتم: محصول را به منزل مى آورم. اهل استحقاق مى آيند و دريافت مى كنند امام فرمود: اسحق! تو با اين كار، مسلمانان را در معرض ذلت و خوارى قرار مى دهى، از اين كار پرهيز كن، پرهيز كن، خداوند فرموده است هر كس دوست مرا خوار نمايد براى جنگ با من مهيا گرديده است.
در پايان بحث امروز لازم است به شنوندگان محترم تذكرى بدهم و آن اين است كه بحث ما درباره ى دعاى «مكارم الاخلاق» است. اين دعاى شريف حاوى مطالب بسيار رفيع و بلند در شان انسانسازى و پرورش مكارم اخلاق در ضمير مردم باايمان است، بايد شنوندگان محترم حتما در هر قسمتى دقت نمايند و هر مطلبى را كه امام سجاد (ع) به صورت دعا از زبان خود در پيشگاه الهى عرض
مى كند آن را سرمشق خود قرار دهند و بر طبق آن عمل نمايند تا بتوانند از اين دعا بهره ى علمى و اخلاقى ببرند و متخلق به سجاياى انسانى گردند. مثلا از دو جمله ى مورد بحث امروز استفاده شود كه تمام افراد به قدرى كه قدرت دارند با مال و قلم و قدم خود به مردم خدمت كنند و ديگر آنكه خدمات خود را با منت گذاردن بر سر مردم و به رخ آنان كشيدن نابود و فانى ننمايند و خويشتن را از پاداش خدا در قيامت محروم نسازند.
بسم الله الرحمن الرحيم
و هب لى معالى الاخلاق و اعصمنى من الفخر
به خواست خداوند اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع سخنرانى امروز است. امام سجاد (ع) از پيشگاه خداوند درخواست مى كند: بار الها! به من معالى اخلاق عطا فرما و از اينكه بين مردم به دارا بودن مكارم اخلاق مباهات و افتخار نمايم مصون و محفوظم بدار.
معالى اخلاق كه مورد تمناى حضرت على بن الحسين عليهماالسلام است از سجاياى انسانى و ملكات بسيار عالى است كه خداوند دوست دارد انسانها به آن خلقيات متخلق شوند و از راه آن ملكات پسنديده به مدارج كمال انسانى نايل گردند.
عن النبى صلى الله عليه و آله: ان الله يحب معالى الاخلاق و يكره سفسافها.
رسول گرامى فرموده: خداوند دوستدار معالى اخلاق است و
از فرومايگى و خلقيات پست بيزار.
معالى اخلاق به معناى مكارم اخلاق است و دعايى كه از صحيفه ى سجاديه مورد بحث ماست به همان اسم نامگذارى شده، زيرا حاوى بسيارى از خلقيات رفيع و سجاياى عالى انسانى و كرايم اخلاق است و اگر كسى آنها را به درستى فراگيرد و متخلق به آن اخلاقيات شود. داراى مكارم اخلاق و سجاياى انسانى است. در روايات اولياى اسلام، مكارم اخلاق در كنار محاسن اخلاق ذكر مى شود و اين هر دو مايه ى خشنودى و رضاى حضرت باريتعالى است و نبى مكرم اسلام مبعوث گرديده تا محاسن اخلاق و مكارم آن را در جامعه پياده كند، پيروان خود را به هر دو گروه اخلاقى متخلق سازد، و خصوصيات هر دو قسمت را به مردم بياموزد و به آنان برترى و امتياز مكارم اخلاق بر محاسن اخلاق را بفهماند.
عن على بن الحسين عليهماالسلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: بعثت بمكارم الاخلاق و محاسنها.
امام سجاد (ع) از رسول اكرم حديث نموده كه فرموده است: من از طرف باريتعالى براى مكارم اخلاق و محاسن آن مبعوث شده ام.
روايت دگرى در كتب عامه و خاصه از نبى اكرم نقل شده كه در آن روايت، فقط از مكارم اخلاق نام برده و بدين وسيله مردم را به قدر و منزلت آن خلق شريف متوجه نموده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله انه قال: انما بعثت لا تمم مكارم الاخلاق.
رسول اكرم فرموده: من از طرف خداوند مبعوث شده ام تا مكارم اخلاق را، كه جزء برنامه ى انبياى سلف بوده، تتميم و تكميل نمايم.
براى اينكه بحث ما روشن شود لازم است كه در آغاز، محاسن اخلاق و مكارم اخلاق را بشناسيم و به تفاوت اين دو گروه خلق پى ببريم و بدانيم كه براى چه مكارم اخلاق بر محاسن اخلاق تقدم دارد و ارزش انسانى مكارم اخلاق به مراتب بالاتر از محاسن اخلاق است. براى بيان تفاوت محاسن اخلاق و مكارم آن از دو روايت استفاده مى كنيم و آن دو را از نظر معنوى و ارزش روحانى بررسى مى نماييم و در خلال بررسى اين دو روايت برترى و امتياز مكارم اخلاق بر محاسن اخلاق روشن مى شود.
قلت لابى عبدالله عليه السلام: ما حد حسن الخلق؟ قال: تلين جانبك و تطيب كلامك و تلقى اخاك ببشر حسن.
راوى حديث مى گويد به امام صادق (ع) عرض كردم: حد حسن خلق چيست؟ فرمود: با مردم به نرمى و گرمى برخورد كنى، پاك و منزه و در كمال ادب سخن بگويى، و در مواجهه با برادرانت متبسم و گشاده روى باشى.
اين روايت، مرزى براى حسن اخلاق بيان مى كند. البته اين مطلب كه در حديث آمده به منزله ى نمونه اي است از حسن اخلاق. اگر يك نفر انسانى واجد اين سه مرحله باشد يا علاوه بر آن سه صفت داراى صفات اخلاقى خوب باشد، در برخورد با مردم سبقت سلام بگيرد، دست بدهد، دندانش مسواك زده باشد، لباسش پاكيزه باشد،
به عيادت مرضى برود، تشييع جنازه بنمايد، مصيبت زدگان را تسليت بدهد، مسافران را ملاقات كند، و ديگر اعمالى نظاير اينها، تمام اين كارها از محاسن اخلاق است و همه ى اين افعال، مورد تاييد شرع مقدس مى باشد، و رسول اكرم يك قسمت از ماموريت اخلاقيش مربوط به همين امور بود. اما اگر سوال شود: آيا اين صفاتى كه مذكور افتاد دليل بر انسانيت است؟ آيا اين صفات نشانه ى شرف انسانى است؟ پاسخ اين پرسش منفى است. چه بسيار مردمى هستند كه على الظاهر داراى تمام اين صفات مى باشند و واقعا داراى خلقيات پسنديده اند، اما اين ظاهر فريبا، باطنى زهرآلود و ظالم دارد و درونى متجاوز به حقوق مردم، به مال مردم، به عرض و شرف مردم، به قول آن گوينده كه مى گويد:
ظاهرش چون گور كافر پر حلل
باطنش قهر خدا عز و جل
بنابراين محاسن اخلاق، بسيار خوب است اما دليل بر شرافت انسانى و كرامت نفسانى نيست.
درباره ى مكارم اخلاق از رسول گرامى و ائمه ى معصومين عليهم السلام روايات بسيارى آمده و در هر روايت، چند نشانه از مكارم اخلاق بيان نموده اند كه در اينجا به يكى از آن روايات اكتفا مى شود. حضرت صادق (ع) به ابن جندب فرمود:
يابن جندب! صل من قطعك و اعط من حرمك و احسن الى من اساء اليك و سلم على من سبك و انصف من خاصمك و اعف عمن ظلمك.
امام (ع) به ابن جندب فرمود: بپيوند با كسى كه از تو بريده،
عطا كن به كسى كه ترا محروم نموده، نيكى كن درباره ى آن كس كه به تو بدى كرده، سلام كن به كسى كه ترا دشنام داده، انصاف ده در مورد آن كس كه با تو خصومت نموده، و ببخش كسى را كه به تو ستم كرده است.
ملاحظه مى كنيد كه بين مكارم اخلاق با محاسن اخلاق چقدر فاصله است و چه اندازه مكارم اخلاق داراى رفعت و عظمت است. ما اگر بخواهيم «محاسن اخلاق» را به فارسى ترجمه كنيم بايد بگوييم: «خوى خوب و پسنديده»، اما اگر بخواهيم «مكارم اخلاق» را به فارسى برگردانيم بايد بگوييم «بزرگوارى و كرامت نفس» و اين دو با هم فاصله ى بسيار دارند. بزرگى با بزرگوارى فرق دارد. كسى كه در اداره اي داراى مقامى رفيع است مى گويند بزرگ است، كسى كه از جهت سن بيشتر عمر كرده مى گويند بزرگ و بزرگتر است، كسى كه داراى ثروت و املاكى است ممكن است مردم او را بزرگ بدانند، ولى مكارم اخلاق به اين معنى نيست، مكارم اخلاق به معناى بزرگوارى نفس و طبع بلند است. ممكن است كسى از نظر مقام خيلى پايين باشد ولى داراى بزرگوارى نفس باشد، ممكن است كسى تمكن مالى نداشته باشد اما داراى رفعت نفس باشد. بنابراين مكارم اخلاق يعنى «كرامت نفس»، «بزرگوارى روح» و رفعت مقام معنوى يك انسان كه در پرتو آن مى تواند گذشتهاى بسيار داشته باشد. آنچه در اخبار ائمه ى معصومين عليهم السلام درباره ى بيان «محاسن اخلاق» و «مكارم اخلاق» آمده، ذكر مصداق است، يعنى مورد بيان مى كند، اما من در كتب اخبار برنخورده ام كه ببينم معيارى براى «محاسن اخلاق» و «مكارم اخلاق» ذكر شده باشد و انسان بتواند با آن معيار تمامى محاسن اخلاق را بشناسد و همگى «مكارم اخلاق»
را تشخيص دهد. شايد در تعريف «محاسن اخلاق» بتوان گفت: آن قسم خلق و خويى كه در شرع مقدس، ممدوح شناخته شده و با غرايز حيوانى و تمايلات نفسانى هماهنگ است، يا لااقل با آنها تضادى ندارد «حسن خلق» است، و در تعريف مكارم اخلاق گفته شود: آن قسم خلقيات عالى و رفيعى كه اگر كسى بخواهد انجام دهد يا بايد با هواى نفس خود و كشش غرايز حيوانى خويش بجنگد و در جهت مخالف آنها قدم بردارد، يا لااقل بايد نداى آنها را ناديده انگارد، نسبت به آن بى اعتنا باشد، و از پى صفت انسانى و كمال معنوى خود برود، تا به درجاتى از مكارم اخلاق ارتقا يابد. صفاتى را كه امام (ع) درباره ى محاسن اخلاق بيان نموده با غرايز حيوانى و تمايلات نفسانى هماهنگ است. آدمى به كشش حب ذات ميل دارد كه محبوب مردم باشد و با علاقه مندى با وى برخورد نمايند. اگر به نرمى و گرمى با آنان مواجه گردد، مودب و پاك سخن بگويد، و با قيافه ى گشاده و چهره ى متبسم با آنان برخورد كند موجب عز و محبوبيتش مى گردد و هر انسانى روى حب ذات به عز و محبوبيت علاقه دارد و نمى خواهد مورد تنفر و انزجار دگران باشد. خلاصه اينكه اين سه صفت كه در حديث آمده و ديگر صفاتى كه از محاسن اخلاق است بر وفق تمايل طبيعى و خواهش نفسانى انسان است.
اما «مكارم اخلاق» در نقطه ى مقابل غرايز و هواى نفس قرار دارد و آدمى به طور طبيعى مايل نيست آنطور عمل كند بلكه مى خواهد در جهت مخالف مكارم اخلاق قدم بردارد. مثلا اگر كسى در خيابان با شدت به شما تنه زد و عمدا مورد اهانت و تحقيرتان قرار داد غريزه ى انتقامجويى مى گويد: بايد عمل او را تلافى كرد و اهانت او را با اهانت پاسخ داد، اما امام صادق (ع) در مقام بيان كرامت
خلق مى فرمايد:
و اعف عمن ظلمك.
بزرگوار باش، انسان و با فضيلت باش، از لغزش او بگذر و عمل نارواى او را مورد عفو و اغماض خود قرار ده، و اين عمل بر خلاف طبيعت آدمى و تمايل نفسانى است. اگر روزى به مبلغى نيازمند شدى كه اگر آن مبلغ به تو نرسد آبرويت در خطر است، نزد يكى از دوستانت مى روى و مى گويى: من الان به دو هزار تومان پول نقد نياز دارم، اگر دارى به من قرض بده، يك ماه ديگر به تو باز مى دهم. او دسته چك خود را درمى آورد و نگاه مى كند ولى به تقاضاى تو اعتنا نمى نمايد، مى گويد: چند برابر آنچه تو مى خواهى موجودى دارم اما نمى دهم و ترا مايوس مى كند و تو ناچار از راهى دگر آن مبلغ را تهيه مى كنى و آبروى خود را محفوظ مى دارى. يك سال نمى گذرد كه همان شخص به مبلغى نياز پيدا مى كند و نزد شما مى آيد، از شما تقاضاى كمك مى كند و شما داريد. اگر بخواهى همانند او دسته چكت را درآورى و بگويى: چندين برابر دارم اما نمى دهم، شما پيروى از روش مكارم اخلاق و سجاياى انسانى نكرده اى. امام (ع) در بيان وظيفه ى شما در چنين موقع مى فرمايد:
و اعط من حرمك.
شما به آن آدمى كه ترا محروم كرد عطا كن، يعنى با كمال گشاده رويى و با ميل تمام، مبلغ درخواستى او را به او قرض بده و نداى انتقامجويى حيوانى را در باطن سركوب كن و او را مقضى المرام از پى حل مشكلش روانه نما.
اگر روزى در رهگذر با شخص بى تربيتى برخورد نمودى و او به شما فحش داد و با سرعت از كنار شما گذشت مبادا فكر
انتقامجويى در سر بپرورى و بخواهى در اولين فرصت، دشنام او را با دشنام دادن تلافى نمايى كه اين كار برخلاف مكارم اخلاق و شرافت نفس است، بلكه بايد مراقبت كنى تا عمل بد او را با عمل خوب خود پاسخ گويى و به فرموده ى امام صادق (ع):
و سلم على من سبك.
در اولين بار كه با او برخورد مى كنى سلامش كن و كار زشت او را با كار زيباى خود پاسخ ده و او با مشاهده ى عمل انسانى و كرامت نفس شما از كار زشت خود سرافكنده و خجلت زده خواهد شد.
عن على عليه السلام قال: عليكم بمكارم الاخلاق فانها رفعه و اياكم و الاخلاق الدنيه فانها تضع الشريف و تهدم المجد.
على (ع) فرموده است: بر شما باد به مكارم اخلاق كه تخلق به آن رفعت و بلندى است و بپرهيزيد از دنائت اخلاق كه افراد شريف را پست مى كند و مجد و بزرگوارى را نابود مى نمايد.
به موجب روايات زيادى كه از اولياى اسلام رسيده خلقيات حميده عموما و مكارم اخلاق خصوصا در قيامت به حساب گذارده مى شود، كفه ى اعمال خوب را سنگين مى كند و موجب نجات صاحبش مى گردد، ولى در ضمن حديثى خاطرنشان گرديده است كه، صرف نظر از جنبه ى اخروى و جهات معنوى، تخلق به مكارم اخلاق در زندگى دنيا نيز مايه ى سعادت و رستگارى است.
عن اميرالمومنين عليه السلام قال: لو كنا لا نرجو جنه و لا نخشى نارا و لا ثوابا و لا عقابا لكان ينبغى لنا ان نطلب مكارم الاخلاق فانها مما تدل
على سبيل النجاح.
على (ع) فرموده است: اگر به فرض، ما نه به بهشت رحمت اميد مى داشتيم و نه از عذاب الهى خائف مى بوديم و نه در انديشه ى ثواب و عقاب، شايسته ى انسانيت آن بود كه از پى مكارم اخلاق برويم، زيرا كرامت خلق، ما را به راه رستگارى هدايت مى كند و موجبات سعادت ما را فراهم مى آورد.
نكته ى شايان ملاحظه در زمينه ى مكارم اخلاق كه بايد همواره مورد توجه افراد كريم النفس باشد اين است كه بزرگوارى و اخلاق عالى خود را در مورد كسانى اعمال نمايند كه شايسته ى عفو و بخشش اند، نه تنها از آن سوءاستفاده نمى نمايند بلكه ممكن است به اصلاح خويش بپردازند و از انحراف اخلاقى خود بركنار شوند. اما افراد نادانى كه طبعا پست و فرومايه اند گذشت اشخاص كريم النفس را حمل بر ضعف و ترس آنان مى نمايند و در نتيجه بر تجرى و جسارت خود مى افزايند. اينان نبايد مشمول عفو و اغماض واقع شوند، بلكه لازم است گناهانشان، طبق قانون، مورد تعقيب قرار گيرد و به كيفر عمل خود برسند، به عبارت كوتاهتر، كرامت اخلاق مانند باران رحمت است كه در مورد اشخاص شايسته، فضيلت و پاكى به بار مى آورد و در مورد مردم ناصالح رذيلت و ناپاكى:
باران كه در لطافت طبعش خلاف نيست
در باغ لاله رويد و در شوره زار خس
به كار بستن مكارم اخلاق در مورد اشخاص شايسته و لايق و خوددارى از گذشت و كرامت نفس در مورد افراد پست و نالايق مورد توصيه و تاكيد ائمه ى طاهرين عليهم السلام بوده و پيروان خود را به
رعايت اين دستور مهم موظف نموده اند. على (ع) به فرزندش حضرت مجتبى نوشته است:
احمل نفسك من اخيك عند صرمه على الصله و عند صدوده على اللطف و المقاربه و عند جموده على البذل و عند تباعده على الدنو و عند شدته على اللين و اياك ان تضع ذلك فى غير موضعه او ان تفعله بغير اهله.
خود را در مورد برادرت وادار كن كه وقتى از تو جدا مى شود به او بپيوندى و موقع اعراض و روگردانيش با لطف و محبت به وى برخورد نمايى و نزديك شوى و زمانى كه دچار بخل و امساك مى شود او را مورد جود و كرامت قرار دهى و چون از تو دورى كند تو به او نزديك شوى و موقع تندى و شدتش تو با نرمى و ملايمت با او سخن بگويى و بپرهيز از اينكه تذكرات مرا نابجا و بى مورد به كار بندى و آنها را با افراد نااهل كه لايق فضيلت اخلاقى نيستند اعمال نمايى.
امام سجاد (ع) نيز در رساله ى حقوق خود مى فرمايد:
و حق من ساءك ان تعفو عنه و ان علمت ان العفو يضر انتصرت.
حق آن كس كه به تو بد كرده است از نظر كرامت اخلاق اين است كه او را ببخشى و مورد عفوش قرار دهى ولى اگر دانستى كه عفو و بخشش درباره ى او زيانبار است و اثر بد مى گذارد، استنصار مى كنى و به وسيله ى قانون و قضا و مردم، بد كننده را به كيفر بدش مى رسانى.
در پاره اي از موارد، شخصى كه مرتكب بدى شده ناشناخته و
مجهول الحال است، معلوم نيست كه شايسته ى عفو و اغماض است يا سزاوار مجازات. انسان كريم النفس اگر بتواند به گونه اي او را آزمايش كند وظيفه ى اخلاقى و انسانى او روشن مى گردد. براى على (ع) موردى اينچنين پيش آمد و كسى كه اسائه ى ادب نموده بود توسط اميرالمومنين آزمايش شد. سرانجام امام (ع) او را بخشيد و از گناهش درگذشت. امام باقر (ع) فرمود: حضرت امير، على (ع) نماز صبح را در وقت فضيلت مى خواند و تا اول آفتاب به تعقيب نماز اشتغال داشت. موقعى كه خورشيد طلوع مى كرد عده اي از افراد فقير و غيرفقير گردش جمع مى شدند و به آنان احكام دين و قرآن مى آموخت و در ساعت معين به كار تعليم خاتمه مى داد و از جا حركت مى كرد. روزى از مجلس درس خارج شد. بين راه با مرد جسورى برخورد نمود كه درباره ى آن حضرت كلمه ى قبيحى گفت. راوى حديث مى گويد: امام باقر نفرمود كه آن مرد كه بود و چه گفته بود. على (ع) از شنيدن آن سخن دوباره به مسجد برگشت، به منبر رفت و دستور داد مردم را خبر كنند تا در مسجد گرد آيند. جمعيت به قدر كافى آمد و آن مرد بى ادب نيز در مسجد حضور يافت. حضرت پس از حمد باريتعالى فرمود: محبوبتر از هر چيز نزد خداوند و نافعتر از هر چيز براى مردم، پيشواى بردبار و عالم به تعاليم الهى است و چيزى مبغوضتر نزد خدا و زيانبارتر براى مردم از نادانى و بى صبرى رهبر نيست. بعدا چنين جمله اي درباره ى انصاف و طاعت الهى سخن گفت.
ثم قال: اين المتكلم آنفا؟ فلم يستطع الانكار. فقال ها انا ذايا اميرالمومنين. فقال: اما انى لو اشاء لقلت. فقال: او تعفو و تصفح فانت اهل لذلك. قال: عفوت و صفحت.
سپس فرمود: كسى كه ساعت قبل سخنى به زبان آورد كجاست؟ گفت: يا اميرالمومنين! اين منم كه در مجلس حاضرم. حضرت فرمود: اما من، اگر بخواهم گفتنيها را با حضور مردم مى گويم. مرد بلافاصله گفت: و اگر بخواهى عفو مى كنى و مى بخشى چه تو شايسته ى چشم پوشى و گذشتى. حضرت فرمود: بخشيدم و عفو نمودم.
آن مرد با سخنى كه گفت و از على (ع) درخواست عفو و اغماض نمود صلاحيت خود را براى آنكه مشمول كرامت خلق آن حضرت واقع شود و مورد گذشت و چشم پوشى قرار گيرد اثبات نمود و حضرت نيز بلافاصله او را بخشيد و از مجازات، مصون و محفوظ ماند.
نتيجه آنكه مكارم اخلاق و سجاياى شايسته ى انسان از عوامل تعالى و تكامل است . اگر كسى متخلق به آن خلقيات گردد به پيروزى بزرگى دست يافته است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان الله عز و جل خص رسله بمكارم الاخلاق. فامتحنوا انفسكم فان كانت فيكم فاحمدوا الله و اعلموا ان ذلك من خير و ان لا تكن فيكم فاسالوا الله و ارغبوا اليه فيها.
امام صادق (ع) فرموده است: خداوند، پيمبران را از مكارم اخلاق برخوردار فرموده و آنان را متخلق به اين صفات ساخته است. شما خويشتن را آزمايش نماييد. اگر آن صفات در شما وجود دارد خداى را شاكر باشيد و حمد او را بنماييد و بدانيد كه با تخلق به مكارم اخلاق به خير بزرگى نايل گرديده ايد، و اگر آن صفات در شما نيست از خدا درخواست نماييد و نسبت به آن ابراز علاقه كنيد تا
موفق گرديد.
امام سجاد (ع) در جمله ى اولى كه موضوع سخنرانى امروز است از پيشگاه خداوند درخواست مى كند:
و هب لى معالى الاخلاق.
بار الها! به من مكارم اخلاق و صفات عالى انسانى عطا فرما.
در جمله ى دوم عرض مى كند:
و اعصمنى من الفخر.
بار الها! بر اثر نيل به مكارم اخلاق و صفات عالى انسانى مرا از مباهات نسبت به مردم مصون و محفوظ دار، كه با تخلق به صفات عالى انسانى به مردم فخر فروشى ننمايم.
از جمله ى صفات بسيار مذموم در آيين اسلام «خودبرتربينى» و مباهات نمودن به مردم است. اين خلق ناپسند به قدرى مذموم است كه على (ع) فرموده:
اهلك الناس اثنان: خوف الفقر و طلب الفخر.
دو چيز است كه مردم را به مسير هلاكت و تباهى سوق مى دهد: يكى ترس از فقر و تهيدستى است و آن ديگر فخرفروشى به مردم.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: ان الله تعالى اوحى الى ان تواضعوا حتى لا يفخر احد على احد. و لا يبغى احد على احد.
رسول گرامى فرمود: خداوند به من وحى فرستاد كه همواره متواضع باشيد تا كسى بر دگرى مباهات ننمايد و فردى نسبت به فرد ديگر بغى و ستم نكند.
مردم نادان عصر جاهليت به سختى گرفتار مباهات نسبت به يكديگر بودند و در اين باره اغلب به دو چيز تكيه مى كردند: يكى به پدران درگذشته و افراد قبيله خود و آن ديگر به مال و ثروت. كار افتخار به جايى رسيد كه دو قبيله افراد خود را سرشمارى كردند و تعداد جمعيت يكى از آن دو بيشتر بود. قبيله اي كه عددش كمتر بود گفت: بايد زنده و مرده ى هر قبيله را با هم بشماريم. به قبرستان رفتند و قبور مردگان را شمردند كه روشن شود عدد كداميك بيشتر است.
قرآن شريف در مقام توبيخ آنان آيه فرستاد:
الهيكم التكاثر. حتى زرتم المقابر.
كثرت جمعيت شما را آنچنان به غفلت و بى خبرى دچار نموده كه به گورستان رفته ايد و مردگان را احصاء مى نماييد.
على (ع) موقعى سوره ى تكاثر را قرائت فرمود و از نادانى كسانى كه به اجساد پوسيده ى مردگان خود افتخار مى كردند سخن گفت و در ضمن فرمود:
و لان يكونوا عبرا احق من ان يكونوا مفتخرا.
اگر اينان با ديدن قبور درگذشتگان عبرت مى گرفتند شايسته تر بود تا به آنان افتخار كنند و آن را مايه ى سربلندى و مباهات خود قرار دهند.
پيشواى گرامى اسلام در روز فتح مكه خطبه خواند و ضمن سخنان خويش اعلام نمود كه اسلام، افتخارات دوره ى جاهليت را از ميان برد و به آن نادانيها خاتمه داد.
عن ابيجعفر عليه السلام لما كان يوم فتح مكه قال: قام رسول الله
صلى الله عليه و آله فى الناس خطيبا فحمد الله و اثنى عليه ثم قال: ايها الناس! ليبلغ الشاهد الغائب، ان الله قد اذهب عنكم بالاسلام نخوه الجاهليه و التفاخر بابائها و عشائرها. ايها الناس! انكم من آدم و آدم من الطين. الا و ان خيركم عندالله و اكرمكم عليه اليوم اتقيكم و اطوعكم له.
امام باقر (ع) فرمود، روز فتح مكه پيمبر گرامى به پاخاست و خطبه خواند. در آغاز خطبه خداى را حمد و ثنا گفت. سپس فرمود: مردم! البته حاضرين به غايبين برسانند كه خداوند، در پرتو اسلام، تكبر جاهليت و تفاخر به پدران و عشاير را از ميان برد، مردم! شما همه از آدميد و آدم از خاك. آگاه باشيد كه امروز بهترين و گراميترين فرد نزد خدا كسى است كه تقوايش بيشتر و اطاعتش از حضرت باريتعالى فزونتر باشد.
اسلام با تعاليم آسمانى خود تكبر و افتخار زمامداران و صاحبان مقام را در سازمانهاى كشورى و لشكرى برانداخت و آن خوى پست و پليد را نشانه ى كوتاه فكرى كسانى كه به آن مبتلايند تلقى نمود. على (ع) در اين باره فرموده است:
و ان من اسخف حالات الولاه عند صالح الناس ان يظن بهم حب الفخر.
از پست ترين و سخيفترين حالات زمامداران نزد مردم صالح و درستكار اين است كه به آنان گمان برده شود كه به فخر و مباهات علاقه دارند.
بعضى از مسلمانان كه عادت ديرينه ى آباء و اجداد خويش را از
ياد نبرده بودند و گاه به پدران خود مباهات مى كردند اگر در حضور يكى از ائمه ى معصومين آنگونه سخن مى گفتند فورا امام تذكر مى داد و آنان را متوجه روش نادرستشان مى نمود.
عن عقبه بن بشيرالاسدى قال: قلت لابيجعفر عليه السلام: انا عقبه بن بشير الاسدى، انا فى الحسب الضخم من قومى، قال، فقال: ما تمن علينا بحسبك، ان الله رفع بالايمان من كان الناس يسمونه وضيعا اذا كان مومنا و وضع بالكفر من كان الناس يسمونه شريفا اذا كان كافرا فليس لاحد فضل على احد الا بالتقوى.
عقبه بن بشير اسدى مى گويد: به امام باقر (ع) عرض كردم، من عقبه بن بشير اسدى هستم و در قوم خود از جهت شرافت پدرى بسيار عظيم و رفيعم. حضرت فرمود: با حسب خود بر ما منت مگذار كه خداوند به وسيله ى ايمان، كسى را كه مردم او را پست مى خواندند، اگر مومن باشد، بالا برد، و به واسطه ى كفر، كسى را كه مردم او را شريف مى خواندند، اگر كافر باشد، پست نمود. پس هيچكس بر دگرى فضيلت و برترى ندارد مگر به تقوى.
نتيجه آنكه در اسلام، فخرفروشى و مباهات به مردم كه ناشى از خودبزرگ بينى و تكبر است ممنوع شناخته شده، خواه پايگاه افتخار امرى موهوم و غيرواقعى باشد مانند دارا بودن مال يا داشتن آباء و عشيره ى متعين و بزرگ، خواه منشا مباهات و فخرفروشى كمال واقعى باشد مانند علم، ملكه ى تقوا، و مكارم اخلاق. مفاخره و مباهات به مردم به هر انگيزه و از هر منشايى باشد دو زيان بزرگ اخلاقى دارد: از طرفى وسيله ى ابراز كبر و خودبزرگ بينى فخركننده است، و از طرف ديگر
موجب تحقير مردم و كوچك شمردن آنان است و اين هر دو در تعاليم اسلام ممنوع است. امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا كه موضوع بحث امروز بود از خدا درخواست معالى اخلاق و كرايم خصال مى نمايد و در جمله ى دوم از او مى خواهد كه مرا با دارا بودن مكارم اخلاق از فخر و مباهات مصون و محفوظ بدار، گويى مى خواهد عرض كند بار الها! من مكارم اخلاق را براى اطاعت تو و اجابت دعوت پيمبرت مى خواهم نه براى آنكه معالى اخلاق را به رخ مردم بكشم و در پرتو آن مباهات نمايم.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله و اكفنى ما یشغلنى الاهتمام به و استعملنى بما تسالنى غدا عنه و استفرغ ایامى فیما خلقتنى له
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
