بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم صل على محمد و آله، و اجعلنى يدا على من ظلمنى، و لسانا على من خاصمنى، و ظفرا بمن عاندنى
بار الها بر محمد و آلش درود فرست و مرا آنچنان قرار ده كه بر كسى كه به من ستم مى كند دستى نيرومند باشم، و بر آنكه با من خصومت مى كند زبانى گويا، و بر كسى كه به من عناد مى ورزد پيروز باشم.
به خواست خداوند سه جمله اي كه در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» بعد از ذكر صلوات آمده، در سخنرانى امروز توضيح داده خواهد شد.
امام سجاد (ع) در جمله ى اول به پيشگاه خداوند عرض مى كند: و اجعلنى يدا على من ظلمنى.
بار الها مرا آنچنان قرار ده كه بر كسى كه به من ستم مى كند دستى نيرومند باشم.
دشمنان دين حق و مخالفين تعاليم قرآن شريف، در گذشته،
بر ضد اسلام، تبليغاتى مى نمودند و در افكار جوانان سمپاشيهايى مى كردند تا آنان را از گرايش به آيين الهى بازدارند. از آن جمله مى گفتند: دين ترياك جامعه است و آن را براى تخدير افكار مردم ساخته اند، و مثال مى آوردند كه در اسلام اكيدا دستور داده شده كه مردم صابر و بردبار باشند، يعنى ظلم ظالم را تحمل كنند و به اذيت و آزار ستمكاران تن دردهند كه خداوند افراد صابر را دوست دارد. از اين سخن نتيجه مى گرفتند كه دين، مردم را به ذلت و زبونى و توسرى خوردن از زورگويان دعوت مى كند و آنان را به تحمل آزار و اذيت متجاوزين تشويق مى نمايد. مى گويد: اگر در دنيا ظلمها را پذيرا شديد و عكس العملى از خود نشان نداديد در قيامت پاداش بزرگ خواهيد داشت، و به استناد اين سخن خلاف واقع مى گفتند دينى كه مردم را ذليل و توسرى خور بار بياورد قابل پيروى نيست و بايد هر چه زودتر آن را ترك گفت. براى آنكه شنوندگان محترم به بطلان اين سخن واقف شوند و بدانند كه اين گفته تهمتى بيش نيست، لازم است معناى صبر را بدانيم و موارد اعمال آن را كه از اولياى گرامى اسلام رسيده است بشناسيم تا حقيقت آن طور كه هست آشكار گردد و بطلان كلام معاندين واضح شود.
صبر به معناى مالكيت نفس و قدرت خويشتندارى است و على (ع) آن را به شجاعت تعبير نموده و فرموده است:
الصبر شجاعه.
صبر و بردبارى رمز پيروزى و راه كاميابى و موفقيت است. كدام محصل بدون تحمل صبر و خويشتندارى در شنيدن درس استاد و
مطالعه ى كتاب و تمرينهاى لازم مى تواند مدارج علم را بپيمايد و به كمالى كه شايسته ى آن است برسد، كدام كشاورز و باغدار بدون تحمل مشقت شخم و آبيارى و بدون زحمت پيوند و سمپاشى مى تواند محصول خوب به دست آورد و موجبات رفاه خود را در زندگى فراهم سازد. هر كس در هر كارى كه عهده دار است بايد صابر باشد، زحمت كار را تحمل نمايد، و با رنجها و ناراحتيهاى آن بسازد تا به هدفى كه دارد نايل گردد.
نابرده رنج گنج ميسر نمى شود
مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد
عن حفص بن غياث قال: قال ابوعبدالله عليه السلام: عليك بالصبر فى جميع امورك فان الله عز و جل بعث محمدا صلى الله عليه و آله فامره بالصبر و الرفق فقال: و اصبر على ما يقولون و اهجرهم هجرا جميلا.
حفص بن غياث حديث مفصلى درباره ى صبر از امام صادق (ع) نقل نموده از آن جمله فرموده است: اي حفص! در تمام كارهايت صابر و بردبار باش، خداوند حضرت محمد صلى الله عليه و آله را به رسالت مبعوث فرمود و به او دستور صبر و مدارا داد. فرمود: در مقابل گفته هاى مخالفان بردبارى نمايد و از آنان به گونه اي خوب و نيكو دورى گزيند.
سپس در اين حديث، امام صادق (ع) آيات متعددى را كه خداوند به موجب آنها به پيمبرش دستور صبر داده ذكر نموده و در پايان حديث از پيروزى و غلبه ى آن حضرت بر مشركان و دشمنان ياد نموده است.
صبر و ظفر هر دو دوستان قديم اند
بر اثر صبر نوبت ظفر آيد
عن على عليه السلام قال: لا يعدم الصبور الظفر و ان طال به الزمان.
على (ع) فرموده: انسان صبور و بردبار فاقد پيروزى و ظفر نمى شود اگر چه مدت صبرش به درازا بكشد. براى آنكه هدف اسلام در امر به صبر و تحمل شناخته شود، لازم است بدانيم كه در كجا و در چه مورد اولياى گرامى اسلام، پيروان خود را امر به صبر و بردبارى نموده و اين وظيفه ى سنگين را بر عهده ى آنان گذارده اند، و با روشن شدن موارد صبر، هدف و مقصود از آن روشن مى گردد.
عن على عليه السلام قال: الصبر اما صبر على المصيبه او على الطاعه او عن المعصيه، و هذا القسم الثالث اعلى درجه من القسمين الاولين.
على (ع) فرموده: صبر و بردبارى يا صبر در مصيبت است يا صبر بر طاعت است و يا صبر از معصيت، و درجه ى اين سومين قسم صبر، از دو درجه ى اول برتر و بالاتر است.
براى يك فرد باايمان، مصيبت پيش مى آيد: فرزند جوانش بر اثر تصادف با ماشين كشته مى شود، مزرعه و باغش كه تمام سرمايه ى زندگى اوست بر اثر سيل از ميان مى رود و تهيدست مى گردد، و از اين قبيل مصائب و بلايا، چون باايمان است براى خدا صبر مى كند و بى تابى و جزع نمى نمايد، و اين معناى صبر در مصيبت است.
شخص باايمان براى اطاعت از دستورات باريتعالى به زحمتهاى تكاليف دينى تن مى دهد، سختى روزه را تحمل مى كند و امساك مى نمايد، با مشكلات فرايض يوميه مى سازد و آنها را انجام
مى دهد، فشار درونى پرداخت حقوق الهى از خمس و زكات و ديگر پرداختهاى مالى را تحمل مى نمايد و دين شرعى خود را ادا مى كند، و اين صبر بر طاعت است كه دومين قسم صبر است كه امام (ع) فرموده.
شخص باايمان در مقابل پول ربا يا رشوه يا ديگر پولهاى غير مشروع واقع مى شود ، با آنكه نياز شديد دارد براى خدا صبر مى كند و آن پولها را نمى گيرد، جوان باايمان در شرايط عمل منافى با عفت قرار مى گيرد، با آنكه از نظر غريزه ى جنسى تمايل بسيار شديد دارد، اما براى رضاى خدا خويشتن را نگاه مى دارد و دامن پاك خود را به بى عفتى آلوده نمى كند، و اين قسم صبر، بردبارى و صبر در مقابل گناه است و مردان باايمان به آن توجه بسيار دارند. به فرموده ى على (ع)، درجه ى اين قسم صبر از دو قسم اول برتر و مهمتر است. آن كس كه واجد ايمان قوى و داراى مالكيت نفس است در زمينه ى مصيبت و اطاعت و معصيت، براى جلب رضاى باريتعالى صبر مى كند و خويشتن را با نيروى ايمان نگاه مى دارد ، چنين انسانى به فرموده ى امام صادق (ع) از نعمت حريت برخوردار است، بنده و مطيع بى قيد و شرط خداوند است و از بندگى غير خداوند آزاد.
عن ابى بصير قال: سمعت اباعبدالله عليه السلام يقول: ان الحر حر على جميع احواله، ان نابت نائبه صبر لها، و ان تداكت عليه المصائب لم تكسره، و ان اسر و قهر و استبدل باليسر عسرا كما كان يوسف الصديق الامين صلوات الله عليه لم يضرر حريته ان استعبد و قهر و اسر و لم تضرره ظلمه الجب و وحشته و ما ناله ان من الله عليه فجعل الجبار العاتى له عبدا بعد اذ كان له مالكا.
ابى بصير مى گويد، از امام صادق (ع) شنيدم كه فرمود: انسان آزاد در تمام احوال، آزاد است، اگر با يك مصيبت مواجه شود صبر مى كند، و اگر مورد هجوم مصائب قرار گيرد در هم شكسته نمى شود، اگر چه اسير و مقهور گردد و زندگى سهل و آسانش به مشقت و زحمت تبديل شود، همانطور كه تاريكى چاه و بردگى و مقهور شدن، به آزادگى يوسف صديق امين آسيب نرساند و سرانجام بر اثر صبر و شكيبايى، خداوند بر وى منت نهاد و جبار متكبر مصر را پس از آنكه مالك و صاحب اختيار وى بود بنده ى او قرار داد.
از آنچه معروض افتاد اين نتيجه به دست آمد كه معناى صبر، شجاعت و قوت نفس است، معناى صبر، مالكيت اراده و حفظ خويشتندارى است، صبر، رمز موفقيت براى تمام كسانى است كه مى خواهند در رشته هاى علمى يا عملى پيروز گردند و كامروا شوند، خلاصه اينكه صبر يكى از مهمترين وسايل براى پيمودن مدارج كمال مادى و معنوى است، كسانى كه صبر را در اسلام به تحمل ستم ستمكاران و ظلم و بيدادگرى معنى مى كردند، كسانى كه بردبارى را تن دادن به ذلت و سكوت در مقابل متجاوزين تفسير مى نمودند خيانتى بزرگ و غير قابل اغماض مرتكب شدند ، هدفشان در اين عمل خائنانه گمراه ساختن مسلمانان و منحرف نمودن نسل جوان باايمان بود. خوشبختانه انقلاب اسلامى عملا به آنان پاسخ كوبنده داد و جوانان مسلمان با صبر و بردبارى در راهپيمايى هاى شهرها و مقابله با مسلسلها و همچنين در ميدانهاى جنگ تحميلى و تحمل زخمها و رنجها، صبر را كه رمز موفقيت است تفسير نمودند و به پيروزى نايل آمدند.
با شرح و تفصيلى كه ذكر شد معناى صبر در اسلام واضح
گرديد. اينك براى روشن شدن جمله ى اول اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه در كلام امام سجاد (ع) آمده:
و اجعلنى يدا على من ظلمنى.
لازم است بدانيم اسلام درباره ى ظلم چه گفته و درباره ى كسى كه مورد ظلم واقع مى شود چه دستورى داده و چه وظيفه اي را بر عهده ى وى گذارده است. اما درباره ى ظلم، آيات و روايات بسيارى رسيده و عوارض و آثار دنيوى و اخروى آن خاطرنشان گرديده است و در اينجا فقط يك روايت در اين باره ذكر مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله: بين الجنه و العبد سبع عقاب اهونها الموت. قال انس قلت: يا رسول الله! فما اصعبها؟ قال الوقوف بين يدى الله عز و جل اذا تعلق المظلومون بالظالمين.
رسول اكرم فرمود: هفت عذاب بين بهشت و بنده است و آسانترين آنها مرگ است. انس بن مالك مى گويد به حضرت عرض كردم: يا رسول الله! سخت ترين آنها كدام است؟ فرمود: وقوف در حضور باريتعالى موقعى كه ستمديدگان براى احقاق حق، با ستمگران درگير مى شوند.
درباره ى كسانى كه مورد ستم واقع شده اند نيز آيات و اخبار زياد است و در اينجا پاره اي از آنها به سمع شنوندگان محترم مى رسد. قرآن شريف در سوره ى شورى ضمن چند آيه علائمى را براى مردم باايمان ذكر نموده، از آن جمله فرموده است:
و الذين اذا اصابهم البغى هم ينتصرون.
مردمان باايمان كسانى هستند كه وقتى مورد اصابت ستم
واقع مى شوند دفاع مى كنند و براى كوتاه كردن دست ظالم استنصار مى نمايند.
اولين راه مقابله با ظالم و مبارزه با ظلم به كار گرفتن نيروهاى دفاعى است كه خداوند حكيم در وجود همه ى انسانها به وديعه گذارده تا در مواقع لازم از خود دفاع نمايند و خويشتن را از شر حيوانات گزنده يا درنده يا ستمكار بدتر از حيوان مصون و محفوظ بدارند و اين اولين استنصار براى دفع ظلم و ظالم است . امام (ع) در جمله ى اول دعا مى گويد:
و اجعلنى يدا على من ظلمنى.
«يد» به معناى قدرت و قوت است، «يد» به معناى غلبه و پيروزى است. امام در پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! مرا آنچنان قرار ده تا بر كسى كه بر من ستم مى كند و نسبت به من تعدى مى نمايد دستى نيرومند باشم. جالب آنكه امام (ع) نمى گويد «و اجعل لى يدا»: بار الها! مرا دست قوى قرار ده، بلكه مى گويد «واجعلنى يدا»: بار الها! مرا دست توانا قرار ده، يعنى وضعم را به گونه اي مقرر فرما كه خودم دست باشم تا بتوانم با تمام وجود با كسى كه به من ظلم نموده مبارزه كنم و شر او را از خود بگردانم.
اين عبارت در كمال صراحت وظيفه ى مسلمانان را در مقابله با ظالم بيان مى كند و به آنان مى فهماند كه انسان مسلمان موظف است تا جايى كه قدرت دارد به ظلم تن درندهد و در مقابل ظالم زبون و پست نباشد بلكه بايد حتما با او مبارزه كند و در مقابلش بايستد و تمام توان خود را براى دفع او به كار گيرد، اگر بر ظالم غلبه كرد ظلم او را از ميان برده و خويشتن را از تعرضش رهايى بخشيده است و اگر نتوانست بر ظالم غلبه كند و مظلوم باقى ماند او در مقابل
پروردگار ماجور است، براى اينكه وظيفه ى خود را بخوبى انجام داده است. اما اگر ستمكش در مقابل ستمكار عكس العمل نشان ندهد و ضربات او را با ذلت و سرافكندگى تحمل نمايد او منظلم است و در قيامت، منظلم همانند ظالم مورد مواخذه و پرسش قرار مى گيرد، زيرا منظلم بر جرئت و جسارت ظالم مى افزايد، راه ستمگرى را بر وى هموار مى سازد، و در واقع با عمل نارواى خويش ظالم را در اعمال ظالمانه ى خود تشويق و ترغيب مى نمايد.
تا كاخ ستم برپاست بنيان ستم برجاست
پيوسته روا بر ماست ناكامى و ناشادى
گر داد همى خواهى بيداد مكش ور نه
بيداد كند ظالم چون تن به ستم دادى
شاعر دگرى مى گويد:
تا چند چه يخ فسرده بودن
در آب چه موش مرده بودن
مى باش چه خار حلقه بر گوش
تا خرمن گل كشى در آغوش
سستى خلل درونى آرد
بيداد كشى زبونى آرد
دومين راه استنصار مظلوم استفاده از دستگاه قضايى و مقام دادرسى قاضى و برخوردار شدن از حكومت يعنى قدرت اجرايى مملكت است. مظلوم براى دفع ظلم بايد از نيروى قضا و قوه ى اجرايى نيز استفاده كند و ستم را از خود بگرداند. سومين راه دفع ظلم و كوتاه كردن دست ظالم استفاده و استنصار از افكار عمومى است. در آيين مقدس اسلام، اين مهم مورد كمال توجه قرار دارد و به موجب روايات بسيارى كه از اولياى گرامى اسلام رسيده، مردم مسلمان موظف اند از مظلوم حمايت كنند و دعوت او را در كمك خواهى براى دفع ظالم اجابت نمايند. على (ع) ضمن وصيتنامه ى خود به حضرت حسن و
حضرت حسين عليهماالسلام دستور داده است:
كونا للظالم خصما و للمظلوم عونا.
فرزندان من! شما دشمن ظالم و ستمكار و يار و مددكار مظلوم و ستمديده باشيد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يقول الله عز و جل، و عزتى و جلالى لا نتقمن من الظالم فى عاجله و آجله و لا نتقمن ممن رآى مظلوما فقدر ان ينصره فلم ينصره.
در حديث رسول اكرم است كه خداوند مى گويد: به عزت و جلالم قسم كه از ظالم در دنيا و آخرت انتقام مى گيرم و همچنين از كسى كه مظلومى را ببيند و قادر باشد كه به وى كمك كند و يارى ننمايد.
استفاده از افكار عمومى براى دفع ظلم به هر شكلى كه باشد مفيد و ثمربخش است و گاهى رسول گرامى براى نجات از ستم دستور خاصى را به فردى داده و نتيجه بخش شده است.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: جاء رجل الى النبى صلى الله عليه و آله فشكى اليه اذى جاره. فقال له رسول الله (ص): اصبر. ثم اتاه ثانيه. فقال له النبى (ص): اصبر. ثم عاد اليه فشكاه ثالثه. فقال النبى (ص) للرجل الذى شكا: اذا كان عند رواح الناس الى الجمعه فاخرج متاعك الى الطريق يراه من يروح الى الجمعه فاذا سالوك فاخبرهم. قال: ففعل. فاتاه جاره الموذى. فقال له: رد متاعك و لك الله على ان لا اعود.
امام باقر (ع) فرمود: مردى حضور پيغمبر گرامى اسلام آمد و از
همسايه ى خود شكايت كرد. حضرت به وى فرمود صبر كن. پس از چند روز دوباره آمد، حضرت به او فرمود صبر كن. رفت و دفعه ى سوم آمد و شكايت خود را تجديد نمود. حضرت به او فرمود روز جمعه، موقعى كه مردم براى اقامه ى نماز جمعه به مسجد مى روند اثاث خانه ات را از منزل بيرون بياور و كنار معبر انباشه كن به گونه اي كه مردم ببينند. وقتى از تو علت اين كار را پرسيدند جريان خود را با همسايه نقل كن و در واقع به وى فرمود از افكار عمومى استفاده نما. مرد شاكى اين دستور را انجام داد و همسايه ى آزاردهنده از اين وضع به ضرر خود احساس خطر نمود، نزد او آمد و درخواست كرد كه اثاثش را به داخل منزل ببرد و به اين وضع پايان بخشد و گفت براى تو با خدا عهد مى بندم كارهاى گذشته را تكرار ننمايم.
نتيجه آنكه اسلام به مسلمانان دستور داده است كه در مقابل ظلم ظالم بى تفاوت نمانند و براى دفع ستم و كوتاه كردن دست ستمكار از هر طريقى كه ممكن است استفاده كنند و با بيدادگر مبارزه نمايند. امام سجاد (ع) در جمله ى اول اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است به پيشگاه خدا عرض مى كند: «و اجعلنى يدا على من ظلمنى» بار الها مرا دست نيرومند و توانا قرار ده كه با تمام وجود با آن كس كه به من ظلم نموده است مبارزه كنم و ظلمش را دفع نمايم.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعا كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و لسانا على من خاصمنى.
بار الها! مرا در مقابل كسى كه با من بحث خصومت آميز مى نمايد زبانى گويا قرار ده.
كسى كه مى خواهد به سلامت و سعادت زندگى كند و از مزاحمتهاى ناشى از دشمنى مردم مصون باشد بايد مراقبت نمايد كه حتى المقدور موجبات خصومت دگران را نسبت به خودش فراهم نياورد و در قلوب مردم كينه و دشمنى ايجاد ننمايد و اين امر به قدرى مهم است كه رسول گرامى صلى الله عليه و آله مى فرمود:
ما عهد الى جبرئيل عليه السلام فى شى ء ما عهد الى فى معاداه الرجال.
جبرئيل امين (ع) مرا به هيچ تعهدى همانند تعهد اجتناب از دشمنى مردان مقيد ننمود.
قال اميرالمومنين عليه السلام لبنيه يا بنى! اياكم و معاداه الرجال فانهم لا يخلون من ضربين: من عاقل يمكر بكم او جاهل يعجل عليكم.
على (ع) به فرزندان خود فرمود: از دشمنى مردان پرهيز نماييد كه اينان از دو قسم خارج نيستند، يا عاقل اند و براى اعمال دشمنى خود بر ضرر شما نقشه مى كشند يا جاهل اند و با شتاب، دشمنى خود را اعمال مى نمايند و به شما آزار مى دهند.
يكى از عوامل ايجاد دشمنى و عداوت، بحثهاى علمى است كه آميخته به مراء و خصومت باشد. اسلام چنين بحثى را ناروا و ممنوع شناخته و در كتب اخبار، علماى حديث، باب مخصوصى را براى آن روايات باز نموده اند و در كتب اخلاق نيز درباره ى آفات زبان فصل مخصوصى به آن اختصاص داده شده است و در اينجا به پاره اي از آن روايات اشاره مى شود:
عن على عليه السلام قال: المراء بذر الشر.
على (ع) فرموده است: مراء و خصومت، بذرى است كه در دلها افشانده مى شود و محصول آن شر و فساد است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: اياكم و الخصومه فانها تشغل القلب و تورث النفاق و تكسب الضغائن.
امام صادق (ع) فرموده: از دشمنى و خصومت بپرهيزيد كه خصومت دل را به خود مشغول مى كند، نفاق و دورويى به وجود مى آورد و مايه ى حقد و كينه مى گردد.
پيشواى اسلام به نبوت مبعوث گرديد و مامور تبليغ دين خدا شد. پروردگار به او دستور داد:
ادع الى سبيل ربك بالحكمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتى هى احسن.
مردم را به دين الهى و آيين پروردگارت دعوت كن از سه راه: اول، با مقالات حكيمانه، دوم با مواعظ و اندرزهاى نيكو، سوم با مباحثه و جدل ولى جدل بايد به گونه اي خوب و نيكو باشد و به مراء و خصومت آلوده نگردد.
نمونه ى جدل نيكو در قرآن شريف ذكر شده است. كسانى از مشركين و منكرين معاد حضور نبى گرامى آمدند. يكى از آنان قطعه ى كوچك استخوان پوسيده ى مرده اي را در دست گرفت و در حضور پيشواى اسلام آن را با دو انگشت خود فشرد و به صورت پودرى درآمد. سپس در آن دميد و ذرات آن در فضا پراكنده گرديد. پس از آن به حضرت عرض كرد:
من يحيى العظام و هى رميم.
چه كسى اين استخوان پوسيده را دوباره زنده مى كند؟
دستور آمد:
قل يحييها الذى انشاها اول مره.
به اينان بگو: خداوند توانايى كه از اول آن را به وجود آورده و حيات بخشيده، او اين استخوان را زنده مى كند و دوباره به آن حيات مى بخشد.
و هو بكل خلق عليم.
و آن خداوند به تمام و بر جميع آفريده ها آگاهى دارد.
اين رد و بدل سخن بين مشركان و رسول گرامى جدلى است پسنديده و نيكو، از طرفى حاوى پاسخ محكم و دليل قانع كننده است و از طرفى ديگر مبرى و منزه از مراء و خصومت. پيمبر گرامى اسلام به هدايت مردم شوق زياد داشت و تمام نيروى خود را در آن راه به كار مى برد و خداوند ضمن آيه اي در قرآن شريف فرموده است:
حريص عليكم.
پيشواى اسلام به هدايت شما حريص است.
ائمه ى معصومين عليهم السلام نيز همانند رسول اكرم به راهنمايى مردم علاقه ى شديد داشتند، ولى همواره مراقب بودند كه در بحثهاى علمى، سخنانشان به مراء نيالايد و رنگ خصومت به خود نگيرد، از اين رو در مقابل اشخاص مختلف روشهاى متفاوت داشتند، اگر مى ديدند بحث كننده مرد لجوجى است و مقصودش درك حقيقت
نيست بلكه مى خواهد با امام بحث كند تا از اين راه خود را در جامعه بنماياند و خويشتن را بين مردم، عالم و خبير معرفى نمايد، با چنين شخصى بحث نمى كردند و اوقات گرانقدر خود را در راهى كه نارواست صرف نمى نمودند.
روى ان رجلا قال للحسين بن على بن ابيطالب عليهماالسلام: اجلس حتى نتناظر فى الدين. فقال: يا هذا! انا بصير بالدين، مكشوف على هداى، فان كنت جاهلا بدينك فاذهب فاطلبه. مالى و للمماراه و ان الشيطان ليوسوس للرجل و يناجيه و يقول ناظر الناس فى الدين لئلا يظنوبك العجز و الجهل.
روايت شده است كه مردى به حضرت حسين بن على عليهماالسلام عرض كرد: بنشينيد تا در مطالب دينى مناظره و مباحثه نماييم. حضرت در پاسخ به وى فرمود: من به دينم آگاهى دارم و حقيقت بر من روشن است و شما اگر به دينت جاهلى برو آن را طلب كن. سپس حضرت با خود سخن مى گفت و مى فرمود: مرا با ممارات چكار است؟ مرا با بحثهاى خصومت انگيز چه كار است؟ اين شيطان است كه وسوسه مى كند و مى گويد در دين خدا با مردم مناظره كن تا درباره ى تو گمان ناتوانى و نادانى نبرند.
اگر در موردى احساس لجاج عناد نمى شد و اميد مى رفت كه مذاكرات دينى نتيجه بخش باشد و موجب هدايت بحث كننده شود، مناظره را پذيرا مى شدند ولى از پيشگاه خدا درخواست مى نمودند كه باريتعالى زبانشان را هر چه بيشتر گويا و بيانشان را هر چه زيادتر نافذ نمايد تا با كسى كه در خلال بحثش رنگ
خشونت به خود مى گيرد پيروز شوند و بدون اينكه كلام به مراء و لجاج منتهى گردد بر وى غلبه كنند و او را هدايت نمايند، و جمله ى دوم اين قطعه از دعاى « مكارم الاخلاق» كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است به اين مطلب نظر دارد:
و لسانا على من خاصمنى.
بار الها! مرا زبانى گويا قرار ده تا در مقابل كسى كه با من خصمانه سخن مى گويد پيروز گردم، خصومتش را فرونشانم، در بحث قانعش كنم و به راه رستگارى و سعادت رهبريش نمايم.
در جمله ى سوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق»، امام سجاد (ع) به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و ظفرا بمن عاندنى.
بار الها مرا نسبت به كسى كه درباره ى من عناد مى ورزد پيروزمندى قرار ده.
«معاند» در لغت عرب به كسى گفته مى شود كه حق را شناخته و حقيقت امر را دانسته ولى با اراده و عمد، آن را رد مى كند و آگاهانه حق را نفى مى نمايد و از آن روى مى گرداند. نفى حق با علم به آن مى تواند از علل و عوامل متعددى سرچشمه بگيرد، گاه حب مال و مقام، گاه براى اظهار قدرت و نيرومندى، گاه در بحثهاى علمى به منظور برترى جويى و تفوق طلبى، و گاه از علل ديگر ناشى از غريزه ى حب ذات يا ساير غرايز.
عن على عليه السلام قال: الحق اوسع الاشياء فى التواصف و اضيقها فى التناصف.
على (ع) فرموده: حق از نظر توصيف، ميدان وسيعى براى گفتن و نوشتن دارد اما در مقام عمل، آدمى را سخت در مضيقه و تنگناى مى گذارد.
حق يكى از اسماء خداوند است و اهل حق كسانى هستند كه بى قيد و شرط از امر الهى پيروى مى كنند، اگر چه به كار بستن امر او مخالف هواى نفس و تمنيات آنان باشد. كسى كه مطيع هواى نفس خويشتن است و به امر الهى اعتنا ندارد او پيرو باطل و بنده ى هوى است، اگر چه نام خدا را بسيار به زبان بياورد. افتخار پيروى حق در درجه ى اول براى انبياى الهى است و سپس براى كسانى است كه پيرو انبيا هستند، قدم به جاى قدم آنان مى گذارند و تعاليمشان را عملا به كار مى بندند.
عن على عليه السلام قال: اشبه الناس بانبياء الله اقولهم للحق و اصبرهم على العمل به.
على (ع) فرموده است: شبيه ترين مردم به پيمبران خدا كسانى هستند كه سخن حق بيشتر مى گويند و در عمل به حق بردبارترند.
«حق» در لغت عرب به معانى متعدد به كار برده مى شود: «حق» به معناى «عدل»، به معناى «امر واقعى»، به معناى «يقين»، به معناى «ملك و مال» و ديگر معانى از اين قبيل است. چه بسيار اتفاق مى افتد كه حكمى موافق عدل و حق اما برخلاف ميل و خواهش نفسانى ما صادر مى شود و ما از آن ناراضى و آزرده خاطريم و براى ما سنگين و تلخ مى آيد، اما اگر اهل حق باشيم بايد آن آزردگى را تحمل كنيم و عدل را اجرا نماييم كه خدا خشنود مى شود و آن آزردگى را به گونه اي جبران مى فرمايد.
عن مولانا الصادق عليه السلام، انه استفتاه رجل من اهل الجبل فافتاه بخلاف ما يحب. فرآى ابوعبدالله عليه السلام الكراهه فيه. فقال يا هذا اصبر على الحق فانه لم يصبر احد قط لحق الا عوضه الله ما هو خير له.
روايتى از امام صادق (ع) است كه مردى از اهل جبل درباره ى امرى از آن حضرت استفتا نمود، حضرت فتوا داد، اما آن فتوا برخلاف ميل او بود و امام (ع) در چهره ى او نارضايى ديد. حضرت به وى فرمود: در برابر حق صابر باش كه هيچكس حق را تحمل نمى كند مگر آنكه خداوند عوض بهترى به وى اعطا مى فرمايد. وجدان فطرى اخلاقى هر انسانى متمايل به حق و انصاف است و مخالف باطل و خلاف انصاف. از اين رو اهل حق و انصاف فطرتا محبوب مردم اند و از اهل باطل و غير منصف انزجار فطرى دارند.
عن ابيمحمد عليه السلام قال: ما ترك الحق عزيز الا ذل و لا اخذ به ذليل الا عز.
امام مجتبى (ع) فرموده است: هيچ عزيزى حق را ترك نگفت مگر آنكه ذليل شد، و هيچ ذليلى از حق طرفدارى ننمود مگر آنكه به عز و آبرومندى نايل آمد.
بدبختانه بعضى از افراد در بحثهاى علمى يا مناظرات دينى يا امور مالى يا ديگر مسائل عناد مى كنند، تسليم حق نمى شوند، و مى خواهند گفته ى باطل خود را بر طرف مقابل خويش تحميل كنند و سخن حق او را درهم بشكنند. امام سجاد (ع) در جمله ى سوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه آخرين قسمت سخنرانى امروز است به
پيشگاه خدا عرض مى كند:
و ظفرا بمن عاندنى.
بار الها! مرا نسبت به كسى كه درباره ام عناد مى ورزد و اگر چه حق را شناخته است با آن مخالفت مى نمايد و از آن روى مى گرداند، پيروزمندى قرار ده.
به طورى كه در قرآن شريف و روايات اسلامى آمده است در تمام قرون و اعصار، پيمبران الهى و ائمه ى معصومين عليهم السلام با معاندين مواجه بوده اند و خداوند در بحث و مناظره آنان را با منطقى قوى پيروز نموده است، با اين تفاوت كه بعضى از معاندين پس از بحث، تسليم شده و به حق اعتراف نمودند و بعضى همچنان به لجاج و عناد خويش ادامه دادند.
بسم الله الرحمن الرحيم
و هب لى مكرا على من كايدنى، و قدره على من اضطهدنى.
اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» است كه به خواست حضرت باريتعالى موضوع بحث سخنرانى امروز است. در جمله ى اول، امام عليه السلام در پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! هر كس با من از در خدعه و كذب وارد مى شود تو به من مكرى عطا فرما كه بتوانم كيد او را دفع كنم. در جمله ى دوم، امام در پيشگاه پروردگار عرض مى كند: بار الها! هر كه مى خواهد از راه قهر و غلبه بر من سلطه پيدا كند تو به من قدرتى عطا فرما كه مانع جباريت و قهاريت او شوم.
اولين كلمه اي كه در اين قطعه از دعا بايد مورد بحث قرار گيرد و شنوندگان با كمال دقت به آن توجه كامل مبذول دارند، كلمه ى «مكر» است. راغب مى گويد:
المكر صرف الغير عما يقصده بحيله و ذلك ضربان: مكر محمود و ذلك ان يتحرى بذلك فعل جميل و على ذلك قال (و الله
خير الماكرين)، و مذموم و هو ان يتحرى به فعل قبيح، قال (و لا يحيق المكر السى ء الا باهله).
مكر عبارت از اين است كه مكر كننده با حيله فكر ديگرى را از آن چيزى كه قصد كرده است بگرداند و اين دو قسم است: يكى مكر محمود و آن مكرى است كه مكر كننده در طلب كار خوبى باشد و در اين باره خدا فرموده است كه: «پروردگار، بهترين مكر كنندگان است.»، و مكر مذموم آن مكرى است كه مكر كننده در طلب عمل قبيحى باشد و خداوند درباره ى چنين مكرى فرموده است: «جزاى مكر ناپسند نازل نمى شود مگر بر آنان كه مرتكب عمل مكر شده اند.»
خدعه و مكر، اغفال نمودن و گمراه كردن مردم است، افراد مكار مى توانند در جميع شئون اجتماعى، دينى، اخلاقى، اقتصادى، و ديگر امور، اين روش پليد را به كار بندند و از اين راه به هدف نامشروع خود دست يابند. اسلام، اين قبيل مكرها را كه براى نيل به مقاصد خائنانه و ناپاك است تقبيح نموده و اولياى گرامى اسلام مسلمانان را جدا از آن برحذر داشته اند:
عن النبى صلى الله عليه و آله: المكر و الخديعه و الخيانه فى النار.
رسول اكرم فرموده است: مكر و خدعه و خيانت در آتش است.
كسى كه مردم را فريب مى دهد بايد از جهت هوش و استعداد قوى و نيرومند باشد تا بتواند قصد خود را به گونه اي طرح كند و آنرا طورى پياده نمايد كه اشخاص عادى در نظره ى اولى نتوانند به فريبكارى او واقف شوند. بنابراين هر قدر شخص باهوشتر باشد
مى تواند مكر خود را با نقشه اي پيچيده تر بنيان نهد و با ابهام زيادترى به اجرا بگذارد. حضرت اميرالمومنين مولى الموحدين على عليه السلام كه تمام وجود مقدسش هوش و درايت بود، روى همين اصل و اساس مى فرمايد:
لولا ان المكر و الخديعه فى النار لكنت امكر الناس.
اگر نمى بود كه مكر و فريب و خدعه در آتش است من در مكر نمودن و فريب دادن از همه ى مردم قويتر بودم.
دشمنان اسلام در عصر رسول گرامى و همچنين در ايام ائمه ى معصومين عليهم السلام براى نابودى اسلام و از ميان بردن اولياى دين مكرها كردند و به صور مختلف خدعه ها نمودند، بعضى از آن مكرها با عنايت خداوند دفع شد و بعضى از آنها تحقق يافت و اثر سوء آن به جاى ماند و هم اكنون پس از گذشت قرنها هنوز اسلام و مسلمين گرفتار عوارض شوم آن مكر هستند. خداوند در قرآن مجيد فرمود:
و اذ يمكر بك الذين كفروا ليثبتوك او يقتلوك او يخرجوك و يمكرون و يمكر الله و الله خير الماكرين.
وقتى كه كفار نقشه ى مكر كشيدند تا ترا زندانى كنند يا به قتل برسانند يا از مكه اخراجت نمايند و خلاصه، كارى كنند كه نتوانى به تبليغ دين مقدس حق ادامه بدهى، باريتعالى در مقابل مكر خائنانه ى آنان مكرى مفيد و ثمربخش به كار برد كه بهترين مكركننده، ذات اقدس الهى است.
مشركين براى كشتن پيمبر اسلام و اجراى مكر خود خانه ى رسول اكرم را شبانه محاصره نمودند و منتظر بودند صبح شود تا
آن جناب را به قتل برسانند، ولى خداوند براى حفظ حيات پيمبر اكرم و بر هم زدن نقشه ى مكر مشركين، پيشواى اسلام را به گونه اي بهت آور و حيرتزا از ميان مشركين در بر دارد و او را به غار ثور رساند و موجبات هجرت آن حضرت را به مدينه ى طيبه مهيا ساخت. اما مكر و خدعه ى خائنانه اي كه جامه ى تحقق پوشيد و عوارض دردناك و زيانبخش آن از صدر اسلام تاكنون باقى مانده مكرى بود كه معاويه بن ابى سفيان در جنگ صفين به كار برد، قرآنها را بالاى نى زد و منادى او به لشكر على (ع) خطاب نمود كه معاويه مى گويد: بياييد از جنگ دست برداريم و قرآن را حاكم بين خود قرار دهيم. اين عمل را موقعى انجام داد كه از نظر نظامى در آستانه ى شكست قرار داشت و بيش از چند ساعتى به پايان جنگ و به پيروزى نهايى على (ع) باقى نمانده بود، ولى بدبختانه جهل و نادانى عده ى زيادى از لشكريان على (ع) موجب شد كه مكر معاويه را پذيرا شوند و سخن خائنانه ى او را به حساب حسن نيتش بگذارند. از اين رو به على (ع) مراجعه كردند كه به مالك اشتر، فرمانده ى لشكر، پيام بفرستد كه جنگ را ترك گويد و از جبهه بازگردد. على (ع) به آنان فرمود: پيشنهاد معاويه مكرى بيش نيست، بگذاريد مالك وظيفه ى خود را انجام دهد، آن نادانها نپذيرفتند و همچنان در سخن خود پافشارى كردند و سرانجام كار به جايى رسيد كه على (ع) را تهديد به قتل نمودند. اين خدعه ى ناپاك و خائنانه به نفع ظاهرى معاويه و به ضرر واقعى اسلام و قرآن و على (ع) پايان يافت. بر اثر اين مكر و فريب اسلام از مسير حقيقى خود خارج شد، على (ع) را به كشتن داد، حادثه ى عاشورا را به وجود آورد، و بر اثر آن، اختلافى بين مسلمين پديدار گرديد كه هنوز باقى مانده است. در زمان ساير ائمه ى معصومين عليهم السلام نيز بيش و كم از ناحيه ى خلفاى
اموى و عباسى نقشه هاى مكارانه اي طرح مى شد تا بتوانند مستمسكى بر ضد خاندان پيمبر به دست آورند و فرزندان آن حضرت را اذيت و آزار نمايند و اگر بشود به حياتشان خاتمه دهند، ولى حضرت باريتعالى با عنايت خود به گونه اي حقيقت را روشن مى فرمود و نقشه ى مكارانه ى آنان را نقش بر آب مى ساخت و براى نمونه، در اينجا، به يك مورد اشاره مى شود. مردى به نام صفوان بن يحيى مى گويد: جعفر فرزند محمد بن اشعث به من گفت مى دانى سبب علاقه ى ما به اهل بيت رسول گرامى و معرفتمان به آن خاندان چه بود، با آنكه ما همانند شيعيان به مقام آنها معرفت نداشتيم؟ پرسيدم: سبب معرفت چه بود؟ به من پاسخ داد: منصور دوانقى به پدرم محمد بن اشعث گفت: مرد لايق و عاقلى را كه در دانايى قوى باشد طلب كن كه از طرف من كارى را انجام دهد. پدرم دايى خود، ابن مهاجر را معرفى نمود. منصور گفت: او را نزد من بياور. او دايى خود را به حضور خليفه ى وقت برد.
فقال له ابوجعفر: يابن مهاجر! خذ هذا المال، فاعطاه الوف دنانير او ما شاء الله من ذلك و ات المدينه و الق عبدالله ابن الحسن و عده من اهل بيته فيهم جعفر ابن محمد و قل لهم انى رجل غريب من اهل خراسان و بها شيعه من شيعتكم و جهوا اليك بهذا المال فادفع الى كل واحد منهم على هذا الشرط كذا و كذا فاذا قبضوا المال فقل انى رسول و احب ان يكون معى خطوطكم بقبضكم ما قبضتم منى. قال فاخذ المال و اتى المدينه ثم رجع الى ابيجعفر و كان محمد بن الاشعث عنده فقال ابوجعفر ماوراك؟ قال: اتيت القوم و سالت ما امرتنى به و هذه خطوطهم بقبضهم المال خلا جعفر بن محمد فانى اتيته و هو يصلى فى مسجد الرسول صلى الله
عليه و آله فجلست خلفه و قلت ينصرف فاذكر له ما ذكرت لاصحابه. فعجل و انصرف ثم التفت الى فقال يا هذا اتق الله و لا تغرن اهل بيت محمد و قل لصاحبك: اتق الله و لا تغرن اهل بيت محمد فانهم قريبو العهد بدوله بنى مروان و كلهم محتاج. قال فقلت و ماذا اصلحك الله؟ فقال: ادن منى فاخبرنى بجميع ما جرى بينى و بينك حتى كانه كان ثالثنا. قال فقال ابوجعفر يابن مهاجر: اعلم انه ليس من اهل بيت النبوه الا و فيه المحدث و ان جعفر بن محمد محدث اليوم فكانت هذه دلاله انا قلنا بهذه المقاله.
منصور دوانقى به وى گفت: اين پولها را بگير و آن هزارها دينار بود كه در اختيار وى گذارد، دستور داد برو مدينه عبدالله بن حسن و عده اي از اهل بيت او را كه جعفر بن محمد نيز بين آنان است ملاقات كن و به همه ى آنان بگو، من مرد غريبى از اهل خراسانم و گروهى شيعه از شيعيان شما اين اموال را فرستاده اند و به هر يك از آنان مبلغى بده و چون پول را گرفتند بگو من فرستاده شيعيان هستم و دوست دارم كه خطوط شما كه از گرفتن پول حكايت كند نزد من باشد. پول را از منصور گرفت و طبق دستور به مدينه آمد و سپس برگشت و نزد منصور دوانقى رفت و محمد بن اشعث نيز در مجلس حاضر بود. خليفه از جريان امر مدينه پرسش نمود. گفت: به مدينه رفتم و اهل بيت را ملاقات نمودم، دستور را اجرا كردم و اين نوشته هاى آنان است كه مبلغ را دريافت نموده اند جز جعفر بن محمد. نزد او رفتم، در مسجد پيمبر بود، مشغول نماز. پشت سر آن حضرت نشستم، با خود گفتم، از نماز فارغ مى شود، من آنچه را كه
به دگران گفته ام به ايشان نيز مى گويم. با عجله نماز را تمام كرد و متوجه من شد و فرمود: فلانى، از خدا بترس و اهل بيت پيمبر را اغفال نكن و به منصور هم بگو كه از خدا بترس و اهل بيت پيمبر را فريب نده، زيرا اينان به دولت بنى مروان نزديك اند و همه ى آنان به پول نياز دارند. من گفتم مقصود شما از اين سخنان چيست؟ فرمود نزديك بيا، نزديك رفتم و تمام آنچه را كه بين من و شما گذشته بود خبر داد به طورى كه گويى او سومى ما بوده. منصور گفت: اي پسر مهاجر! بين خاندان پيمبر هميشه يك محدث وجود داشته و جعفر بن محمد محدث امروز اهل بيت است. مشاهده ى اين جريان موجب شد كه خانواده ى ما به اهل بيت پيغمبر گرايش يافت و به گروه شيعيان پيوست.
هدف منصور دوانقى از اين كار آن بود كه از امام صادق (ع) سندى به دست آورد و آن را به مردم ارائه كند و بگويد: جعفر بن محمد وحدت مسلمين را برهم زده، دولتى در دولتى تشكيل داده، مدعى مقام خلافت شده، و از مسلمين حقوق اسلامى دريافت مى كند و بعيد نبود كه به استناد همان سند عملا به قتل امام صادق (ع) اقدام نمايد، ولى خداوند آن حضرت را از اين مكر خائنانه محافظت فرمود و خدعه ى منصور دوانقى را بى اثر نمود.
از آنچه مذكور افتاد، مكر و خدعه ى غيرمشروع و ناپسند كه هدف از آن نيل به مقصود خائنانه است روشن گرديد. اما مكر پسنديده و ممدوح كه براى تحقق بخشيدن به نيت خير و مرضى الهى اعمال مى گردد مكرى است كه در آيين مقدس اسلام مجاز است و به منظور اعلاى حق و اقامه ى عدل به كار برده مى شود و در اين باره روايات بسيارى از اولياى اسلام رسيده است.
قال على عليه السلام: سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله يقول يوم
الخندق: الحرب خدعه، و يقول تكلموا بما اردتم.
على (ع) فرمود: از رسول گرامى در روز خندق شنيدم كه مى گفت: حرب و مقاتله مكر است و در صحنه ى پيكار هر چه مى خواهيد بگوييد تا پيروز شويد.
فى غزوه الاحزاب فى كلام جرى بين على عليه السلام و عمرو بن عبدود فقال له على (ع) يا عمرو! اما كفاك انى بارزتك و انت فارس العرب حتى استعنت على بظهير؟ فالتفت عمرو الى خلفه فضربه اميرالمومنين (ع) مسرعا على ساقيه فاطنهما جميعا و اقبل الى رسول الله صلى الله عليه و آله تسيل الدم على راسه من ضربه عمرو و سيفه يقطر منه الدم فقال رسول الله (ص) يا على! ما كرته. قال نعم يا رسول الله: الحرب خديعه.
در جنگ احزاب پس از سخنانى كه بين على (ع) و عمرو بن عبدود رد و بدل گرديد، اميرالمومنين فرمود: آيا كافى نبود ترا كه من به جنگت آمده ام و تو بزرگ سوار عربى با اين حال براى جنگ با من از دگرى كمك خواسته اى؟ عمرو برگشت به پشت سر نگاه كند و ببيند كيست كه به يارى او مى آيد. على (ع) از اين فرصت، برق آسا استفاده نمود و شمشير خود را محكم به ساقهاى پاهاى او فرود آورد و هر دو ساق را قطع نمود و با پيروزى به حضور رسول گرامى آمد در حالى كه از جاى ضربت عمرو بن عبدود كه قبلا به سر على (ع) زده بود، خون جريان يافت و از شمشير على (ع) نيز كه به ساق عمرو زده بود خون مى چكيد. رسول گرامى فرمود: على! با عمرو مكر كردى؟ عرض كرد: بلى يا رسول الله، جنگ، خدعه و مكر است.
اين مكر در نبرد با دشمن مايه ى بقاى اسلام و ادامه ى حيات پيمبر گرامى و مسلمانان گرديد و موجب شد كه آيين حيات بخش اسلام باقى بماند و ميليونها انسان در طول قرون و اعصار از تعاليم آن بهره مند گردند. گاهى مكر محمود و مرضى خداوند در حين جنگ نيست، بلكه در موردى است كه دشمن حيله و كيدى طرح نموده و اگر آن حيله ى خائنانه با خدعه و مكرى در هم شكسته نشود. عوارض و آفات بزرگى به بار مى آورد و نمونه ى اين قسم مكر عملى است كه رسول گرامى به امر باريتعالى بعد از جنگ احد براى جلوگيرى از هجوم مجدد مشركين انجام داد.
ان النبى صلى الله عليه و آله لما رجع من وقعه احد و دخل المدينه نزل عليه جبرئيل فقال يا محمد: ان الله يامرك ان تخرج فى اثر القوم و لا يخرج معك الا من به جراحه فامر رسول الله (ص) مناديا ينادى يا معشر المهاجرين و الانصار من كانت به جراحه فليخرج و من لم يكن به جراحه فليقم. فاقبلوا يضمدون جراحاتهم و يداوونهم فانزل الله على نبيه (ص): «و لا تهنوا فى ابتغاء القوم».
موقعى كه رسول اكرم از وقعه ى احد برگشت و به مدينه وارد شد، جبرئيل بر وى نازل گرديد و گفت: اي محمد! خداوند ترا امر مى كند كه براى تعقيب مشركين از مدينه خارج شوى و كسى جز افراد مجروح از شهر خارج نشود. رسول اكرم امر كرد منادى ندا دردهد اي مهاجرين و انصار! هر كس مجروح است از شهر خارج شود و هر كس جراحت ندارد در شهر بماند. مجروحين به ضماد و مداواى جراحات خود پرداختند و خداوند، اين آيه را نازل فرمود:
و لا تهنوا فى ابتغاء القوم.
در تعقيب دشمن سستى ننماييد.
وقتى ابوسفيان و مشركين از احد برگشتند و مقدارى راه پيمودند از عمل خود پشيمان شدند، يكديگر را ملامت نمودند كه نه محمد را كشتيم و نه يارانش را از فعاليت انداختيم. تصميم گرفتند دوباره به مدينه بازگردند و به جنگ ادامه دهند.
و انما خرج رسول الله صلى الله عليه و آله ليرهب العدو و ليبلغهم انه خرج فى طلبهم فيظنوا به قوه و ان الذى اصابهم لم يوهنهم من عدوهم فينصرفوا فخرج فى سبعين رجلا حتى بلغ حمراء الاسد و هى من المدينه على ثمانيه اميال.
رسول اكرم از شهر خارج شد براى آنكه دشمن را بترساند و به آنان بفهماند كه مسلمين در طلب آنها از مدينه بيرون شده اند تا به آن حضرت گمان قوت ببرند و متوجه شوند كه آسيبهاى جنگ احد آنان را ضعيف نساخته و در مقابل دشمن سست نشده اند و با توجه به قوت مسلمين از تصميم خود برگردند و به مكه مراجعت نمايند. پيمبر گرامى با هفتاد نفر مجروح از مدينه بيرون آمد و تا حمراء الاسد كه در هشت ميلى مدينه است توقف نمود. در ناسخ التواريخ و بعضى كتب ديگر آمده كه پيغمبر اكرم سه روز در حمراء الاسد ماند، شبها دستور مى داد در پانصد نقطه آتش برافروزند تا جاسوس ابوسفيان كه براى آگاهى از اوضاع لشكر مسلمين به آن نقطه نزديك مى شود از مشاهده ى آن همه آتش و از لشكرى كه به آن آتشها نياز دارند دچار وحشت شود و احساس خود را در مراجعت براى ابوسفيان و دگر مشركين بيان نمايد تا آنان نيز وحشت زده شوند، فكر بازگشت به
مدينه را از سر بيرون كنند، و راه مكه را در پيش گيرند. اين مكر بسيار مفيد واقع شد و به نتيجه ى مورد نظر منتهى گرديد.
امام سجاد عليه السلام در جمله ى اول اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است، از پيشگاه خداوند درخواست مى نمايد:
و هب لى مكرا على من كايدنى.
بار الها! هر كس با من از در خدعه و كيد وارد مى شود تو به من مكرى عطا فرما كه خدعه ى او را دفع كنم.
درخواست امام سجاد (ع) از پيشگاه خداوند در اعطاى مكر، نظير همان مكرى است كه پروردگار در مقابل حيله و كيد ابوسفيان و مشركين به پيغمبر اكرم اعطا فرمود و بدان وسيله اسلام و مسلمين را از خطر نجات داد.
در جمله دوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است، امام سجاد (ع) در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و قدره على من اضطهدنى.
بار الها! هر كه مى خواهد از راه قهر و غلبه بر من مسلط گردد به من قدرتى بده كه مانع قهاريت او شوم.
خداوند مردم را آزاد آفريده و خواسته ى ذات مقدسش آزادى مردم است و نبايد انسانى، خود را برده و بنده ى انسان دگرى قرار دهد. على (ع) ضمن نامه اي كه به فرزندش حضرت مجتبى نوشته فرموده است:
و لا تكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرا.
فرزند عزيز! بنده ى كسى نباش كه قضاء الهى و اراده ى باريتعالى در اين است كه تو آزاد باشى.
بدبختانه در قرون گذشته مردمانى خودخواه و زورگو وجود داشته اند كه مردم را برده و بنده ى خود مى گرفتند و مورد انواع تحقير و اهانتشان قرار مى دادند و در عصر حاضر نيز اين قبيل خودخواهان حتى در كشورهاى پيشرفته بسيارند. يكى از خدمات بزرگ پيمبران الهى نجات دادن انسانها از اين ذلت و اسارت بود. در قرآن شريف و در روايات اولياى گرامى اسلام مكرر اين امر مهم ذكر شده است. از آن جمله موقعى كه فرعون در مصر جبارانه حكومت مى كرد و خود را مالك مردم مى دانست هر چه پسر در بنى اسرائيل متولد مى شد سر مى بريد و حضرت موسى در همان زمان به دنيا آمد. خداوند براى حفظ جان او به مادرش الهام فرمود كه فرزندش را در صندوقچه اي قرار دهد و در رود نيل بيفكند و با الهام به او وعده داد كه او را حفظ مى كنم و او را به تو برمى گردانم. جريان آب به فرمان الهى صندوقچه را در نهرى برد كه در باغ بزرگ دربار جريان داشت. آسيه و فرعون صندوقچه را ديدند، به دستورشان از آب گرفتند، طفلى را در آن مشاهده كردند كه به اراده ى حضرت حق، محبت كودك در دلشان قرار گرفت، از خطر مرگ رهايى يافت، قرار شد او را نگاه دارند و براى تغذيه ى كودك، قضاى الهى ترتيبى را فراهم آورد كه طفل به مادرش برگشت و او فرزند خويش را شير مى داد. موقعى كه موسى به نبوت مبعوث گرديد و در معيت برادرش هارون به كاخ فرعون آمدند، خود را فرستادگان الهى معرفى نمودند و از وى خواستند كه از بنى اسرائيل دست بردارد و آنان را با آن دو نفر به خارج مصر بفرستد. فرعون موسى را شناخت، از روزگار كودكى او سخن گفت و نگاهدارى
وى را به رخش كشيد و بر وى منت گذاشت. موسى برآشفت و گفت:
و تلك نعمه تمنها على ان عبدت بنى اسرائيل.
برده گرفتن بنى اسرائيل را بر سر من منت مى گذارى؟
يعنى در جنايتى كه مرتكب شده اي به جاى شرمندگى، خود را طلبكار مى دانى؟ و خلاصه، موسى در ذيل حمايت باريتعالى با فرعون مبارزه كرد و سرانجام فرعون در رود نيل غرق شد و خداوند تعالى به حيات ننگينش خاتمه داد.
پيشواى بزرگ اسلام نيز از طرف حضرت باريتعالى ماموريتى اينچنين داشت. خداوند در قرآن اشاره فرموده:
و يضع عنهم اصرهم و الاغلال التى كانت عليهم.
پيغمبر اكرم موظف است كه از طرف خداوند فشارهاى سنگين را از دوش مردم بردارد، زنجيرهاى بردگى را بشكند، و آنان را آزاد سازد.
على (ع) هدف عالى ماموريت رسول گرامى را ضمن خطبه اي چنين بيان نموده است:
اما بعد، فان الله تبارك و تعالى بعث محمدا صلى الله عليه و آله ليخرج عباده من عباده عباده الى عبادته و من عهود عباده الى عهوده و من طاعه عباده الى طاعته و من ولايه عباده الى ولايته.
پس از حمد باريتعالى فرمود: خداوند، پيغمبر اكرم را مبعوث نمود براى آنكه توجه بندگان خدا را از بندگى بندگان به بندگى خدا معطوف دارد و از تعهدات بندگان به تعهدات الهى ملتزم نمايد و از
اطاعت بندگان به اطاعت خداوند وادار سازد و از ولايت و سلطه ى بندگان تسليم سلطه ى الهى شوند.
بر اثر مجاهدات رسول گرامى، مسلمانان واقعى كه به آن حضرت ايمان راستين داشتند از تمام بندگى ها، تعهدات، اطاعتها و سلطه هاى ناروا رهايى يافتند و بنده و فرمانبر بى قيد و شرط خدا شدند و از جنايت جباريت جباران رهيدند و به آزادى واقعى و شايسته ى انسان دست يافتند، ولى بعد از مرگ رسول گرامى افراد خائنى تدريجا در ميان مسلمين نفوذ نمودند و آنان را از مسير حق منحرف ساختند و به انحراف سوق دادند و كار به جايى رسيد كه يزيد بن معاويه، مرد خودسر و جبار، در كرسى خلافت اسلام مرتكب بدترين جرايم و جنايات گرديد، از آن جمله موقعى كه مردم مدينه بر اثر حادثه ى خونين عاشورا و قتل حضرت حسين (ع) بر ضد حكومت وى قيام نمودند مسلم بن عقبه را با لشكر شام به مدينه فرستاد تا مردم را سركوب كند و از آنان بيعت بگيرد. در آن زمان امام سجاد (ع) در مدينه بود، لشكر شام به فرماندهى مسلم ابن عقبه وارد مدينه شدند و ظرف چند روز مرتكب جرايمى گرديدند كه زبان و قلم از شرح آن شرم دارد و بر اثر آن همه جنايات و جرايم، بسيارى از علماى عامه و خاصه در كتابهاى خود كلمه ى «مسلم» را از نام او برداشتند و به جاى آن كلمه ى «مسرف» گذاردند و اغلب نوشتند «مسرف ابن عقبه». مسعودى، مورخ معروف، ضمن جريان امر مدينه درباره ى بيعت گرفتن مسلم بن عقبه از مردم سخن مى گويد و گوشه اي از تاريخ زندگانى امام سجاد (ع) را در آن موضع نقل مى كند كه آن جمله ى تاريخى، بسيار مناسب با بحث امروز است:
و بايع الناس على انهم عبيد ليزيد و من ابى ذلك امره مسرف
على السيف و نظر الناس الى على بن الحسين السجاد و قد لاذ بالقبر و هو يدعو فاتى به الى مسرف و هو مغتاض عليه فتبرا منه و من آبائه فلما رآه و قد اشرف عليه ارنعد و قام له و اقعده الى جانبه و قال له سلنى حوائجك. فلم يساله فى احد ممن قدم الى السيف الا شفعه فيه. ثم انصرف عنه و قيل لمسلم رايناك تسب هذا الغلام و سلفه فلما اتى به اليك رفعت منزلته. فقال: ما كان ذلك لراى منى لقد ملئى قلبى منه رعبا.
مسلم بن عقبه از مردم بيعت مى گرفت كه بنده ى يزيد باشند و هر كس از چنين بيعتى ابا مى نمود به دستور مسلم بن عقبه كشته مى شد. در اين اوضاع و احوال وحشتزا مردم مدينه ديدند امام سجاد (ع) به قبر مقدس پيمبر پناهنده شده و در پيشگاه باريتعالى دعا مى كند كه در اين موقع، مامورين، حضرتش را نزد مسلم بن عقبه بردند در حالى كه نسبت به آن حضرت خشمگين بود و على بن الحسين و آباى معصومش را مورد اسائه ى ادب قرار داده و تبرى مى جست. وقتى امام نزديك مسلم بن عقبه رسيد و چشمش به روى حضرت افتاد بر خود لرزيد، به پا خاست، و آن جناب را پهلوى خود نشاند و به حضرتش عرض كرد: حوايج خود را بخواهيد. امام در اين فرصت براى نجات كسانى كه دستور قتلشان را داده بود استفاده نمود و تمام كسانى را كه براى كشتن به كنار شمشير برده بودند شفاعت نمود و مسلم بن عقبه شفاعت را پذيرفت و همه ى آنان از قتل رهايى يافتند. سپس امام (ع) از مجلس بيرون آمد. پس از خروج آن حضرت كسانى به مسلم ابن عقبه گفتند: ترا ديديم كه به امام سجاد و پدرانش بد
مى گويى، اما وقتى او را نزد تو آوردند احترام نمودى. پاسخ داد من طبق اراده و راى خود چنين نكردم، بلكه قلب من از ديدن آن حضرت مملو از ترس گرديد، از اين رو تكريم و احترامش نمودم.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع قسمتى از سخنرانى امروز است به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و قدره على من اضطهدنى.
بار الها! هر كه مى خواهد از راه قهر و غلبه بر من سلطه پيدا كند قدرتى به من عطا فرما كه مانع قهاريت او شوم.
قدرت اعطايى خداوند به امام سجاد (ع) همان ابهت و عظمتى بود كه در وجود آن حضرت مستقر فرمود و بر اثر آن، مسلم بن عقبه از ديدن امام بر خود لرزيد و بدون اراده در مقابل على بن الحسين خاضع گرديد و از اعمال جباريت چشم پوشيد، حضرت را مورد تكريم و احترام قرار داد و شفاعتش را درباره ى كسانى كه در آستانه ى قتل قرار گرفته بودند پذيرا شد.
براى امام صادق (ع) نيز در زمان منصور دوانقى اين قبيل قضيه مكرر اتفاق افتاد و هر گاه منصور خواست جباريت خود را اعمال نمايد، امام با توجه به خداوند و استمداد از قدرت لايزال او از عظمت و ابهتى برخوردار گرديد كه تصميم منصور بر اثر آن درهم شكست و نتوانست نسبت به آن حضرت اعمال جباريت نمايد و در اينجا، به طور نمونه، يك مورد ذكر مى شود: منصور دوانقى به وزير دستور داد امام صادق (ع) را به حضورش بياورد. حضرت را حاضر نمود. وقتى چشم منصور به امام افتاد گفت: خدا بكشد مرا اگر ترا به قتل نرسانم، در سلطنت من اخلال مى كنى، و در طلب هلاكت من
هستى. امام (ع) قسم ياد كرد كه چنين قصدى نداشته ام و اگر كسى چنين خبرى داده، دروغ گفته است. براى اينكه آتش خشم او را فرونشاند فرمود: به يوسف ظلم شد بخشيد، و ايوب مبتلا گرديد صبر كرد، و سليمان مشمول عطاى الهى شد شكر نمود. اينان پيمبران الهى بودند و نسب تو به آنها مى رسد. منصور از شنيدن اين چند جمله آرام گرفت و امام را به نقطه ى رفيع مجلس دعوت نمود. حضرت در آنجا نشست، سپس گفت: اين خبر را فلانى به من داده. امام فرمود: احضارش كن تا مرا با گفته ى خود موافق كند. او را وارد مجلس نمودند. منصور به وى گفت: آن را كه گفته اي از جعفر بن محمد شنيده اى؟ جواب داد: آرى. امام به منصور فرمود: او را بر آنچه مى گويد قسم بده. منصور گفت: قسم ياد مى كنى؟ پاسخ داد: بلى و سوگند را آغاز نمود. امام به منصور فرمود: مرا واگذار تا او را قسم بدهم. منصور پذيرفت. امام فرمود: بگو از حول و قوه ى خدا برى باشم و ملتجى به حول و قوه ى خودم باشم كه امام صادق (ع) چنين و چنان كرده و چنين و چنان گفته. مرد سعايت كننده از اينچنين سوگندى چند لحظه توقف نمود و امتناع كرد، ولى بعدا آغاز نمود و در جريان قسم ياد كردن طولى نكشيد كه پاى خود را به زمين كوبيد و افتاد. منصور از مشاهده ى اين منظره بسيار ناراحت شد، گفت پاى اين دروغگو را بگيريد و از مجلس بيرون بكشيد، خدايش لعنت كند.
قال الربيع: و كنت رايت جعفر بن محمد عليهماالسلام حين دخل على المنصور يحرك شفتيه فكلما حركهما سكن غضب المنصور حتى ادناه منه و قد رضى عنه. فلما خرج ابوعبدالله عليه السلام من عند ابيجعفر اتبعته فقلت له: ان هذا الرجل كان من اشد الناس غضبا عليك فلما دخلت عليه دخلت و انت تحرك شفتيك و كلما
حركتهما سكن غضبه، فباى شى ء كنت تحركهما؟ قال بدعاء جدى الحسين بن على عليهماالسلام. قلت جعلت فداك و ما هذا الدعاء؟ قال «يا عدتى عند شدتى و يا غوثى عند كربتى احرسنى بعينك التى لا تنام و اكنفنى بركنك الذى لا يرام».
ربيع گفت: مى ديدم وقتى جعفر بن محمد عليهماالسلام وارد مجلس منصور مى شد دو لبش حركت مى كرد و آهسته چيزى مى گفت و به هر نسبت كه به گفته ى خود ادامه مى داد خشم منصور آرامتر مى شد تا نزديك منصور رسيد و سرانجام، مجلس به خشنودى خليفه منتهى گرديد. وقتى امام صادق (ع) منصور را ترك گفت از پى حضرت رفتم و عرض كردم منصور در ابتدا نسبت به شما بسيار خشمگين بود، اما با حركت لبهاى شما خشمش آرام مى شد، مگر شما چه مى گفتيد؟ فرمود دعاى جدم حسين بن على عليهماالسلام را مى خواندم. عرض كردم فدايت شوم، آن دعا چيست؟ حضرت دعا را خواند و ترجمه اش اين است: «اى خدايى كه در شدايد و سختيها پناه و ملجا منى، اي خدايى كه در غم و اندوه جانكاه معين و ناصر منى، بار الها! مرا با چشم خداييت كه هرگز به خواب نمى رود نگاهدارى و محافظت كن، بار الها! مرا در كنف حمايت و پشتيبانى خود كه هرگز سست و ضعيف نمى شود قرار ده.
بسم الله الرحمن الرحيم
و تكذيبا لمن قصبنى، و سلامه ممن توعدنى.
به خواست حضرت باريتعالى اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» موضوع بحث و سخنرانى امروز است. امام سجاد (ع) در جمله ى اول به پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! مرا از نيرويى برخوردار فرما كه بتوانم عيبجويى و دشنامگويى بدخواهان را تكذيب نمايم. در جمله ى دوم عرض مى كند: پروردگارا! كسى كه مرا ارعاب مى كند و به اذيت و آزار تهديد مى نمايد تو مرا از شر او سالم و مصون بدار.
در جوامعى كه حكام مستبد و زورگو فرمانروا هستند و منويات خائنانه ى خويش را بى چون و چرا به موقع اجرا مى گذارند، مردم از حق و عدالت محروم اند و چون قدرت دفاع از خود ندارند، ناچارند كه بيدادگريها را تحمل كنند و به مصائب و بلايا تن دردهند. اگر افراد آزرده و شجاعى در گوشه و كنار وجود داشته باشند كه بتوانند در مواقعى به جبار خائن اعتراض كنند و مردم را به تخلف و سرپيچى از اوامرش تحريك نمايند، حكومت وقت با تهمت و افترا، عيبجويى و
دشنامگويى، و از هر راه ديگر كه ممكن شود مى كوشد تا آن عناصر شريف را بدنام نمايد، قدر و منزلتشان را از ميان ببرد، و سخنانشان را از اثر بيندازد. على (ع) و ديگر ائمه ى معصومين در طول حكومت معاويه و ساير حكام بنى اميه و بنى عباس با اين گرفتارى مواجه بودند و به صور مختلف مورد هتك و اهانت واقع مى شدند. يك روز معاويه على (ع) را به قتل عثمان متهم نمود و مردم را به نام خونخواهى بر ضد آن حضرت تحريك كرد، روز ديگر مردم را نسبت به سب على (ع) وادار نمود و بدگويى و اسائه ى ادب نسبت به آن حضرت را در منابر و مجالس معمول ساخت و آن را از وظايف عبادى خطبا و مردم به حساب آورد و مامورين دولت و عموم مردم را در اجراى اين دستور اكيدا مكلف و موظف ساخت. اين مطلب تاريخى را حتى وليد بن عبدالملك كه خود يكى از خلفاى بنى مروان است به فرزندان خويش گفته و آنان را به اين امر واقف ساخته است.
قال الوليد ابن عبدالملك: مازلت اسمع اصحابنا و اهلنا يسبون على بن ابيطالب و يدفنون فضائله و يحملون الناس على شنانه فلا يزيد ذلك من القلوب الا قربا و يجتهدون فى تقريبهم من نفوس الخلق فلا يزيدهم ذلك من القلوب الا بعدا و فى ما انتهى اليه الامر من دفن فضائل اميرالمومنين (ع) و الحيلوله بين العلماء و نشرها ما لا شبهه فيه على عاقل حتى كان الرجل اذا اراد ان يروى عن اميرالمومنين (ع) روايه لم يستطع ان يضيفها اليه بذكر اسمه و نسبه و تدعوه الضروره الى ان يقول: حدثنى رجل من اصحاب رسول الله صلى الله عليه و آله او يقول حدثنى رجل من قريش و منهم من يقول حدثنى ابو زينب.
روزى وليد بن عبدالملك به فرزندان خود گفت: من پيوسته مى شنيدم كه اصحاب ما و خاندان ما على (ع) را سب مى كنند و فضايل و كمالات آن حضرت را دفن مى نمايند و مردم را به دشمنى با آن جناب وامى دارند، اما اين كار برخلاف انتظار اصحاب ما موجب مى شد كه على (ع) به دلها نزديكتر شود و آل اميه از دلها دورتر و كار دفن فضايل على (ع) و بى خبر نگاهداشتن افراد عالم و تحصيلكرده از مراتب كمالات آن حضرت به جايى رسيد كه احدى جرئت نمى كرد حديثى را در مجالس از على (ع) نقل كند و از آن حضرت اسم ببرد و ناچار بود بگويد: يكى از اصحاب رسول خدا حديث نموده است، يا بگويد مردى از قريش حكايت كرده است، و بعضى مى گفتند: پدر زينب حديث نموده است.
علماى خاصه و عامه احاديث زيادى از رسول گرامى راجع به سب مسلمان در كتب خود آورده اند و در اينجا به ذكر دو حديث اكتفا مى شود:
عن النبى صلى الله عليه و آله: سباب المومن كالمشرف على الهلكه.
سب كننده ى مومن مانند كسى است كه در پرتگاه هلاكت قرار گرفته است.
و عنه صلى الله عليه و آله: سباب المسلم فسوق و قتاله كفر.
دشنامگويى به مسلمان فسق است و جنگ با او كفر.
اين حديث در كتابهاى بخارى، مسلم، ترمذى، نسائى و ابن ماجه آمده است. بدبختانه معاويه بن ابى سفيان برخلاف دستور رسول
اكرم حق و عدل را ناديده گرفت، هم على (ع) را سب نمود و هم با آن حضرت جنگيد و در نتيجه مشمول هر دو قسمت حديث پيمبر گرامى قرار گرفته است. در مقابل اعمال نارواى معاويه بن ابى سفيان به روش اسلامى و الهى على (ع) توجه بنماييد:
و قد سمع قوما من اصحابه يسبون اهل الشام ايام حربهم بصفين: انى اكره لكم ان تكونوا سبابين، و لكنكم لو وصفتم اعمالهم، و ذكرتم حالهم، كان اصوب فى القول و ابلغ فى العذر، و قلتم مكان سبكم اياهم: اللهم احقن دماءنا و دماءهم، و اصلح ذات بيننا و بينهم و اهدهم من ضلالتهم حتى يعرف الحق من جهله.
على (ع) شنيد كه بعضى از اصحابش در ايام جنگ صفين اهل شام را سب مى كنند. فرمود: ميل ندارم شما در جمع دشنام دهندگان باشيد و اگر اعمال اهل شام را بگوييد و متذكر حالشان بشويد از نظر سخن شايسته تر و از جهت عذر، رساتر است، شما به جاى سب بگوييد: خدايا! ما و آنان را از ريختن خون يكديگر مصون و محفوظ دار، خدايا! بين ما و آنان اصلاح برقرار نما و آنها را از گمراهى به هدايت سوق ده تا جاهل، حق را بشناسد.
معاويه بن ابى سفيان و آل اميه علاوه بر نسبتهاى دروغ و خلاف واقع به على (ع) و سب و دشنام آن حضرت در مجالس، و همچنين دفن نمودن فضايل آن جناب، به خيانت بهت آور دگرى دست زدند و با تبليغات خائنانه ى خود، بخصوص در منطقه ى وسيع شام، وابستگى و قرابت على (ع) و حضرت صديقه ى اطهر و فرزندان معصومشان را با رسول گرامى پنهان داشتند و هويت آنان را در افكار
عوام مردم به گونه هاى مختلف ترسيم كردند و به مردم فهماندند كه تنها اهل بيت رسول خدا و وراث آن حضرت بنى اميه هستند و از اين راه، خود را جانشين بحق پيشواى اسلام معرفى نمودند و تحت اين عنوان مقدس، جنايات بزرگى را مرتكب شدند و اين تبليغات خائنانه و خلاف واقع همچنان جريان داشت تا با انقلاب بنى عباس، كاخ ستمكارى بنى اميه فروريخت و دروغ آنان آشكار گرديد. براى آنكه تا اندازه اي شنوندگان به اين خيانت تبليغى واقف شوند، در اينجا گوشه اي از تاريخ را به عرض شنوندگان محترم مى رسانم. مسعودى، مورخ نامى، از قول يكى از برادران تحصيلكرده و عالم خود نقل مى كند كه مى گفت: روزها با جمعى مى آمديم، در نقطه اي مى نشستيم، و درباره ى ابوبكر و عمر و على (ع) و معاويه مناظره مى كرديم و گفته هاى اهل علم را در اين باره نقل مى نموديم. چند نفر عوام مى آمدند، نزديك ما مى نشستند و سخنان ما را استماع مى نمودند. روزى يكى از آنان كه عقل بيشتر و ريش بلندترى داشت به ما گفت: چقدر درباره ى معاويه و على و فلان و فلان سخن مى گوييد، از او پرسيديم شما در اين باره چه مى گوييد؟ گفت درباره ى چه شخصى مى پرسيد، مقصودتان كيست؟ گفتم على (ع). گفت مگر نه اين است كه او پدر فاطمه بود، پرسيدم فاطمه كيست؟ گفت: عيال پيغمبر اسلام، دختر عايشه، و خواهر معاويه. پرسيدم قصه ى على (ع) به كجا انجاميد؟ گفت: در غزوه ى حنين كشته شد.
سپس مسعودى مى گويد:
و نزل عبدالله بن على الشام و وجه الى ابى العباس السفاح اشياخا من اهل الشام من ارباب النعم و الرياسه من سائر اجناد الشام فحلفوا لابى العباس السفاح انهم ما علموا لرسول الله صلى الله عليه و آله
قرابه و لا اهل بيت يرثونه غير بنى اميه حتى وليتم الخلافه.
عبدالله بن على از افسران بنى عباس بود و براى كشتن مروان حمار، آخرين خليفه ى اموى، به شام وارد شد. او جمعى از شيوخ اهل شام را كه صاحب ثروت و رياست بودند و غير از سپاهيان شام به حساب مى آمدند تحت الحفظ نزد ابوالعباس سفاح فرستاد. اينان در حضور ابوالعباس سفاح قسم ياد كردند كه ما براى پيمبر گرامى اسلام قرابت و اهل بيتى كه وارث او باشند جز بنى اميه نمى شناختيم تا شما عهده دار امر خلافت شديد و زمام امور را به دست گرفتيد.
نه تنها اهل بيت رسول گرامى براى مردم شام ناشناخته بودند، بلكه عده ى زيادى از مردم كوفه نيز از اين امر آنچنان كه بايد آگاهى نداشتند و اهل بيت را به خوبى نمى شناختند. متجاوز از چهل سال بر اثر تبليغات خائنانه ى بنى اميه، سب على (ع) در مجالس، معمول بود و گويندگان خودفروخته در منابر به حضرتش دشنام مى گفتند و فرزندان معصوم آن حضرت نيز از اين جسارت و اسائه ى ادب مصونيت نداشتند. عمر بن عبدالعزيز كه به مقام خلافت رسيد تصميم گرفت از سب آن حضرت جلوگيرى نمايد. تصميم خود را به موقع اجرا گذارد و به تمام مامورين دولت، در سراسر كشور، دستور داد اين مهم را عملى نمايند و بر اثر اين تصميم، رفته رفته، سب على (ع) در مجامع و منابر متروك گرديد. واقعه ى دردناك عاشورا و اسارت امام سجاد (ع) و ساير اهل بيت رسول گرامى در خلال آن چهل سال صورت گرفت. خطبه هاى نافذ امام سجاد و حضرت زينب در نقاط حساس كوفه و شام بخصوص در مسجد اموى و مجلس يزيد مردم را به مقدار قابل ملاحظه اي از حقيقت امر و خيانت آل اميه آگاه نمود و مكر آنان را
كه مدعى قرابت نزديك با پيغمبر بودند و خويشتن را وارث بحق پيشواى اسلام مى خواندند آشكار ساخت و بر اثر نشر آن سخنان، سب و دشنام در داخل كوفه و شام تقليل يافت. امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعا كه موضوع سخنرانى امروز است به پيشگاه خدا عرض مى كند: و تكذيبا لمن قصبنى.
بار الها! مرا از نيرويى برخوردار فرما كه بتوانم عيبجويى و دشنامگويى بدخواهان را تكذيب نمايم.
مقصود امام از اين تكذيب نه آن است كه به مردم بفرمايد آن گفته ها دروغ است، بلكه هدف آن حضرت اين است كه خداوند موجباتى را فراهم آورد كه بتواند حقايق امر را براى مردم بيان كند و شنوندگان را به دروغ بودن آن تبليغات خائنانه واقف سازد تا مردم بدانند كه سب و دشنامشان گناه بوده و از عمل خود پشيمان شوند و از آن پس خويشتن را به آن گناهان آلوده ننمايند. اين موفقيت در سفر كوفه و شام نصيب آل رسول (ص) گرديد و موجب شد كه زن و مرد در مواقع مختلف گريستند و از اعمال خود ابراز شرمندگى نمودند. آنجا كه حضرت زينب در آغاز خطبه ى كوفه فرمود:
و الصلواه على ابى محمد، به مردم فهماند كه او دختر پيمبر اسلام است كه با شما سخن مى گويد.
وقتى ام كلثوم فرمود:
ان الصدقه علينا محرمه، و به زن صدقه دهنده فرمود: ما فرزندان پيمبريم.
اما مهمتر از تمام سخنرانيها در سفر اسارت سخن امام سجاد (ع) در مسجد شام با حضور يزيد و مردم بود. در روايت چنين مى گويد:
انه عليه السلام سال يزيد ان يخطب يوم الجمعه فقال نعم. فلما كان يوم الجمعه امر ملعونا ان يصعد المنبر و يذكر ما جاء على لسانه من المساوى فى على و الحسين عليهماالسلام. فصعد الملعون المنبر و قال ماشاء من ذلك. فقال الامام (ع) ائذن لى حتى اخطب انا ايضا. فندم يزيد على ما وعده من ان ياذن له فلم ياذن له. فشفع الناس فيه فلم يقبل شفاعتهم. ثم قال معاويه ابنه و هو صغير السن: يا اباه! ما يبلغ خطبته. ائذن له حتى يخطب. قال يزيد: انتم فى امر هولاء فى شك. انهم ورثوا العلم و الفصاحه و اخاف ان يحصل من خطبته فتنه علينا، ثم اجازه. فصعد (ع) المنبر.
امام سجاد (ع) قبلا از يزيد خواسته بود كه روز جمعه منبر برود و يزيد پاسخ مثبت داده بود. روز جمعه فرارسيد. مرد منحرفى را امر نمود كه منبر برود، به حضرت على و حضرت حسين عليهماالسلام بدگويى نمايد. او منبر رفت و هر چه خواست در اين باره گفت. سپس امام (ع) استيذان منبر نمود. يزيد كه از وعده ى قبلى خود پشيمان شده بود اجازه نداد. مردم شفاعت نمودند پذيرفته نشد. سپس معاويه فرزند يزيد كه سن كمى داشت در مقام تقاضا برآمد و گفت: پدر! اين شخص چه كارى را مى تواند با خطبه ى خود انجام دهد، اجازه بده. يزيد گفت: اينان وارث علم و فصاحت اند و من مى ترسم از سخنرانى او فتنه اي به ضرر ما برپا شود. سرانجام اجازه داد و حضرت سجاد (ع) منبر رفت. پس از حمد خداوند و ذكر ازلى و ابدى بودن ذات مقدسش به معرفى خود پرداخت و قسمت اعظم سخنان آن حضرت اين بود كه به حضار بفهماند كسى كه با شما سخن مى گويد فرزند حضرت محمد بن عبدالله رسول گرامى اسلام است تا بر مردم آشكار شود كه بنى اميه به دروغ خود را اهل بيت و وارث پيشواى اسلام
خوانده اند. امام سجاد (ع) در مقام معرفى خود تنها به اسم نبى اكرم اكتفا نكرد، بلكه بعضى از آيات قرآن شريف را كه در امر معراج نازل شده و همه مى دانستند كه مربوط به شخص نبى اسلام است خاطرنشان ساخت و فرمود:
انا ابن من اسرى به الى المسجد الاقصى، انا ابن من بلغ به الى سدره المنتهى، انا ابن من دنى فتدلى، فكان قاب قوسين او ادنى، انا ابن من اوحى اليه الجليل ما اوحى.
خلاصه، پس از ذكر پاره اي از مميزات و اوصاف آن حضرت فرمود:
انا ابن الحسين القتيل بكربلا، انا ابن على المرتضى، انا ابن محمد المصطفى، انا ابن فاطمه الزهراء.
من فرزند حسين قتيل كربلايم، من پسر على مرتضايم، من پسر محمد مصطفايم، من فرزند فاطمه ى زهرايم.
وقتى سخن امام (ع) به اينجا رسيد صداى شيون و گريه ى شديد مردم بلند شد، يزيد احساس فتنه و آشوب كرد، به موذن گفت برخيزد براى نماز اذان بگويد. امام كرسى سخن را ترك نفرمود، وقتى موذن به اسم مبارك رسول اكرم رسيد، امام سجاد عمامه ى خود را از سر برداشت و به موذن قسم داد كه ساكت شود. سپس از روى كرسى خطابه متوجه يزيد شد و فرمود: اين محمد جد توست يا جد من است، اگر او را جد خودت بدانى همه مى دانند دروغ گفته اى، اما اگر او را جد من بدانى از تو مى پرسم چرا فرزند او را كشته اي و چرا اموال اهل بيت را به غارت برده اي و چرا خانواده ى پيغمبر را اسير گرفته و گرد بلاد گردانده اى؟ يزيد اوضاع و احوال را خطرناك ديد و به موذن فرياد زد اقامه ى نماز را بگويد.
فوقع بين الناس دمدمه و زمزمه عظيمه، فبعض صلى و بعضهم لم يصل حتى تفرقوا.
در اين موقع از مردم كلمات خشم آلود شنيده مى شد و صداهايى همانند لهيب آتش به گوش مى رسيد، بعضى نماز خواندند، بعضى نماز نخواندند و متفرق شدند.
ثم ارسلت زينب عليهاالسلام الى يزيد تساله الاذن ان يقمن الماتم على الحسين فاجاز ذلك و انزلهن فى دار الحجاره فاقمن الماتم هناك سبعه ايام و يجتمع عند هن فى كل يوم جماعه كثيره لا تحصى من النساء فقصد الناس ان يهجموا على يزيد فى داره و يقتلوه. فاطلع على ذلك مروان و قال ليزيد: لا يصلح لك توقف اهل بيت الحسين فى الشام فاعد لهم الجهاز و ابعث بهم الى الحجاز فهيا لهم المسير و بعث بهم الى المدينه.
حضرت زينب عليهاالسلام براى يزيد پيام فرستاد كه موافقت كند براى حسين بن على عليهماالسلام مجلس ماتمى تشكيل دهد، موافقت نمود، هفت روز مجلس عزا ادامه داشت و هر روز عده ى زيادى از زنان شام در مجلس شركت مى كردند، مجموع جريانها زمينه ى هيجان در مردم آماده نمود، مى خواستند به خانه ى يزيد هجوم برند و او را به قتل برسانند. مروان از اين تصميم آگاهى يافت، براى يزيد پيام فرستاد كه ماندن اهل بيت در شام به صلاح نيست، وسايل حركتشان به حجاز را آماده كن، آماده نمود و آنان را روانه ى مدينه ساخت.
معاويه بن ابى سفيان مرتكب گناهى بزرگ و عملى خائنانه گرديد، به على (ع) نسبتهايى دروغ و خلاف واقع داد، سب و دشنام
آن حضرت را در مجالس عمومى و منابر پايه گذارى نمود و فرزندان معصوم و بزرگوار آن حضرت نيز از اين بدگويى و بدعت ظالمانه مصون نبودند و كم و بيش مورد اسائه ى ادب و تعرض افراد ناآگاه قرار مى گرفتند. امام سجاد و حضرت زينب عليهماالسلام در سفر كوفه و شام با اين خيانت بزرگ مبارزه نمودند، دروغگويى و عمل ناحق آل اميه را برملا ساختند و آنچنان شد كه مردم به يزيد و آل اميه با چشم كينه و بغض مى نگريستند. حضرت على بن الحسين عليهماالسلام در پاره اي از مواقع با سخنان ناروا و ظالمانه ى بعضى از افراد به طور خصوصى مواجه مى شد و در آن موارد نيز با منطق حكيمانه و اخلاقى به گفته هاى آنان پاسخ مى داد و كذبشان را آشكار مى نمود. مردى از بستگان امام سجاد در حضور حضرت توقف نمود و به آن جناب ظالمانه دشنام داد و سخنان ناروا گفت. حضرت ساكت بود. پس از آنكه دشنام دهنده از مجلس خارج شد امام به حضار محضر خود فرمود: سخنان آن مرد را شنيديد، ميل دارم با من بياييد تا رد گفته هاى او را از من بشنويد. گفتند: دوست داريم شما بگوييد و ما هم بگوييم. امام حركت كرد و راه منزل او را در پيش گرفت، ولى با خود آهسته مى گفت:
الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين.
آنانكه با حضرت بودند فهميدند امام به مردى كه دشنام گفته با تندى برخورد نمى نمايد و مقابله نخواهد كرد. امام (ع) به در منزل آن مرد رسيد، به صداى بلند فرمود: به او بگوييد كه على بن الحسين آمده، از منزل بيرون بيايد. از منزل خارج شد، در حالى كه آماده
شده بود با پيشامدهاى بد روبه رو شود ولى برخلاف انتظارش امام (ع) فرمود:
يا اخى! انك كنت قد وفقت على آنفا و قلت و قلت. فان كنت قد قلت ما فى فانا استغفر الله منه، و ان كنت قلت ما ليس فى فغفر الله لك. قال: فقبل الرجل بين عينيه و قال: بلى قلت فيك ما ليس فيك و انا احق به.
برادر! تو ساعتى قبل مقابل من توقف نمودى و سخنانى گفتى. اگر گفته هايت در من وجود دارد، از خداوند طلب عفو و بخشش مى نمايم، و اگر گفته هاى تو در من نيست، خداوند ترا مشمول عفو و غفران خود قرار دهد. مرد پيش آمد و بين دو چشم امام را بوسيد و گفت: بلى من چيزهايى گفتم كه در شما نيست و خود من به آنچه گفتم شايسته ترم.
با آنچه مذكور افتاد معناى جمله ى اول دعاى امام سجاد كه موضوع سخنرانى امروز است روشن شد:
و تكذيبا لمن قصبنى.
بار الها! مرا از نيرويى برخوردار فرما كه بتوانم عيبجويى و بدگويى بدخواهان را تكذيب نمايم.
اين نيرويى اعطايى خداوند بود كه امام سجاد را در سفر كوفه و شام موفق به آشكار نمودن دروغ بنى اميه نمود، و از نيرويى برخوردار ساخت تا در مقابل شخص جسور به گونه اي عمل كند كه او به پاكى امام و دروغ بودن گفته هاى خويش اعتراف نمايد.
در جمله ى دوم دعا كه موضوع سخنرانى امروز است امام به
پيشگاه خدا عرض مى كند:
و سلامه ممن توعدنى.
بار الها! كسى كه مرا ارعاب مى كند و به اذيت و آزارم تهديد مى نمايد، تو مرا از شر او سالم و مصون بدار.
خوف و رجاء يا ترس و اميد دو حالت روحى است كه از نظر دينى در افراد باايمان بايد وجود داشته باشد. ترس از عذاب الهى و اميدوارى به رحمت واسعه ى او. راغب در كتاب مفردات در لغت «خوف» مى گويد:
الخوف توقع مكروه عن اماره مظنونه او معلومه كما ان الرجاء توقع محبوب عن اماره مظنونه او معلومه.
«خوف» توقع ناملايم است از نشانه اي كه انتظار ناملايم از آن علامت، يا به طور گمان است يا به گونه ى علم و قطع، و «رجاء» انتظار رسيدن چيزى است مطلوب و ملايم از نشانه اي كه وصول به آن ملايم از آن علامت يا مظنون است يا معلوم.
نكته ى شايان دقت اين است كه وجود خوف و رجاء در ضمير افراد باايمان بايد به طور متوازن و معتدل باشد تا اثر سوئى به جاى نگذارد. اين مطلب از كلام امام صادق (ع) كه به ابن جندب فرموده مشهود است:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: و ارج الله عز و جل رجاء لا يجريك على معصيته و خفه خوفا لا يويسك من رحمته.
به ابن جندب فرمود: به خداوند اميدوار باش اميدى كه ترا بر معصيت جرى نكند و از خداوند خائف باش، خوفى كه ترا از
رحمتش مايوس ننمايد.
كلمه ى «رعب» نيز مانند كلمه ى «خوف» در كتاب و سنت، بسيار آمده است. راغب مى گويد:
الرعب الانقطاع عن امتلاء الخوف.
«رعب» حالت خودباختگى است كه بر اثر پرشدن ضمير آدمى از ترس، پديد مى آيد. حالت «رعب» شديدتر از «خوف» است و اثر آن در ضمير آدمى بيشتر. يكى از عواملى كه مايه ى نصرت رسول گرامى اسلام شد و آن حضرت را به پيروزى سريع موفق كرد، رعبى بود كه از آن جناب در قلوب مشركين و كفار پديد آمد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: نصرت بالرعب.
من به وسيله ى رعبى كه در دل دشمنان راه يافت از نصرت و يارى برخوردار گرديدم.
قرآن شريف در چند مورد از مرعوب شدن دشمنان سخن گفته و از آن جمله فرموده است:
سنلقى فى قلوب الذين كفروا الرعب بما اشركوا بالله.
من عنقريب دل كفار را دچار رعب و هراس خواهم نمود كه اينان مرتكب ظلم بزرگى شده اند و موجود جماد ناچيزى را در پرستش، شريك آفريدگار بزرگ جهان قرار داده اند.
مورد ديگرى كه قرآن شريف از «رعب» سخن گفته درباره ى يهود بنى قريظه است:
و انزل الذين طاهروهم من اهل الكتاب من صياصيهم و قذف فى قلوبهم الرعب.
شرح جريان در تفسير مجمع البيان ذيل همين آيه و همچنين در ساير تفاسير آمده است. خلاصه آنكه يهود بنى قريظه با رسول اكرم عهد بسته بودند كه دشمنان پيمبر را يارى ندهند، ولى نقض عهد كردند. رسول اكرم صلى الله عليه و آله با مسلمانان به جايگاه آنان آمد و در اطراف قلعه هاى آنان مستقر گرديد.
و حاصرهم رسول الله خمسا و عشرين ليله حتى اجهدهم الحصار «و قذف الله فى قلوبهم الرعب».
رسول اكرم بيست و پنج شب آنان را در محاصره نگاه داشت و از اين محدوديت سخت به زحمت افتادند و خداوند در دلشان رعب و هراس افكند.
و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخيل ترهبون به عدو الله و عدوكم .
اي مسلمانان! شما به مقدار توانايى خود قواى نظامى و مركب جنگى تهيه كنيد و همواره آماده باشيد تا دشمن از نيروى شما مرعوب شود و از قوه و قدرتتان دچار خوف آميخته به اضطراب گردد و فكر تجاوز به مسلمين را در سر نپرورد.
خوف مومنين از عذاب الهى ضامن اجراى قوانين دينى است و مردم را از ارتكاب گناه باز مى دارد و اين خوف، مرضى ذات اقدس الهى است. رعب مشركين و كفار از رسول اكرم و مسلمانان نيز فيضى است الهى و موجب اعلاى كلمه ى حق و نشر عدل و دادگرى است و اين نيز مرضى خداوند تواناست. اما در بعضى از مواقع خوف و رعب ظالمانه و ناروا در قلوب افراد شريف و باايمان از ناحيه ى
اشرار و زورگويان پديد مى آيد، گاهى بر اثر نگاههاى تند و خشم آلود و گاه با تهديد و وعيد و ارعاب و اخافه، اين قبيل اعمال، نه تنها مرضى خداوند نيست، بلكه از گناهان كبيره است و عذاب خدا را از پى دارد و در اين باره اولياى اسلام به مردم تذكر لازم را داده اند:
عن النبى صلى الله عليه و آله: من نظر الى مومن نظره ليخيفه بها اخافه الله عز و جل يوم لا ظل الا ظله.
رسول اكرم فرمود: اگر كسى نظر تندى به مومنى بيفكند كه او را بترساند، خداوند او را در روزى كه سايه و پناهگاهى جز سايه ى او وجود ندارد مى ترساند.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من روع مومنا بسلطان ليصيبه منه مكروه فلم يصبه فهو فى النار، و من روع مومنا بسلطان ليصيبه منه مكروه فاصابه فهو مع فرعون و آل فرعون فى النار.
امام صادق (ع) فرموده است: كسى كه مومنى را از ايذاء صاحب قدرتى بترساند و آن اذيت به وى نرسد، ترساننده جهنمى است، و اگر كسى مومنى را از ايذاء صاحب قدرتى بترساند و آن اذيت به وى برسد، ترساننده با فرعون و آل فرعون در آتش است.
امام سجاد عليه السلام در جمله ى دوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز است، به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و سلامه ممن توعدنى.
بار الها! كسى كه مرا ارعاب مى كند و به اذيت و آزارم تهديد مى نمايد تو مرا از شر او سالم و مصون بدار.
ترساندن و ارعاب نمودن مردم كه مايه ى سلب امنيت فكرى و آرامش روحى است در اسلام، عملى مذموم شناخته شده و اولياى دين آن را مهم تلقى نموده اند و براى روشن شدن مطلب به يك مورد تاريخى در اينجا اشاره مى شود. رسول گرامى اسلام پس از فتح مكه افرادى را ماموريت داد به اطراف مكه بروند و عشاير نواحى را به اسلام دعوت نمايند، از آن جمله خالد بن وليد را به سوى بنى جذيمه كه از بنى المصطلق بودند فرستاد و نامه اي نوشت و آنان را به اسلام دعوت نمود. خالد بن وليد با نظاميان خود به محل آمد، نامه ى پيمبر را داد، آنان اسلام را پذيرا شدند. خالد اقامه ى نماز جماعت نمود، آنان به وى اقتدا كردند و نماز گزاردند، اما خالد در باطن از بنى جذيمه خشمگين بود زيرا در جاهليت، عموى خالد را كشته بودند. موقع نماز صبح كه رسيد مردم دوباره آمدند، اقامه ى جماعت نمودند، ولى اين بار به فرمان خالد بن وليد نظاميان به خونريزى دست زدند، عده اي كشته شدند و خسارت بسيارى به آنان وارد شد. به جستجوى نامه ى پيمبر افتادند، نامه را يافتند و هر چه زودتر نزد پيمبر اسلام آمدند و نامه را تقديم نمودند و حضرتش را از جريان امر آگاه ساختند. رسول اكرم سخت ناراحت شد، رو به قبله ايستاد و گفت:
اللهم انى اتبرء اليك مما صنع خالد بن وليد.
بار الها! من در پيشگاه تو از عمل ظالمانه ى خالد تبرى مى جويم.
آنگاه مبلغ قابل ملاحظه اي در اختيار على (ع) گذارد و فرمود نزد بنى جذيمه برود و آنان را از كارهاى ظالمانه اي كه خالد انجام داده راضى سازد. على (ع) به محل ماموريت رفت و تمام وظايف شرعى را طبق موازين و مقررات انجام داد و سپس حضور پيغمبر اكرم
مراجعت نمود.
فلما رجع الى النبى صلى الله عليه و آله قال يا على! اخبرنى بما صنعت. فقال: يا رسول الله! عمدت فاعطيت لكل دم ديه و لكل جنين غره و لكل مال مالا و فضلت معى فضله فاعطيتهم لميلغه كلابهم و حبله رعاتهم و فضلت معى فضله فاعطيتهم لروعه نسائهم و فزع صبيانهم و فضلت معى فضله فاعطيتهم لما يعلمون و لما لا يعلمون و فضلت معى فضله فاعطيتهم ليرضو عنك يا رسول الله.
وقتى على (ع) از سفر برگشت و حضور رسول اكرم شرفياب شد، حضرت به وى فرمود على! بگو با آن مردم ستمديده چه كردى. عرض كرد يا رسول الله! براى خونها ديه دادم، براى جنينها پرداختهايى نمودم، براى هر مال از بين رفته مال دادم، مقدارى از پولى كه داده بوديد زياد آمد، براى ظرف غذاى سگها و ريسمانى كه در دست چوپانهاست نيز مبلغى پرداختم، باز هم مقدارى پول زياد آمد، مبلغى براى ترس زنها و جزع و فزع بچه هاى آنان پرداخت نمودم، باز هم مبلغى زياد آمد، براى خساراتى كه مى دانند يا نمى دانند پرداخت كردم، باز هم مبلغى زياد آمد، آن را براى اينكه مردم از شما راضى شوند به آنان پرداختم.
ملاحظه مى كنيد كه على (ع)، آن فقيه دين شناس و آگاه به تمام دقايق اسلام، مبلغى از پول رسول اكرم را بابت ترس زنها و جزع بچه ها پرداخت نموده و از اين عمل روشن مى شود كه ارعاب و اخافه ى مردم مسلمان تا چه حد مورد توجه اولياى دين است كه على عليه السلام براى جبران آن حالت روحى و ناراحتى روانى ، پول پرداخت مى نمايد يا بگوييم خسارت مى دهد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و وفقنى لطاعه من سددنى، و متابعه من ارشدنى.
اين دو جمله از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» به خواست حضرت باريتعالى موضوع بحث و سخنرانى امروز است. امام سجاد عليه السلام در جمله ى اول به پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! به من توفيق ده تا از كسى كه مرا به راه درستى و صواب وامى دارد اطاعت كنم. در جمله ى دوم عرض مى كند: بار الها! مرا موفق بدار تا از كسى كه مرا به سعادت و رستگارى هدايت مى نمايد پيروى نمايم.
در شرح جمله ى اول دعا لازم است كلمه ى «توفيق» مورد بحث و بررسى قرار گيرد. راغب مى گويد:
الوفق المطابقه بين الشيئين. قال «جزاءا وفاقا» و يقال ذلك فى الخير و الشر. يقال: اتفق لفلان خير و اتفق له شر و التوفيق نحوه لكنه يختص فى التعارف بالخير دون الشر.
وفق عبارت از مطابقت و توافق بين دو چيز است. قرآن شريف فرموده: «جزايى بر وفق عمل»، وفق در مورد كار خوب و بد به كار
برده مى شود. مى گويند: براى فلانى خوب پيش آمد يا بد پيش آمد، و توفيق به معناى وفق است، ولى در عرف مردم، كلمه ى «توفيق» فقط به خير و خوبى اطلاق مى شود نه به شر و بدى.
مجمع البحرين مى گويد:
التوفيق من الله: توجيه الاسباب نحو المطلوب الخير.
توفيق از خداوند عبارت از اين است كه براى تحقق يك امر خوب، وسايل و اسباب به گونه اي تنظيم شود كه مقصود حاصل گردد.
خداوند براى اداره ى امور زندگى و ادامه ى حيات مادى و معنوى انسانها نيروى كار و فعاليت در وجودشان قرار داده تا آنها را در جاى خود اعمال نمايند و موجبات سعادت دنيوى و اخروى خويش را فراهم آورند. نكته ى شايان توجه اين است كه براى به كار افتادن و تحرك نيروهاى فعال انگيزه و محرك لازم است، در جايى كه هدف فعاليت جلب مال و مقام، لذت و شهوت، برترى طلبى و تفوق جويى، و خلاصه، اقناع هواى نفس و لذت گرايى باشد غريزه ى حيوانى، خود محرك نيرومندى است و افراد را به فعاليت وامى دارد تا در ارضاى غريزه بكوشند و موجبات خشنودى و كامروايى را فراهم آورند. اما اعمال عبادى و كارهاى روحانى كه مايه ى سعادت ابدى انسان و هدف اصلى پيمبران الهى است، نه تنها مورد رغبت و ميل غرايز نيست، بلكه مخالف تمايلات و خواهشهاى نفسانى است.
كان رسول الله صلى الله عليه و آله يقول: ان الجنه حفت بالمكاره و ان النار حفت بالشهوات. و عن على عليه السلام قال: و اعلموا انه ما من طاعه الله شى ء الا ياتى فى كره و ما من معصيه الله شى ء الا ياتى فى شهوه.
رسول اكرم مى فرمود: بهشت را ناملايمات طبيعت و مكروهات نفسانى احاطه نموده است ولى جهنم محفوف به هوى و شهوات است. على (ع) نيز فرموده است: بدانيد، هيچيك از طاعتهاى الهى انجام نمى شود مگر با كراهت و بى ميلى، و هيچيك از معصيتهاى خدا تحقق نمى يابد مگر با رغبت و تمايل شهوى.
براى آنكه نيروى كار و فعاليت در مجارى غير غريزى و به منظور تعالى روحانى به كار افتد، بايد از راه ايمان نيت عمل در ضمير آدمى پديد آيد و براى آنكه بتواند نيت مقدس خود را پياده كند، لازم است توفيق باريتعالى شامل حالش گردد، و براى آنكه نيت موفقش راه صحيح را بپيمايد و عمل، بر وفق رضاى باريتعالى واقع شود لازم است احكام دين را بشناسد و عمل را طبق سنت الهى انجام دهد. در اين صورت مى توان گفت كه او راه رستگارى را پيموده است، و اين مطلب در سخنان حكيمانه ى امام صادق (ع) آمده است:
ما كل من نوى شيئا قدر عليه و لاكل من قدر على شى ء وفق له و لا كل من وفق اصاب له موضعا، فاذا اجتمعت النيه و القدره و التوفيق و الاصابه فهنا لك تمت السعاده.
چنين نيست كه هر كس چيزى را نيت كند به انجامش قادر باشد، چنين نيست كه هر كس قدرت كارى را دارد به آن موفق گردد، چنين نيست كه هر كس واجد توفيق شود عملش به موضع حق اصابت نموده است، پس وقتى نيت و قدرت و توفيق و اصابت حق به هم پيوست سعادت كامل نصيب گرديده است.
امام موسى بن جعفر عليهماالسلام در حديث دگرى براى بيان ارزش و اهميت توفيق و اينكه قدرت عمل به تنهايى نمى تواند منشا كار خير شود به مردى چنين فرموده است:
ان رجلا سال العالم عليه السلام فقال: يابن رسول الله: اليس انا مستطيع لما كلفت؟ فقال له (ع) ما الاستطاعه عندك؟ قال: القوه على العمل. قال له (ع): قد اعطيت القوه ان اعطيت المعونه. قال له الرجل: فما المعونه؟ قال: التوفيق. قال: فلم اعطاء التوفيق؟ قال: لو كنت موفقا كنت عاملا و قد يكون الكافر اقوى منك و لا يعطى التوفيق فلا يكون عاملا.
مردى از امام (ع) سوال نمود آيا چنين نيست كه من به تكاليفم مستطيعم؟ امام فرمود: استطاعت در نظر تو چيست؟ پاسخ داد: نيروى عمل. امام فرمود: قوه ى عمل به تو عطا شده است اگر يارى و نصرت نيز عطا شده باشد. مرد پرسيد: يارى چيست؟ فرمود: توفيق. مرد پرسيد: اعطاى توفيق براى چيست؟ امام فرمود: اگر موفق بودى عامل عمل خير، خواهى بود، چه گاهى كافر در عمل از تو قويتر است و چون از توفيق برخوردار نشده، عامل عمل خير نيست.
كسى كه از نظر قواى طبيعى واجد شرايط تحصيل علم است و خودش براى درس خواندن علاقه ى جدى دارد، ولى وسايل و اسباب تحصيل از قبيل معلم و كتاب و كاغذ و قلم در اختيارش نيست، حق دارد از خداوند طلب توفيق كند تا با عنايت او وسايل تحصيلش توجيه گردد، اما كسى كه با داشتن نيروى طبيعى براى تحصيل علم علاقه به درس خواندن ندارد و در آن راه مجاهده نمى كند، اگر از خداوند
درخواست توفيق نمايد به فرموده ى حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام خود را مسخره كرده است. حضرت مى فرمود:
من سال التوفيق و لم يجتهد فقد استهزا بنفسه.
كسى كه از خداوند طلب توفيق كند، ولى در آن راه مجاهده و كوشش ننمايد، خود را مسخره كرده است.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام، آن امام معصوم، آن انسان الهى، كه علاقه دارد همواره مطيع حضرت حق باشد و در راه درستى و صواب قدم بردارد، در جمله ى اول دعا كه موضوع بحث امروز است، با اراده ى جدى و عزم ثابت از پيشگاه خداوند درخواست توفيق نموده، عرض مى كند:
و وفقنى لطاعه من سددنى.
بار الها! به من توفيق ده تا از كسى كه مرا به راه درستى و صواب مى خواند اطاعت كنم. فيض توفيق باريتعالى در انجام عمل خير شامل حال كسانى مى شود كه خواهان آن باشند، كسى كه در باطن به انجام عمل خير بى تفاوت است و نسبت به آن علاقه ندارد توفيق حضرت باريتعالى شامل وى نمى شود. در روايات اسلامى توفيق در مقابل خذلان آمده است. خذلان به معناى ترك نصرت است و توفيق به معناى يارى نمودن.
عن على عليه السلام قال: التوفيق و الخذلان يتجاذبان النفس فايهما غلب كانت فى حيزه.
على (ع) فرموده: توفيق و خذلان در كشاكش جذب نفس آدمى هستند، هر يك از اين دو غلبه كرد نفس به آن ميل مى كند و به
سوى آن گرايش مى يابد.
غلبه ى توفيق و شكست خذلان، يا برعكس، بر وفق خواسته ى درونى ماست، اگر به كار خير علاقه داشته باشيم و خواهان يارى خدا باشيم توفيق غلبه مى كند، و اگر به انجام كار خير بى علاقه هستيم و نسبت به يارى خداوند بى توجه، خذلان پيروز مى شود. امام صادق عليه السلام نيز به بيان ديگرى توفيق و خذلان را در مقابل هم قرار داده و چنين فرموده است:
اذا فعل العبد ما امره الله عز و جل به من الطاعه كان فعله وفقا لامر الله عز و جل و سمى العبد به موفقا، و اذا اراد العبد ان يدخل فى شى ء من معاصى الله عز و جل فحال الله تبارك و تعالى بينه و بين تلك المعصيه فتركها كان تركه لها بتوفيق الله تعالى ذكره و متى خلى بينه و بين تلك المعصيه فلم يحل بينه و بينها حتى يرتكبها فقد خذله و لم ينصره و لم يوفقه.
موقعى كه بنده ى خدا امر الهى را اطاعت مى كند و بر وفق دستور ذات مقدسش انجام وظيفه مى نمايد، او بنده ى موفق خوانده مى شود. وقتى اراده مى كند كه مرتكب معصيتى شود، خداوند بين او و معصيت حايل مى گردد و بر اثر آن، گناه را ترك مى گويد، اين ترك نمودن به توفيق باريتعالى انجام شده است و هر زمان خداوند بين گناه و گناهكار فاصله نشود و او را به حال خودش واگذارد و مرتكب معصيت گردد، خداوند آن بنده را مخذول نموده و از نصرت و توفيقش برخوردار نساخته است.
وسايل و اسباب توفيق براى انجام عمل خير متعدد است و
بعضى از آن وسايل در اختيار خود ماست و اگر از آنها در موقع خود استفاده نماييم به توفيق خويشتن كمك نموده ايم. اولياى گرامى اسلام براى راهنمايى پيروان خود بعضى از آنها را در خلال روايات خاطرنشان ساخته اند كه قسمتى از آنها در اينجا ذكر مى شود:
عن على عليه السلام قال: من التوفيق حفظ التجربه.
على (ع) فرموده: از جمله ى امور موثر در توفيق آدمى ضبط تجربه است.
مرد نيكوكارى از جلو منزل شخص محترمى گذر مى كند و مى داند كه او در زندگى تهيدست است. به فكرش مى رسد كه بايد به وى كمك كرد. همان موقع در كيف بغل به قدر لازم پول دارد، دو سه قدمى به طرف منزل او مى رود. ناگهان با خود مى گويد: عجله براى چيست؟ فردا زودتر مى آيم، او را ملاقات مى كنم، قدرى با هم صحبت مى كنيم و در ضمن كمك مى كنم. به طرف منزل خود مى رود. بين راه با جمعى برخورد مى كند كه در نقطه اي گرد آمده اند. نزديك مى شود كه بفهمد چه خبر است و چرا مردم جمع شده اند. در حالى كه مرد نيكوكار تمام توجهش به مردم است و در جستجوى علت تجمع آنان است، جيب برى از فرصت استفاده مى كند و كيف را مى زند و او متوجه نمى شود. به منزل مى رود، شب را مى گذراند. صبح در موقع پوشيدن لباس متوجه مى شود كيفش نيست، فكر مى كند، يادش مى آيد كه ديروز عصر موقعى كه بين جمعيت بود از جيبش درآورده اند، متاثر مى شود، با خود مى گويد: چرا من ديروز به منزل آن شخص محترم نرفتم و كمك ننمودم، ولى افسوس و تاثرش بى اثر
است. اگر شخصى نيكوكار اين واقعه ى تجربه آموز را به ذهن بسپرد و تصميم بگيرد از اين پس به دستور قرآن شريف كه فرموده است:
و استبقوا الخيرات
در كارهاى خير پيشى گيريد، هر جا با خيرى مواجه شود فورا اقدام مى نمايد و به انجام آن موفق مى گردد.
و عنه عليه السلام: من التوفيق الوقوف عند الحيره.
و نيز فرموده است: از جمله توفيقها اين است كه آدمى در مواقع حيرت توقف كند.
گاهى انسان با امرى مواجه مى شود كه قطعا خوب است و بر وفق حق، براى تحقق آن اقدام مى نمايد و گاهى انسان با امرى مواجه مى شود كه قطعا نادرست و برخلاف حق است، از آن اعراض مى كند، اما اگر با چيزى مواجه شود كه درباره اش متحير است، نمى داند خوب است يا بد، بايد در آنجا توقف كند و اقدامى ننمايد، زيرا توقف در آن مورد از طرفى در آن امر مجهول، نيروى خود را به هدر نداده است و از طرف ديگر اگر خلاف حق بودنش واضح گردد نادانسته در باطلى واقع نشده است.
رفيق دانا و خيرخواه از جمله ى عوامل موفقيت آدمى است و اين مطلب در خلال روايات با تعبيرهاى مختلفى آمده است:
عن على عليه السلام قال: اشفق الناس عليك اعونهم لك على صلاح نفسك و انصحهم لك فى دينك.
علاقه مندترين مردم نسبت به تو كسى است كه بيش از دگران در اصلاح نفست بكوشد و بيش از هر كس به دين تو خيرخواه
باشد.
رفيقى اينچنين زمانى مايه ى توفيق است كه آدمى به تذكرات خيرخواهانه ى او گوش فرادهد و عملا آنها را به كار بندد و اگر از پى زشتيها برود و نصايح آن دوست ارزشمند را مورد اعتنا و توجه قرار ندهد، به توفيق و سعادت نايل نمى گردد.
عنه عليه السلام قال: لم يوفق من استحسن القبيح و اعرض عن قول النصيح.
على (ع) فرموده است: موفق نمى شود كسى كه بديها را نيكو بشمرد و از گفته ى دوست خيرخواه و ناصح خود اعراض نمايد.
از آنچه مذكور افتاد معنى توفيق واضح شد و ضمنا روشن گرديد كه به كار بستن نصايح خيرخواهانه ى دوستان دانا و باايمان كه آدمى را به راه صلاح و صواب مى خوانند آنقدر ارزش دارد كه امام سجاد (ع) در جمله ى اول اين قسمت از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع سخنرانى امروز است به پيشگاه خدا عرض مى كند:
و وفقنى لطاعه من سددنى.
بار الها به من توفيق ده تا از كسى كه مرا به راه صواب و صراط مستقيم مى خواند اطاعت نمايم.
در جمله ى دوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» كه موضوع قسمت دوم سخنرانى امروز است، حضرت سجاد (ع) به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و متابعه من ارشدنى.
بار الها مرا موفق بدار تا از كسى كه مرا به راه سعادت و
رستگارى هدايت مى نمايد پيروى كنم.
هدايت نمودن به راه خير و صلاح عملى است بسيار شريف و مقدس و اين كار در درجه ى اول شايسته ى ذات اقدس الهى است، چه او از نظر علم صلاح واقعى تمام موجودات را كه خود آفريده است مى داند و از جهت راهنمايى چون منزه از بخل و عجز است، راه صلاح هر موجودى را آنطور كه بايد و شايد به وى ارائه مى نمايد. هدايت انسان: خداوند در قرآن شريف راجع به هدايت انسان فرموده است:
انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا.
ما راه صلاح و سعادت انسان را به وى ارائه نموده ايم، او آزاد است در اينكه شكرگزار نعمت هدايت ما باشد و از آن پيروى كند يا كفران كننده ى نعمت هدايت ما باشد و از آن اعراض نمايد.
هدايت تمام عوامل هستى: موقعى كه موسى و هارون براى دعوت فرعون آمدند پرسيد: اي موسى! خداى شما دو نفر كيست؟
قال: ربنا الذى اعطى كل شى ء خلقه ثم هدى.
موسى در پاسخ گفت: خداى ما كسى است كه در مجموع جهان هستى آفريده هاى خود را به تمام آنچه لازمه ى خلقتشان بوده مجهز ساخته و سپس همه ى آنها را به راه صلاح و كمالشان هدايت فرموده است.
پيمبران الهى نيز با راهنمايى پروردگار، هادى مردم اند.
هو الذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق.
اين خداوند است كه پيمبر خود را به منظور هدايت مردم و
ارائه ى دين حق مبعوث فرموده است.
على (ع) درباره ى هدايت رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است:
و اقتدوا بهدى نبيكم فانه افضل الهدى و استنوا بسنته فانها اهدى السنن.
به هدايت پيمبرتان اقتدا نماييد كه آن برترين هدايت است و پيرو سنت او باشيد كه در هدايت از تمام سنن كاملتر است.
ائمه ى معصومين عليهم السلام نيز هر يك در عصر خود هادى مردم اند و راه صلاح را به آنان ارائه مى نمايند.
عن ابيجعفر عليه السلام فى قول الله عز و جل: «انما انت منذر و لكل قوم هاد» فقال: رسول الله صلى الله عليه و آله المنذر و لكل زمان مناهاد يهديهم الى ما جاء به نبى الله صلى الله عليه و آله و سلم.
قرآن شريف فرموده است: اي پيمبر! تو هشياردهنده ى مردمى و هر قومى را هادى و راهنمايى است.
امام باقر (ع) در تفسير اين آيه فرموده است: رسول گرامى انذار كننده است و در هر زمان از ما اهل بيت راهنمايى است كه مردم را به آنچه رسول اكرم آورده است هدايت مى نمايد.
عن على عليه السلام قال: بنا اهتديتم فى الظلماء.
در تيرگيها و ظلمتها به وسيله ى ما راه صلاح را شناختيد و هدايت شديد.
عقل نيز از عوامل موثر در هدايت مردم به راه صلاح و
رستگارى است و در اين باره روايات زيادى از اولياى گرامى اسلام رسيده كه در اينجا پاره اي از آنها ذكر مى شود. امام موسى بن جعفر عليهماالسلام ضمن حديث مفصلى كه مخاطب آن هشام بن حكم است، عقل را حجت باطنى خداوند خوانده و از آن در كنار حجج ظاهرى پروردگار نام برده است:
يا هشام! ان لله على الناس حجتين: حجه ظاهره و حجه باطنه فاما الظاهره فالرسل و الانبياء و الائمه، و اما الباطنه فالعقول.
براى خداوند در بين مردم دو حجت است: يكى حجت آشكار و آن ديگر حجت نهان. اما حجت آشكار، پيمبران و انبيا و امامان هستند و اما حجت نهان عقلهاى مردم است.
عقل چراغى است فروزان و راهنمايى است روشن بين و مى تواند راه صلاح را از فساد و هدايت را از گمراهى تميز دهد.
عن على عليه السلام قال: كفاك من عقلك ما اوضح سبل غيك من رشدك.
على (ع) فرموده: كافى است ترا از عقلت، كه راههاى گمراهيت را از راههاى هدايتت روشن مى كند.
انسان عاقل پيش از آنكه به كارى دست بزند بايد از نيروى خرد استفاده كند و با هدايت عقل خير و شر آن كار را تميز دهد سپس اقدام كند يا خوددارى نمايد. نقش عقل در راهنمايى انسانها آنقدر مهم است كه پيشواى گرامى اسلام به پيروان خويش توصيه فرموده كه از عقل خود بخواهيد تا در هر مورد، نيك و بد را بگويد و شما را به خير و صلاح هدايت نمايد.
عن النبى صلى الله عليه و آله: استرشدوا العقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا.
پيغمبر اكرم فرموده است: از عقل بخواهيد تا ارشادتان نمايد و از دستورش سرپيچى نكنيد كه سرانجام پشيمان خواهيد شد.
به موازات استفاده از عقل خود در مواقعى كه لازم است از عقل دگران نيز استفاده كنيد و به وسيله ى شور با عقلا بر نيروى درك خود بيفزاييد، و اين مطلب نيز در روايات اسلامى آمده است.
عن على عليه السلام قال: من شاور ذوى العقول استضاء بانوار العقول.
على (ع) فرموده: كسى كه با خردمندان شور كند از نور عقلها خويشتن را روشن نموده است.
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله با همان عبارتى كه به مردم توصيه نموده است از عقل خود راهنمايى بخواهند در مورد استفاده از عقل افراد عاقل نيز همان عبارت را به كار برده است.
عن النبى صلى الله عليه و آله: استرشدوا العاقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا.
رسول اكرم فرموده: از عاقل راهنمايى بخواهيد تا به رشد و هدايت دست يابيد و از راهنمايى او تخلف نكنيد كه با ندامت مواجه خواهيد شد.
اين حديث شريف از پيغمبر گرامى اسلام محتواى جمله ى دوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» است كه در سخنرانى امروز مورد بحث قرار گرفت. امام سجاد (ع) در پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و متابعه من ارشدنى.
بار الها! مرا موفق بدار تا از كسى پيروى كنم كه به خير و صلاح ارشادم مى نمايد.
بعضى از مضامين و جملات دعاى شريف «مكارم الاخلاق» براى كسانى كه به مبدا و معاد ايمان دارند درس دينى است، خلوص نيت را در شان توحيد و يكتاپرستى مهم مى شمرند، براى تقوا و پاكى ضمير ارزش الهى قائل اند و مى خواهند خويشتن را طبق دستور امام سجاد (ع) بسازند و به تعالى معنوى و سعادت ابدى نايل آيند، اما پاره اي از مضامين اين دعا براى تمام مردم از الهى و مادى، مسلمان و غيرمسلمان كه خواهان زندگى خوب و اطمينان بخش اند درس انسانيت و ارشاد است و راهنماى خير و مصلحت، همه مى توانند از آن دستورها استفاده كنند و مطالبى را كه امام سجاد (ع) فرموده و از پيشگاه الهى براى خود درخواست كرده است آنان نيز به كار بندند و از نتايج آن بهره مند شوند. از جمله مضامينى كه جنبه ى انسانى و عقلانى دارد و براى تمام مردم جهان مفيد و ثمربخش است، دو جمله ى اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» است كه امروز موضوع سخنرانى قرار گرفت. بى گمان در طول تاريخ براى اشخاص فهميده و دانا بسيار اتفاق افتاده است كه افراد عاقل در مواقعى به خير و صلاحشان سخنانى گفته و راهنماييهايى نموده اند و آنان پس از مطالعه و دقت به صحت آن پى برده و عملا به كار بسته اند و از خطر و زيانى كه در مخالفت با آن ممكن بود دامنگيرشان شود مصون مانده اند، و در اينجا به طور شاهد يك مورد ذكر مى شود. در هندوستان شاهى بود قوى و مقتدر، در منطقه ى وسيع و آبادى حكومت مى كرد و مردم زيادى جمعيت كشور او بودند. شاه به جمع مال و اندوختن ثروت علاقه ى شديد
داشت، اموال زيادى در خزاين خود گرد آورده بود و همواره در ازدياد آن مى كوشيد. وزيرى داشت كاردان و عاقل، او از عمل شاه ناراضى و متاثر بود و براى آينده احساس خطر مى نمود، روش او را نادرست و خلاف مصلحت مى دانست، مكرر گفته بود كه شاه اموال خود را از خزاين بيرون بياورد و در راه رفاه مردم و براى رفع نقائص مملكت و به منظور تقويت ارتش به كار گيرد، مى گفت: از مال نمى توان مرد ساخت ولى از مرد مى توان مال بسيار اندوخت. شاه از گفته هاى مكرر وزير رنجيده خاطر شده بود اما به زبان نمى آورد. يكى از روزها كه وزير براى قانع كردن شاه و تحقق بخشيدن به گفته هاى خود اصرار بسيار نمود، شاه دستور داد ظرف عسلى آوردند و نزد وزير به زمين گذاردند. طولى نكشيد كه مگس زيادى گرد انگبين جمع شد. وزير آن منظره را مشاهده نمود، سپس اجازه ى مرخصى خواست و گفت: مقصود شاه اين بود كه به من بفهماند زر و پول نقد همانند عسل است، مردم با عرضه ى آن جمع مى شوند همانطور كه مگسان به طرف عسل هجوم مى برند. وزير از حضور شاه رفت، منتظر ماند تا شب آمد و تاريكى همه جا را فراگرفت. وزير به خادمش گفت ظرف عسلى را بردارد و با آن بيايد. وزير به دربار آمد و پيام داد كار مهمى دارد و اجازه ى حضور مى خواهد. شاه اجازه داد، وزير وارد شد و به مستخدم خود گفت: ظرف عسل را مقابلش به زمين بگذارد. ظرف عسل را گذاشت ولى چون شب بود و تاريك مگسى نيامد. آنگاه وزير به شاه گفت: مردم با عرضه ى زر وقتى جمع مى شوند كه به موقع زر را به آنان بدهى، مانند مگسان كه روز گرد انگبين جمع مى شوند، اما چون وقت بگذرد كسى به زر اعتنا نمى كند، همانطور كه مگس در شب به طرف انگبين نمى آيد. شاه سخت تحت تاثير عمل
وزير و گفته ى وى قرار گرفت، او را تحسين نمود و تمجيدش كرد و به علاوه به وى جايزه داد. سپس درهاى خزاين را گشود، اموال را بيرون آورد، صرف عمران و آبادى كشور، آسايش و رفاه مردم، و تقويت ارتش و تامين هر چه بهتر زندگى ارتشيان نمود، و در نتيجه شاه از عزت و محبوبيت زيادى برخوردار گرديد.
اين پيروزى و موفقيت از آن جهت نصيب شد كه شاه به ارشاد و هدايت وزير عاقل خود گوش فراداد، لجاجت نكرد، و عملا آن را به كار بست. اگر از راهنمايى وزير سرباز مى زد و اموال را همچنان در خزاين نگاهدارى مى نمود طولى نمى كشيد كه بر اثر اقتصاد ناموزون مملكت دچار ويرانى و مردم گرفتار مضيقه ى مالى مى شدند و قهرا اين رويداد عوارض ندامت بارى را پديد مى آورد و اين عمل خود از مصاديق حديث شريف رسول اكرم است كه مذكور افتاد:
استرشد و العاقل ترشدوا و لا تعصوه فتندموا.
از عاقل، راهنمايى و ارشاد بخواهيد تا هدايت شويد و از دستورش سرپيچى ننماييد كه پشيمان خواهيد شد.
به موقع است اين نكته تذكر داده شود كه پيروى از ارشاد و هدايت افراد عاقل و خيرخواه امرى است بس مهم و براى دست يافتن به اين هدف مقدس بايد از دعاى حضرت على ابن الحسين عليهماالسلام درس بگيريم و از پروردگار بزرگ بخواهيم كه ما را به پيروى از خيرخواهان عاقل موفق و مويد بدارد. امام سجاد (ع) در جمله ى دوم اين قطعه از دعا به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و متابعه من ارشدنى.
بار الها! موفقم بدار كه از كسى كه مرا به راه خير و صلاح ارشاد مى نمايد پيروى كنم.
توفيق باريتعالى اگر شامل حال شود آدمى به آسانى از ارشاد و هدايت خيرخواهان عاقل پيروى مى كند و به سعادت نايل مى گردد. ولى مهم اين است كه از توفيق الهى كسانى منتفع مى شوند كه داراى تقواى فكرى و آزادى خرد باشند، آنانكه عقل خود را اسير لجاج و عناد، تعصب و تقليد، هوى پرستى و خودخواهى، و ديگر عوامل اسارت نموده اند، لايق توفيق الهى نيستند و نمى توانند از ارشاد افراد عاقل و خيرخواه آنطور كه بايد استفاده نمايند. قرآن شريف كتاب هدايت انسانها است:
ان هذا القرآن يهدى للتى هى اقوم.
اين كتاب آسمانى، مردم را به استوارترين راه سعادت هدايت مى نمايد.
ولى از هدايت قرآن كسانى بهره مند مى شوند كه عقلشان متقى و منزه از اوصاف جاهلانه باشد. در ابتداى قرآن شريف خاطرنشان گرديده:
هدى للمتقين.
اين كتاب راهنماى افراد باتقواست.
ذيل اين آيه، متقين معرفى شده اند:
الذين يتقون الموبقات و يتقون تسليط السفه على انفسهم.
متقين كسانى هستند كه از گناه و نافرمانى باريتعالى كه
فرار از عبوديت و دور افتادن از رحمت اوست پرهيز مى نمايند و همچنين پرهيز مى كنند از اينكه نادانى و سفاهت بر عقلشان چيره شود و از درك حقايق بازمانند.
بنابراين كسانى كه بنده ى هواى نفس و تمنيات حيوانى خود هستند، كسانى كه در پرستش بت و ديگر معبودهاى ساختگى عقل را واپس مى زنند و از پدران نادان خويش تقليد مى نمايند و خلاصه، آنانكه از تقواى خرد و آزادى فكر بى بهره اند و عقل خود را در محيط ظلمانى و تعصب و لجاج زندانى نموده اند، شايسته ى توفيق الهى نيستند و نمى توانند از ارشاد افراد عاقل و خيرخواه برخوردار گردند. از اين رو قسمتى از سرمايه ى عمرشان در اعمال جاهلانه و خلاف مصلحت مصروف مى گردد و به علاوه از پى هر عملى ناروا كه مرتكب مى شوند گرفتار افسوس و ندامت آن هستند. اين قبيل افراد نادان در ادوار بعثت پيغمبران گذشته بسيار بوده اند و گفته هاى عاقلانه ى فرستادگان خدا را با سخنان سفيهانه و هذيان مانند پاسخ مى گفتند و ارشادشان را به باد مسخره مى گرفتند. تعاليم حكيمانه ى شعيب پيغمبر و پاسخهاى مردم آن عصر كه در قرآن شريف (سوره ى هود، از آيه ى 84 به بعد) آمده، نمونه ى آن گفتگوهاست و شنوندگان محترم براى آگاهى از آن تعاليم و پاسخها مى توانند به كتب تفسير مراجعه فرمايند.
فارسی
اللهم صل على محمد و آله، و اجعلنى یدا على من ظلمنى، و لسانا على من خاصمنى، و ظفرا بمن عاندنى
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
