بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم انت عدتى ان حزنت، و انت منتجعى ان حرمت، و بك استغاثتى ان كرثت.
حضرت زين العابدين عليه السلام، در اين قطعه از دعاى «شريف مكارم الاخلاق» به پيشگاه خداوند عرض مى كند: بار الها! اگر محزون و غمگين گردم، پناهگاه معنوى و ذخيره ى روحى من تويى، بار الها! اگر محروم شوم، اميدوارى و اتكايم به ذات اقدس توست، بار الها! اگر به مشقت و سختى شديد گرفتار شوم، ناصر و فرياد رسم تويى.
به خواست خداوند توانا، موضوع بحث و سخنرانى امروز، اين سه جمله از دعاى امام سجاد (ع) است. براى تبيين و تفسير كلام امام (ع)، بايد قبلا معناى بعضى از لغات را كه در آنها آمده است، بدانيم. علامه سيد على خان در معناى «عده» و معناى «حزن» چنين مى گويد:
العده بالضم ما اعددته و هياته لحوادث الدهر من المال و السلاح، و الحزن كيفيه نفسانيه تحصل لوقوع مكروه او فوات
محبوب فى الماضى.
«عده» عبارت از چيزى است كه آماده نموده اي براى مقابله با حوادث روزگار از مال و سلاح، و «حزن» حالتى است نفسانى كه در آدمى پديد مى آيد و منشا آن حدوث واقعه اي است ناملايم يا از دست رفتن چيزى است محبوب كه در گذشته روى داده است.
حزن و اندوه، حالتى است كه به طور طبيعى در ضمير انسان، بر اثر مواجه شدن با مصائب و ناملايمات، پديد مى آيد و اين رويداد، منحصر به اشخاص عادى نيست، بلكه افراد بزرگ و بااراده همانند پيمبران و پيشوايان الهى نيز در مواقعى محزون و غمگين مى شوند و اين مطلب ضمن بعضى از آيات و روايات آمده است. حضرت يعقوب (ع) در غم فراق يوسف سخت متاثر و مهموم گرديد:
قال يا اسفى على يوسف و ابيضت عيناه من الحزن.
گفت: اي افسوس بر يوسف عزيز. در غم فرزند، بسيار گريست تا جايى كه از شدت حزن و اشك، وضع چشمش دگرگون شد.
پيشواى بزرگ اسلام، حضرت محمد بن عبدالله صلى الله عليه و آله در مورد مرگ فرزند خود ابراهيم فرمود:
تحزن النفس و يفزع القلب و انا عليك، يا ابراهيم لمحزونون و لا نقول ما يسخط الرب.
نفس، محزون و غمگين است و قلب در جزع و بى قرارى. اي ابراهيم! همه ى ما در مرگت محزونيم، ولى سخنى كه موجب سخط بارى تعالى گردد به زبان نمى آوريم.
اميرالمومنين سلام الله عليه در مرگ حضرت صديقه ى طاهره، زهرا عليهاالسلام، بسيار متاثر و متالم گرديد. موقع دفن آن حضرت، رسول اكرم (ص) را مخاطب ساخت، خطبه اي خواند و در ضمن فرمود:
اما حزنى فسرمد و اما ليلى فمسهد.
غم و اندوهم طولانى خواهد بود و شبم با بيدارى خواهد گذشت.
مالك اشتر براى على (ع) افسرى رشيد و صديقى باايمان بود. بر اثر توطئه ى خائنانه اي مسموم گرديد و از دنيا رفت. مرگش براى آن حضرت بسيار سنگين و اندوهبار بود.
بكى عليه اياما و حزن عليه حزنا شديدا و قال: لا ارى مثله بعده ابدا.
چندين روز در مرگش گريست و حزن و اندوه امام (ع) در غم مالك، شديد بود و فرمود: بعد از او نمى بينم كسى را كه همانند وى باشد و جايگزينش گردد.
نتيجه آنكه حزن و اندوه مانند گريستن براى بشر يك امر طبيعى است و در تمام مردم، حتى انبيا و اولياى الهى وجود دارد، با اين تفاوت كه افراد عادى وقتى با حزن و اندوه مواجه مى شوند، ممكن است سخنانى ناروا بگويند، به ذات اقدس الهى و قضاى حكيمانه اش اسائه ى ادب نمايند، و خود را در معرض خشم خداوند قرار دهند، اما اولياى خدا و مردان باايمان همواره به قضاى بارى تعالى راضى هستند، نه تنها كلام ناروا به زبان نمى آورند، بلكه او را عده و
ذخيره ى خود مى دانند، در مصائب و شدايد به وى پناه مى برند، با نيروى ايمان و استمداد از ذات مقدسش خاطر آزرده ى خويش را آرام مى كنند و از اندوه و غم رهايى مى يابند، و جمله ى اول دعاى حضرت زين العابدين (ع) در اين قطعه ناظر به همين امر است:
اللهم انت عدتى ان حزنت.
بار الها! اگر محزون و غمگين گردم، پناهگاه معنوى و ذخيره ى روحى من تو هستى.
عن قتيبه بن الاعشى قال: اتيت اباعبدالله عليه السلام اعود ابنا له فوجدته على الباب فاذا هو مهتم حزين. فقلت جعلت فداك، كيف الصبى؟ فقال: انه لما به. ثم دخل فمكث ساعه، ثم خرج الينا و قد اسفر وجهه و ذهب التغير و الحزن. فطمعت ان يكون قد صلح الصبى. فقلت: كيف الصبى جعلت فداك؟ فقال: قد مضى الصبى لسبيله. فقلت جعلت فداك، لقد كنت و هو حى مغتما حزينا، و قد رايت حالك الساعه و قد مات غير تلك الحال، فكيف هذا. فقال: انا اهل البيت انما نجزع قبل المصيبه فاذا وقع امر الله رضينا بقضاءه و سلمنا لامره.
قتيبه بن اعشى مى گويد: حضور امام صادق (ع) شرفياب شدم، به منظور عيادت از فرزند بيمارش. ديدم حضرت دم در با قيافه اي مهموم و محزون ايستاده، عرض كردم: حال طفل چطور است؟ فرمود: همانطور كه بود. سپس داخل اندرون منزل شد. پس از ساعتى برگشت، اما چهره اش گشاده و آثار اندوه و حزن برطرف شده بود. از مشاهده ى اين حالت به نظرم آمد كه طفل بيمار از خطر رسته و
بهتر شده است. عرض كردم. يابن رسول الله! حال كودك چگونه است؟ فرمود: از دنيا رفت. عرض كردم: او وقتى زنده بود، شما محزون و غمگين بوديد و اكنون كه از دنيا رفته، آن حالت تاثر نيز از چهره ى شما برطرف گرديده، اين چگونه است؟ فرمود: ناراحتى و جزع ما اهل بيت، قبل از وقوع مصيبت است، اما موقعى كه مصيبت آمد و امر الهى تحقق يافت، راضى به قضاى او و تسليم امر او هستيم.
كسانى كه از تعاليم سعادت بخش اسلام به شايستگى بهره مند گرديده و خوب بار آمده اند، به پيروى از اولياى گرامى اسلام، در رويدادهاى حزن انگيز قوى و مقاوم اند، به پناه خداوند مى روند و با نيروى ايمان، ضمير ناراحت و نگران خويش را آرام مى كنند و ايام عمر را با ياد خداوند به سلامت مى گذرانند.
ام سليم از جمله ى زنان باايمان در عهد رسول اكرم (ص) است. شوهرش ابى طلحه نيز از مسلمانان واقعى و از اصحاب صديق و باارزش پيشواى اسلام بود و در جنگهاى بدر و احد و خندق و ديگر غزوات حضور داشت و در ركاب آن حضرت صميمانه انجام وظيفه مى كرد. او در اوقاتى كه مسئوليت سربازى به عهده نداشت در مدينه به سر مى برد، قسمتى از وقت خود را در عبادت پروردگار و فراگرفتن معارف اسلامى و تعاليم دينى صرف مى كرد و قسمتى را به كسب معاش اختصاص مى داد و در قطعه زمينى سرگرم كار و فعاليت مى شد. محصول ازدواج اين زن و شوهر بافضيلت، فرزند پسرى بود كه متاسفانه در سنين نوجوانى بيمار شد و در منزل بسترى گرديد. مادر از او پرستارى مى كرد. شب هنگام، موقعى كه ابى طلحه از كار برمى گشت و به منزل مى آمد، ابتدا بر بالين فرزند بيمار مى رفت و مورد مهر و عطوفتش قرار مى داد و سپس در اطاق خود به صرف غذا و
استراحت مى پرداخت. چندى بر اين منوال گذشت تا روزى طرف عصر، در غياب پدر، نوجوان از دنيا رفت. مادر باايمان بدون اينكه خود را ببازد و در مرگ فرزند بى تابى و جزع كند، جنازه را به كنارى كشيد و رويش را پوشاند. شب فرارسيد. ام سليم براى اينكه خواب و آسايش شوهر خسته اش در آن شب مختل نشود، تصميم گرفت مرگ فرزند را تا صبح از وى پنهان نگاه دارد. ابى طلحه وارد منزل شد و طبق معمول خواست بر بالين فرزند برود. ام سليم منعش نمود و گفت: طفل را به حال خودش بگذار كه امشب با سكون و راحتى آرميده است. اين سخن را به گونه اي ادا كرد كه شوهر آنرا مژده ى تخفيف بيمارى تلقى نمود و مطمئن شد كه مرض فرزندش كاهش يافته و هم اكنون بدون التهاب خوابيده است. رفتار ام سليم آنقدر جالب و اطمينان بخش بود كه شوهر در آن شب با وى آميخت. صبح شد. ام سليم گفت: ابى طلحه! اگر كسانى به بعضى از همسايگان خود چيزى را به عاريه بدهند و آنان مدتى از آن بهره مند گردند اما موقعى كه صاحبان، مال عاريه ى خود را طلب كنند، عاريه داران اشك ببارند كه چرا متاع عاريتى را پس مى گيريد، به نظر تو حال اين قبيل اشخاص چگونه است؟ ابى طلحه جواب داد: اينان ديوانگان اند. ام سليم گفت: پس ما نبايد از ديوانگان باشيم، خداوند امانت خود را پس گرفت و فرزندت ديروز عصر از دنيا رفت. در اين مصيبت صبر كن، تسليم قضاى الهى باش، و براى تجهيز جنازه ى فرزندت اقدام نما.
فاتى ابوطلحه النبى صلى الله عليه و آله فاخبره الخبر. فتعجب النبى من امرها و دعا لها و قال: اللهم بارك لهما فى ليلتهما.
ابى طلحه حضور رسول اكرم (ص) شرفياب شد و جريان امر را به عرض رساند. حضرت از كار زن به شگفت آمد و درباره اش دعا كرد و از پيشگاه الهى براى زن و شوهر در آميزش آن شب درخواست خير و بركت نمود. زن باردار شده بود، فرزند پسرى به دنيا آورد و نامش را عبدالله گذاردند. بر اثر مراقبتهاى والدين باايمان، به شايستگى پرورش يافت و از حسن تربيت برخوردار گرديد. پاك زندگى كرد و به پاكى از دنيا رفت. او عبدالله بن ابى طلحه، از اصحاب حضرت على بن ابيطالب عليه السلام بود. ابى طلحه و ام سليم مانند ساير پدران و مادران، به نوجوان خود علاقه مند بودند و عادتا انتظار مى رفت كه در چند روز اول مرگ وى بى تابى و جزع كنند، ولى چنين نشد، آنان مصيبت درگذشت او را با نيرومندى تحمل نمودند و در اين حادثه ى علاج ناپذير، حد اعلاى صبر و شكيبايى را از خود نشان دادند، زيرا به خدا ايمان واقعى داشتند، طفل را از او مى دانستند و مرگش را نيز به فرمان او، به رضاى حق راضى و به قضايش تسليم شدند تا مورد عنايت و تفضل او قرار گيرند و رحمت واسعه ى بارى تعالى شامل حالشان گردد. اگر آن زن و شوهر باايمان در اين حادثه بى تابى و جزع مى نمودند، به سر و صورت مى كوفتند، و خواب و آرام را از دست مى دادند، نظام خلقت با اعمال آنان دگرگون نمى شد، نوجوان درگذشته به دنيا برنمى گشت، و فشار مصيبت كاهش نمى يافت، اما آنان با ايذاء و آزار خود به سلامت خويشتن آسيب مى رساندند و مصيبت تازه اي بر مصيبت مرگ فرزند مى افزودند، بعلاوه از اجرى كه خداوند براى افراد صابر مقرر فرموده، محروم مى گشتند. رضاى به قضاى الهى يكى از بزرگترين نشانه هاى ايمان به خداوند است. انسانى كه به مقدرات بارى تعالى راضى است، در فقر و غنى، در سلامت و
بيمارى، در حوادث مطلوب و نامطلوب، و خلاصه در جميع احوال، قلبى مطمئن و ضميرى آرام دارد، در ناملايمات زندگى به طبع بشرى، محزون و غمگين مى گردد، اما رضاى به امر بارى تعالى آن غم را بسرعت از صفحه ى خاطرش مى زدايد و زندگى را بدون تشويش و اضطراب مى گذراند. اما بايد بدانيم كه نيل به اين مقام بسيار رفيع، نياز به ايمان قوى دارد و قوت ايمان سرمايه ى گرانقدرى است كه به آسانى نصيب افراد نمى شود، ممكن است كسانى در بدآمدهاى زندگى و حوادث ناگوار ادعا كنند كه به قضاى الهى كمال رضايت و خشنودى را داريم، اما در همان موقع خودشان مراتب نارضايى باطنى را در ضمير خويش احساس مى نمايند. براى آنكه شنوندگان محترم بدانند كه در نظر اولياى بزرگ اسلام، رضاى به قضاى خداوند تا چه حد مهم و مشكل است، در اين روايت كه به عرض مى رسد، دقت كامل را مبذول دارند:
عن على بن الحسين عليهماالسلام قال: الزهد عشره اجزاء: اعلى درجه الزهد ادنى درجه الورع و اعلى درجه الورع ادنى درجه اليقين و اعلى درجه اليقين ادنى درجه الرضا.
حضرت على بن الحسين عليهماالسلام فرموده: زهد و بى اعتنايى به دنيا ده جزء دارد. بالاترين درجه ى زهد، پايينترين درجه ى تقوى است، و بالاترين درجه ى تقوى پايينترين درجه ى يقين است، و بالاترين درجه ى يقين پايينترين درجه ى رضا به قضاى الهى است.
بشر به طور طبيعى داراى حب ذات است، به خود و به تمام امور مربوط به خويشتن علاقه دارد، مايل است چرخ زمان بر وفق ميل
او بگردد و در تمام شئون زندگى كامروا و مقضى المرام باشد، اما اين كار ناشدنى است و گردش زمان به اقتضاى مقررات حكيمانه ى خلقت و بر اساس نظامى است كه آفريدگار جهان برقرار فرموده است، نه بر وفق خواسته و ميل اين و آن.
عن على عليه السلام قال: ان الله سبحانه يجرى الامور على ما يقتضيه لا على ما ترتضيه.
على (ع) فرموده: خداوند توانا امور جهان را بر طبق آنچه مقتضى است به جريان مى اندازد، نه بر وفق رضا و خشنودى افراد.
بنابراين، كسى كه به خداوند ايمان حقيقى دارد، در تمام پيشامدهاى مسرت بخش يا اندوهبار، راضى به قضاى اوست و با تمام وجود در مقابل امرش سر تسليم فرود مى آورد، و اين حالت روانى گرانقدر، نشانه ى ايمان راستين است.
قلت لابيعبدالله عليه السلام: باى شى ء يعلم المومن بانه مومن؟ قال: بالتسليم لله و الرضا فيما ورد عليه من سرور او سخط.
راوى حديث مى گويد: از امام صادق (ع) سئوال كردم: به چه چيز شناخته مى شود كه مومن داراى ايمان واقعى است؟ فرمود: به تسليم در مقابل خداوند و راضى بودن به تمام آنچه بر وى وارد مى شود از خشنوديها و خشمها.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم اين قطعه از دعاى «مكارم الاخلاق» به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و انت منتجعى ان حرمت.
بار الها! اگر محروم شوم، اميدوارى و اتكايم به ذات اقدس
توست.
در آيين مقدس اسلام، مسئله ى مواسات و تعاون مسلمانان با يكديگر از جمله ى تعاليم بسيار مهم اجتماعى و اخلاقى است، هر مسلمانى در هر مرتبه و مقامى كه باشد، موظف است به حاجات برادران دينى خود توجه نمايد، آنان را مورد حمايت قرار دهد و نيازهايى را كه دارند با قلم و قدم، با مال و جاه، با دست و زبان، و خلاصه از هر راه و به هر وسيله كه ممكن است، برآورده سازد و بداند كه اين خود عبادتى است بزرگ و آن كس كه در انجام اين وظيفه ى مقدس همت گمارد و به حل مشكلات مسلمانان بپردازد، در پيشگاه الهى از اجر بزرگ برخوردار خواهد بود. اگر با داشتن قدرت به درخواست برادر خويش ترتيب اثر ندهد و بى تفاوت از كنارش بگذرد، نه تنها وظيفه ى دينى و اخلاقى خود را انجام نداده است، بلكه به موجب روايات زيادى كه از اولياى گرامى اسلام رسيده، با اين عمل به شان معنوى و ايمان خويش آسيب رسانده و زمينه طرد و محروميت خود را فراهم آورده است. براى مزيد اطلاع شنوندگان محترم، در اينجا به ذكر چند حديث اكتفا مى شود:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ايما رجل من شيعتنا اتى رجلا من اخوانه فاستعان به فى حاجته فلم يعنه و هو يقدر الا ابتلاه الله بان يقضى حوائج غيره من اعدائنا يعذبه الله عليها يوم القيامه.
امام صادق (ع) فرمود: هر يك از شيعيان ما نزديكى از برادران خود برود و از وى براى حاجت خويش كمك بخواهد و كمك نكند با آنكه قادر بوده است، خداوند او را مبتلا مى كند به
اينكه حوايج دشمنان ما را برآورده سازد و در قيامت در مقابل اين عمل عذابش نمايد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: من احتاج اليه اخوه المسلم فى قرض و هو يقدر عليه فلم يفعل حرم الله عليه ريح الجنه.
رسول اكرم (ص) فرمود: كسى كه براى گرفتن وام، نزد برادر دينى خود برود و او بتواند خواسته اش را انجام دهد و ندهد، خداوند نسيم بهشت را بر وى حرام خواهد نمود.
عن الصادق عليه السلام قال: ما من عبد يمتنع من معونه اخيه المسلم و السعى له فى حوائجه قضيت او لم تقض الا ابتلاه الله بالسعى فى حاجه من ياثم عليه و لا يوجر.
حضرت جعفر بن محمد عليهماالسلام فرمود: هيچ بنده اي نيست كه از يارى برادر مومن خود در حاجتش امتناع كند، خواه آن حاجت برآورده مى شد يا نمى شد، مگر آنكه خداوند او را گرفتار سعى در حاجت كسى مى نمايد كه به وى ستم خواهد كرد و او در مقابل صبرى كه مى نمايد، در پيشگاه خداوند ماجور نخواهد بود.
عن ابى الحسن عليه السلام قال: من قصد اليه رجل من اخوانه مستجيرا به فى بعض احواله فلم يجره بعد ان يقدر عليه فقد قطع ولايه الله عز و جل.
حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام فرمود: آن كس كه يكى از برادران دينيش به درخواست پناهندگى نزد وى برود و او با داشتن قدرت، پناهش ندهد، با اين عمل، پيوند ولايت خود را با خداوند قطع نموده است.
امام سجاد (ع) در زمينه ى محروميت از يارى برادران مسلمان به پيشگاه الهى عرض مى كند:
و انت منجعى ان حرمت.
بار الها! اگر از مواسات برادران محروم شوم به تو روى مى آورم و اميد و اتكايم به ذات اقدس توست.
افراد باايمان در مواقع حرمان، دست تمنى به سوى خداوند برمى دارند و از صميم قلب و عمق ضمير، حل مشكل خود را از وى طلب مى كنند و پروردگار مهربان دعاهاى خالصانه ى آنان را در كمال عطوفت و بدون منت اجابت مى نمايد، ولى اين اجابت بدان معنى نيست كه هر چه بخواهند بى قيد و شرط اجابت گردد، بلكه به موجب پاره اي از روايات، اجابت دعوت آنان به قدر مصلحت و در حدودى است كه به صلاح و سعادتشان آسيب نرساند و آنان را از صراط مستقيم منحرف ننمايد.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله قال الله عز و جل: ان من عبادى المومنين عبادا لايصلح لهم امر دينهم الا بالغنى و السعه و الصحه فى البدن فابلوهم بالغنى و السعه و صحه البدن فيصلح عليهم امر دينهم، و ان من عبادى المومنين لعبادا لايصلح لهم امر دينهم الا بالفاقه و المسكنه و السقم فى ابدانهم فابلوهم بالفاقه و المسكنه و السقم فيصلح عليهم امر دينهم و يصلح عليه امر دين عبادى المومنين. و ان من عبادى المومنين لمن يجتهد فى عبادتى فيقوم من رقاده او لذيذ و ساده فيتهجد لى الليالى فيتعب نفسه فى عبادتى فاضربه بالنعاس الليله و الليلتين نظرا منى له و ابقاء عليه فينام حتى يصبح فيقوم و هو ماقت لنفسه زارى عليها و لو اخلى بينه و بين ما يريد من
عبادتى لدخله العجب من ذلك فيصيره العجب الى الفتنه باعماله فياتيه من ذلك ما فيه هلاكه لعجبه باعماله و رضاه عن نفسه.
امام باقر (ع) از رسول اكرم (ص) حديث نموده كه خداوند فرمود: بعضى از بندگان مومن هستند كه دينشان از صلاح و درستى بهره مند نمى شود، مگر به غنى و توسعه ى زندگى و صحت بدن. به آنان اعطا مى كنم تا دينشان صالح و سالم بماند. بعضى از بندگان مومن هستند كه از صلاح دين بهره مند نمى شوند مگر به فقر و تنگدستى و بيمارى، آنان را به اين امور مبتلا مى كنم و بر اثر آنها دينشان سالم مى ماند و من به صلاح دين بندگان باايمان واقف و آگاهم. همچنين از بندگان مومن كسى است كه به امر عبادت سعى بسيار دارد، از خواب برمى خيزد، بستر مطبوع خود را ترك مى گويد، خويشتن را در عبادت به تعب مى اندازد. من به لطف خود چرت را يكى دو شب بر وى مسلط مى كنم و به خواب مى رود، صبح كه برمى خيزد از اينكه خواب مانده است به نفس خود بغض دارد و بر آن عيب مى گيرد. اگر او را به حال خودش وامى گذاردم، دچار عجب مى شد و حالت روانى عجب، او را به هلاكت و تباهى سوق مى داد.
خلاصه، افراد باايمان در موقعى كه از مواسات برادران دينى محروم مى شوند، به ذات اقدس الهى روى مى آورند و تمنيات خود را به او عرضه مى كنند و از وى خواستار مى شوند. خداوند دعاى آنان را با رعايت صلاح و سلامت دينشان اجابت مى نمايد و به گونه اي عمل مى كند كه ايمانشان مصون و محفوظ بماند و اين به مصلحت آنان است.
امام سجاد (ع) در جمله ى سوم اين قطعه ى دعا كه موضوع آخرين قسمت سخنرانى امروز است، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و بك استغاثتى ان كرثت.
بار الها! اگر به مشقت و سختى شديد گرفتار شوم، از تو يارى مى طلبم كه معين و دادرسم در مواقع طاقتفرسا تو هستى.
علل و عوامل متعددى مى تواند آدمى را به مصائب سخت و جانكاه مبتلا نمايد و زندگى را بر وى تلخ و ناگوار سازد. يكى از آنها اخلاق فاسدى است كه شخص مبتلا خويشتن را به آنها متخلق ساخته و پيوسته از ناحيه ى آن خلقيات مذموم رنج مى برد. يكى ديگر از عواملى كه مى تواند مصيبتهاى سنگين و طاقتفرسا به بار آورد، وجود حكام مستبد و خودكامه است كه مى خواهند بى قيد و شرط بر مردم حكومت نمايند و منويات ظالمانه ى خويش را بر آنان تحميل كنند و اگر كسى طبق وظيفه ى انسانى و اسلامى خواست اعتراض كند، به اشد بلايا مبتلايش مى سازند. البته علل و عوامل ديگرى نيز مى تواند موجب مصائب سنگين شود و افراد را به بلاياى سخت مبتلا نمايد و در اينجا براى توضيح كلام امام سجاد (ع) فقط به تبيين دو عاملى كه مذكور افتاد، اكتفا مى شود.
كار و كوشش اگر به منظور تهيه ى مال براى امرار معاش و تامين مايحتاج زندگى خود و عائله ى خويشتن باشد، بسيار شريف و محترم است و در شرع مقدس، عمل چنين انسانى اجر مجاهد راه خدا را دارد. اين قبيل افراد به درآمد محدود خود اكتفا مى كنند و احساس بى نيازى مى نمايند. بعضى از افراد بيش از نياز زندگى خود و عائله ى خويش كار مى كنند، ولى هدفشان بسيار مقدس و مشروع است، اينان مى خواهند با احياى اراضى موات و عمران و آبادى، از ذخاير اعطايى
خداوند بهره بردارى نمايند، مى خواهند با ايجاد مزارع و باغها و همچنين با تاسيس موسسات فنى براى افراد جوان و فعال ايجاد كار نمايند و موجبات آبادى كشور را فراهم آورند. اين گروه با طبع بلندى كه دارند، از مازاد درآمد خويشتن به نفع طبقات مختلف محروم استفاده مى كنند و زمينه ى رفاه و آسايش خانواده هاى كم بضاعت را فراهم مى آورند.
قال على بن شعيب دخلت على ابى الحسن الرضا عليهماالسلام فقال لى يا على! من احسن الناس معاشا؟ قلت: انت يا سيدى اعلم به منى. فقال عليه السلام يا على! من حسن معاش غيره فى معاشه.
على بن شعيب مى گويد: به محضر حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام شرفياب شدم. به من فرمود: زندگى و معاش كدام انسان بهترين معاش است؟ عرض كردم: مولاى من! شما آگاهتر از منى. فرمود: بهترين معاش براى كسى است كه در پرتو معاش او ديگران نيز خوب و مرفه زندگى كنند.
بعضى از افراد در زمينه ى مال گرفتار بيمارى حرص اند، شب و روز مى دوند كه بر ثروت خود بيفزايند و مال بيشترى گرد آورند، اينان هر قدر متمكن تر مى شوند، عطش ثروت اندوزى در ضميرشان تشديد مى گردد و بر رنج و تعبشان مى افزايد و اين بدبختى تا پايان عمرشان ادامه دارد.
عن على عليه السلام قال: الحرص عناء موبد.
على (ع) فرموده: بيمارى حرص، رنجى است دائمى و
پايدار.
بيمارى حسد يا رياست طلبى همانند حرص موجب سختيها و شدايد است. دعاى امام سجاد (ع) شامل حال اين قبيل افراد نمى شود، اينان كه با اراده و عمد، خويشتن را به حرص و حسد يا رياست طلبى و ديگر خلقيات رنج آور مبتلا مى كنند، نمى توانند سخن امام را براى خود به زبان آورند و بگويند:
بك استغاثتى ان كرثت.
بار الها! اگر به مشقت و سختى شديد مبتلا شوم، به تو روى مى آورم و از ذات اقدست نصرت مى خواهم.
علاج مبتلايان به اخلاق بد اين است كه انديشه و فكر خود را تغيير دهند، حرص و حسد و ديگر صفات مذمومى را كه دارند از صفحه ى خاطر بزدايند و اگر به اصلاح خويش جدا تصميم گرفتند، مى توانند از خداوند براى خود درخواست توفيق و توجيه وسايل نمايند. دعاى حضرت على بن الحسين عليهماالسلام بحق شايسته ى كسانى است كه گرفتار ظلم افراد متجاوز مى شوند. آنانكه مى خواهند نيت ظالمانه ى خود را عملى كنند و به آن جامه ى تحقق بپوشانند و چون قدرتمندند، افراد مظلوم نمى توانند در مقابلشان بايستند و ظلم آنان را از خود بگردانند. اين بى پناهان راهى ندارند جز اينكه دست استغاثه و استنصار به سوى خداوند بردارند و براى نجات از بلايى كه در معرض آن قرار گرفته اند، از ذات اقدسش يارى بخواهند. در اين قبيل مواقع، خداوند دعاى آن دلسوختگان را اجابت مى نمايد و به گونه اي آنان را از خطر مى رهاند و اين امر در تاريخ زندگى ائمه ى معصومين عليهم السلام در حكومتهاى بنى اميه و بنى عباس مكرر واقع شده و در اينجا براى شاهد، به ذكر يك مورد اكتفا مى شود: داود بن على در حكومت
بنى عباس فرماندار قدرتمند شهر مدينه بود. او معلى بن خنيس را كه از موالى امام صادق (ع) بود كشت و وجوهى كه از آن حضرت نزد وى بود گرفت و به طورى كه از روايات استفاده مى شود، فكر قتل امام صادق (ع) را نيز در سر مى پروراند. امام (ع) با حالت هيجان نزد فرماندار آمد و به وى گفت:
معلى را كشتى و مال مرا از وى گرفتى،
اما و الله لا دعون الله عليك. فقال له داود: اتهددنا بدعائك كاالمستهزء بقوله. فرجع ابوعبدالله عليه السلام الى داره. فلم يزل ليله كله قائما و قاعدا حتى اذا كان السحر سمع و هو يقول فى مناجاته: يا ذالقوه القويه و يا ذالمحال الشديد و يا ذا العزه التى كل خلقك لها ذليل، اكفنى هذه الطاغيه و انتقم لى منه فما كان الا ساعه حتى ارتفعت الاصوات بالصياح و قيل قدمات داود بن على الساعه.
امام (ع) قسم ياد كرد كه شكايت تو را به عرض بارى تعالى مى رسانم. فرماندار به طور تمسخر گفت: ما را به دعاى خود تهديد مى كنى؟
امام عليه السلام به منزل برگشت و تمام شب را در قيام و قعود گذراند تا موقع سحر رسيد. شنيده شد كه در مناجات خود مى گويد: اي خدايى كه داراى نيروى قوى هستى، اي خدايى كه داراى قدرت شديدى، اي خداوند عزيزى كه همه ى آفريده هايت در مقابل آن ذليل اند، شر اين عنصر طاغى را از من بگردان و انتقام مرا از او بگير.
ساعتى نگذشت كه صداها و صيحه ها برخاست و گفته
مى شد كه داود بن على در همين ساعت مرد.
بسم الله الرحمن الرحيم
و عندك مما فات خلف، و لما فسد صلاح، و فيما انكرت تغيير، فامنن على قبل البلاء بالعافيه، و قبل الطلب بالجده، و قبل الضلال بالرشاد.
امام سجاد عليه السلام در اين قسمت از دعاى شريف «مكارم الاخلاق»، براى خداوند توانا سه چيز را كه حاكى از قدرت و حاكميت ذات مقدس او بر نظام آفرينش اين جهان است بيان مى نمايد و به مناسبت هر يك از آنها براى خود چيزى را از پيشگاه مقدسش درخواست مى كند. اول: بار الها! براى هر چه كه فوت مى شود و از دست مى رود، نزد تو براى آن جايگزينى است. دوم: بار الها! براى هر چيزى كه فاسد و غيرقابل انتفاع مى شود، نزد تو موجود صالح و شايسته ى انتفاع وجود دارد. سوم: بار الها! چيزى را كه مطرود توست و از آن ناراضى هستى، مى توانى بردارى و به جايش مرضى خود را قرار دهى. پس اي پروردگار مهربان! بر من منت بگذار و پيش از ابتلاى به بلا عافيت و مصونيتم عطا فرما، و پيش از درخواست تمكن، نياز ماليم را برطرف نما، و پيش از قدم گذاردن در
راهى كه مرضى تو نيست، از نعمت رشاد و هدايت برخوردارم ساز.
به خواست خداوند توانا، اين قطعه از دعا موضوع بحث و سخنرانى امروز است.
آفريدگار توانا اراده فرموده عالمى را خلق كند كه داراى آغاز و انجامى باشد و نتواند به طور دائم و در بى نهايت باقى و پايدار بماند. به مشيت حكيمانه ى خود اين جهان را با همه ى كهكشانها و اجرام بزرگ و كوچكش آفريد و زمينى كه در آن زندگى مى كنيم، جرم بسيار ناچيزى است در مقابل مجموعه ى جهان. براى آنكه خداوند به اراده ى حكيمانه ى خود تحقق بخشد و عالمى را طبق خواسته ى خويش بيافريند، ابتدا ماده ى اصلى عالم را به فرمان تكوينى ايجاد نمود، سپس آن مواد را بر اساس ضوابط و معيارهاى كلى كه به امر خود مقرر داشت، به حركت درآورد و تدريجا مواليد عالم، يعنى آفريده هاى الهى به وجود آمدند. بنابراين، ماده ى اصلى عالم و همچنين قوانين و مقرراتى كه مواد را به پديده هاى مختلف و مخلوقهاى گوناگون تبديل مى كند، همه از ذات اقدس اوست. حضرت صديقه ى طاهره، زهراء عليهاالسلام، در ابتداى خطبه اي كه با حضور ابى بكر و عمر و ديگر مهاجرين و انصار در مسجد رسول اكرم (ص) القاء فرموده، اين مطلب را با عبارتى كوتاه بيان نموده است.
ابتدع الاشياء لا من شى ء قبلها و انشاها بلا احتذاء امثله امتثلها كونها بقدرته و ذراها بمشيته.
خداوند ابداع فرمود موجودات را نه از چيزى كه قبل از ابداع الهى وجود داشته ، بلكه ذات اقدس او، خود، مبدع و ايجادكننده ى آن
بوده است، و انشاء فرمود عالم را نه همانند نقشه و طرحى كه پيش از انشاء الهى وجود داشته و بارى تعالى از آن تبعيت نموده باشد، بلكه ذات اقدس الهى عالم را به قدرت خويش تكميل نموده و به مشيت خود ايجاد كرده است.
با توجه به اينكه جهان را آغاز و انجامى است و تا ابد باقى و پايدار نمى ماند، ناچار مجموعه ى عالم و تمام موجودات ارضى و سماوى آن پيوسته در تغيير و تحول اند و قوانين تكوينى اين عالم، دگرگونيها را رهبرى مى كند و تغييراتى كه انجام مى شود، بر وفق آن مقررات صورت مى گيرد، مثلا انسان يك روز نطفه اي است در رحم مادر، روز ديگر به صورت نوزاد متولد مى گردد، پس از گذشت چند سال، نوجوان و جوان مى شود، سپس به ميانسالى و پيرى مى رسد و سرانجام مى ميرد، و اين يك نمونه از جهان ناپايدار و گذران است. حيوانات برى و بحرى و همچنين گياهان و اشجار در اين عالم سرنوشتى همانند انسان دارند و هيچ يك پايدار و ابدى نيستند، يك روز زندگى را آغاز مى كنند و روز ديگر حياتشان پايان مى يابد. جرم خورشيد با اين عظمت نيز همانند ساير موجودات اين عالم پيوسته در تغيير و تحول است، با انفجارهاى اتمى كه همواره در آن صورت مى گيرد و به آن فروغ و روشنى مى بخشد پيوسته از وزن جرم خورشيد مى كاهد، سرانجام روزى فرامى رسد كه ذخايرش تمام مى شود و رفته رفته به صورت جرم مرده و تاريكى در فضاى بيكران سرگردان مى گردد. طبق وحى حضرت بارى تعالى و به موجب گفته هاى پيمبران الهى و به صريح آيات بسيارى كه در قرآن شريف آمده است، عالم آخرت به قضاى قطعى خداوند، برخلاف جهان گذران دنيا عالمى است پايدار و جاودان، فناء و زوال در آن راه ندارد، دگرگونيهايى كه در دنيا براى انسانها
پيش مى آيد و موجب ناراحتى و نگرانى آنان مى گردد در آخرت نيست. در آن عالم، سلامت به مرض، قوت به ضعف، جوانى به پيرى، آرامش فكر به تشويش، امنيت به ناامنى، و سرانجام، حيات به مرگ تبديل نمى شود. در آن عالم جريانهاى عادى دنيا از قبيل سرما و گرما، بهار و خزان، طلوع و غروب، روز و شب، و ديگر امورى از اين قبيل وجود ندارد. همچنين حوادث سنگين كه گاه در زمين روى مى دهد، از قبيل آتشفشان، زلزله، طوفان، سيل، صاعقه، خشكسالى، و ديگر رويدادهايى همانند اينها، دامنگير مردم در عالم آخرت نمى شود. خلاصه آنكه آخرت، عالم ديگرى است و قوانين و مقررات تكوينيش به گونه ى ديگر، نمى توان آن را با اين عالم و قوانين و مقرراتى كه بر آن حاكم است تنظير و تشبيه نمود. در كتاب معاد از نظر روح و جسم، مجلد دوم، فصل مخصوصى تحت عنوان «حيات اخروى و نظام نوين» باز شده و در آن فصل قسمتهايى از قوانين تكوينى دنيا بيان گرديده و در كنار هر يك از آنها، قانون تكوينى آخرت راجع به همان موضوع به استناد آيات و روايات ذكر شده است. علاقه مندان به شناخت تفاوت قوانين الهى در دنيا و آخرت مى توانند به آن كتاب مراجعه نمايند و از آيات و رواياتى كه راجع به چگونگى عالم آخرت و مقررات آن رسيده است، آگاهى يابند.
در آغاز سخنرانى اشاره شد كه امام سجاد (ع) در اين قطعه از دعاى مورد بحث امروز، سه چيز را كه حاكى از قدرت و حاكميت ذات اقدس الهى بر نظام خلقت است، ذكر نموده و به مناسبت هر يك از آنها براى خود چيزى را از پيشگاه مقدسش خواسته است. اينك درباره ى سه امرى كه مربوط به خداوند است، توضيح داده مى شود.
اول: و عندك مما فات خلف.
بار الها! هر چه فوت مى شود و از دست مى رود، نزد تو براى آن جايگزينى است.
يعنى، پروردگارا! خلايى كه بر اثر فوت موجودى پديد مى آيد، تو با قدرت لايزال خويش به وسيله خلفى كه جايگزين موجود فوت شده مى نمايى آن خلا را پر مى كنى.
براى آنكه شنوندگان محترم به عمق كلام امام واقف شوند، چند مثالى را براى توضيح به عرض مى رساند. مرگ براى بشر، قضايى است حتمى و حكمى است اجتناب ناپذير و در سنين مختلف به شكلهاى گوناگون گريبانگير انسانها مى شود و به حياتشان خاتمه مى دهد.
اگر صد سال مانى ور يكى روز
ببايد رفت از اين كاخ دل افروز
آدمى با بهره مندى از قدرت و نيرو و در اختيار داشتن جميع وسايل و اسباب نمى تواند قضاى مرگ را از خود بگرداند و خويشتن را از اين مقدر قطعى مصون و محفوظ دارد.
اينما تكونوا يدرككم الموت و لو كنتم فى بروج مشيده.
هر جا كه باشيد، در موقع مقرر، مرگ سر وقتتان مى آيد، هر چند جايگاهتان در قلعه هاى محكم و دژهاى مشيد باشد.
با فوت افراد در جوامع بشرى خلا به وجود مى آيد و موجب كمبود مى شود، ولى تولد مواليد كه خود در مقابل مرگ، قضاى ديگر حضرت بارى تعالى است، آن خلا را پر مى كند و كمبود را جبران مى نمايد و نسل لاحق جايگزين نسل سابق مى گردد.
دو سر دارد اين باغ آراسته
در و بند از اين هر دو برخاسته
درآيد در باغ و بنگر تمام
ز ديگر در باغ بيرون خرام
در اين باغ هر دم برى مى رسد
يكى مى رود ديگرى مى رسد
مرگ، عامل نوسازى جوامع بشرى است، مرگ، نسل كهن و ناتوان را از محيط سعى و عمل بركنار مى نمايد و به عالم بعد از مرگش منتقل مى كند و نسل جوان و فعال را جايگزينش مى سازد و بدين وسيله چرخهاى تمدن بشرى پيوسته در حركت است و از پيشروى باز نمى ماند.
نحن قدرنا بينكم الموت و ما نحن بمسبوقين. على ان نبدل امثالكم و ننشئكم فى ما لا تعلمون.
شايد اين آيه ى شريفه به همين نظام منظمى كه مذكور افتاد ناظر باشد، گويى خداوند مى خواهد بفرمايد: ما مرگ را بين شما پايه گذارى نموديم كه بدين وسيله مردمى همانند شما جايگزينتان شوند و شما را در عالمى كه نمى دانيد چگونه و كجاست، با بدن برزخى انشائتان نماييم. براى آنكه نسل لاحق بتواند جايگزين نسل سابق شود و بى نظمى و اختلال به وجود نيايد، لازم بود مواليد پسر و دختر در سراسر جهان همواره متساوى يا آنكه درصد بسيار مختصرى متفاوت باشد و آفريدگار حكيم اين مهم را كه از آيات مقدس اوست، در نظام خلقت برقرار ساخته است. اگر در ظرف نيم قرن تمام مواليد جهان يا اكثريت قريب به اتفاق آن پسر باشد، آيا ممكن مى شد موازنه ى خلف و سلف برقرار گردد و نسل لاحق مى توانست جايگزين نسل سابق شود؟ پاسخ اين پرسش منفى است، زيرا واضح است در چنين
وضعى توازن نسل بشر به گونه اي جبران ناپذير بر هم مى خورد. آيا دنياى پيشرفته ى امروز مى تواند بگويد حافظه اي كه موازنه و تعادل مواليد دختر و پسر را در سراسر جهان نگاهدارى نموده و مى نمايد كجاست و كدام قدرت است كه محاسبه را نگاه مى دارد؟ قرآن شريف اين مهم را وابسته به مشيت بارى تعالى خوانده و فرموده است.
يهب لمن يشاء اناثا و يهب لمن يشاء الذكور.
به هر كه بخواهد دختر مى دهد و به هر كه بخواهد پسر.
مثال ديگرى كه براى كلام امام سجاد (ع) مى توان ذكر كرد اين است كه خداوند پس از درگذشت هر پيمبرى خلف شايسته اي را جايگزين او مى ساخت تا به هدايت مردم و دعوت آنان ادامه دهد. اين برنامه تا بعثت حضرت خاتم النبيين (ص) و نزول قرآن شريف ادامه داشت و چون آيين اسلام و كتاب مجيدش تا پايان عمر بشر جوابگوى نيازهاى مردم است، امر نبوت با بعثت رسول اكرم (ص) پايان يافت و از آن پس وحى الهى منقطع گرديد. پيمبران از جنس بشرند و مانند ساير انسانها يك روز بايد بميرند. خداوند پيامبر اسلام (ص) را مخاطب ساخت و فرمود:
انك ميت و انهم ميتون.
تو مى ميرى و آنان نيز مى ميرند.
جايى كه اشرف پيمبران حيات جاودان ندارد، وضع ساير انبياء روشن و واضح است. با توجه به اينكه نيل به مقام رفيع نبوت نياز به شرايط زياد و صلاحيت من جميع الجهات دارد و هر فردى شايسته ى پيمبرى نيست، خداوند به مشيت حكيمانه ى خود خلف پيمبر
سابق را كه واجد تمام صفات لازم باشد مهيا مى فرمود تا او را جايگزين پيمبر درگذشته نمايد و اين خود از مواردى است كه سخن امام سجاد (ع) شامل آن مى گردد.
و عندك مما فات خلف.
بار الها! براى هر چيزى كه فوت مى شود و از دست مى رود، نزد تو براى آن جايگزينى است.
على (ع) درباره ى تداوم بعثت پيمبران فرموده:
كلما مضى منهم سلف قام منهم بدين الله خلف.
هر زمان يكى از پيمبران سلف از دنيا مى رفت، فرد ديگرى براى تبليغ دين الهى خلف او مى شد و جايگزينش مى گرديد.
مثال سوم براى توضيح كلام امام سجاد (ع) اين است كه حكمى از احكام اسلام روى مصلحت نسخ شود و حكم ديگرى از جانب خداوند، خلف آن گردد و جايگزينش شود.
ما ننسخ من آيه او ننسها نات بخير منها او مثلها.
النسخ فى اللغه ابطال شى ء و اقامه آخر مقامه.
«نسخ» در لغت عبارت است از باطل كردن چيزى و برپا داشتن چيز ديگرى در مقام او.
كعبه ى مكرمه بتخانه ى مشركين بود. اگر پيشواى اسلام (ص) و پيروانش در آغاز نبوت به سوى كعبه نماز مى گزاردند ممكن بود مستمسكى به دست مشركين بيايد كه بگويند پيشواى مسلمانان بت مى پرستد و به پيروان خود دستور بت پرستى داده است . از اين رو، حضرت بارى تعالى امر فرمود كه قبله ى مسلمين بيت المقدس باشد،
بيت المقدسى كه منزه از بت و مظاهر شرك بود.
عن الصادق عليه السلام قال: تحولت القبله الى الكعبه بعد ما صلى النبى صلى الله عليه و آله بمكه ثلاث عشره سنه الى بيت المقدس و بعد مهاجرته الى المدينه صلى الى بيت المقدس سبعه اشهر. قال: ثم وجهه الله الى الكعبه و ذلك ان اليهود كانوا يعيرون على رسول الله، يقولون له انت تابع لنا تصلى على قبلتنا فاغتم رسول الله من ذلك غما شديدا.
امام صادق (ع) فرمود: قبله ى مسلمين تحول يافت به كعبه، بعد از آنكه رسول اكرم (ص) سيزده سال در مكه به طرف بيت المقدس نماز گزارد، و بعد از مهاجرت به مدينه نيز هفت ماه به طرف بيت المقدس نماز خواند، سپس خداوند قبله را تغيير داد و پيمبر را از بيت المقدس متوجه كعبه ى مكرمه نمود و اين كار براى آن شد كه يهوديهاى مدينه زبان به ملامت و سرزنش پيشواى اسلام (ص) گشودند و به حضرت گفتند: شما تابع و پيرو ما هستيد و به قبله ى ما نماز مى خوانيد و اين سخن، پيمبر گرامى را سخت مغموم و متاثر نمود.
تا زمانى كه رسول اكرم (ص) و مسلمانان در مكه بودند، مصلحت ايجاب مى كرد كه بيت المقدس قبله ى مسلمين باشد. پس از آنكه پيشواى اسلام (ص) و مسلمانان به مدينه مهاجرت نمودند، آن مصلحت پايان يافت. از اين رو قبله بودن بيت المقدس نسخ شد و خداوند كعبه ى مكرمه را خلف آن قرار داد.
بلا و عافيت نيز از نظر نوعى و فردى مى تواند مثال ديگرى
براى كلام حضرت زين العابدين (ع) باشد. افراد به صور مختلف مبتلا به بلايا مى شوند و آرامش و آسايش خويش را از دست مى دهند. خداوند توانا قادر است عافيت را خلف بلايا نمايد و افراد مبتلا را از رنج و گرفتارى رهايى بخشد. اولين درخواستى را كه امام سجاد (ع) در اين قطعه ى دعا از پيشگاه الهى براى خود مى نمايد، عافيت قبل از بلاست. در واقع، كلام امام (ع) چنين مى شود:
و عندك مما فات خلف فامنن على قبل البلاء بالعافيه.
بار الها! براى هر چيزى كه از ميان مى رود، نزد تو خلف و جايگزينى است، پس اي خداى مهربان! بر من منت بگذار و پيش از ابتلاى به بلا، عافيتم عطا فرما و از گرفتارى مصون و محفوظم دار.
ناگفته نماند كه در لسان روايات، كلمه ى خلف براى پاداشهاى دنيوى و اخروى خداوند در مقابل انفاق و صدقات مردم نيز به كار رفته است. در احاديث بسيارى آمده كه صدقه دفع بلا مى كند، من جمله اين حديث شريف است:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: من تصدق بصدقه حين يصبح اذهب الله عنه نحس ذلك اليوم.
امام صادق (ع) فرمود: كسى كه اول صبح صدقه اي بدهد، خداوند حوادث شوم و نحس آن روز را از وى مى گرداند.
فى الحديث: اللهم اعط كل منفق خلفا.
براى آنكه مردم در امر انفاق و صدقات تشويق شوند، امام (ع) دعا مى كند و از پيشگاه الهى درخواست مى نمايد كه خلف انفاق و صدقات را كه دفع بلاياست، به مردم عطا فرمايد.
در قرآن شريف آمده است:
لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون.
هرگز به مقام رفيع بر و نيكوكارى نمى رسيد تا برهنه را با لباسى كه علاقه داريد، بپوشانيد و گرسنه را از غذايى كه خود دوست داريد، سير نماييد.
كسانى كه به روز جزا و پاداش الهى يقين دارند و مشمول آيه ى شريفه ى:
و بالاخره هم يوقنون
هستند، مى توانند از بهترين اموال خود چشم بپوشند و در راه خداوند انفاق نمايند. حضرت عبدالعظيم الحسنى از امام جواد عليه السلام، ضمن يك حديث، مضامين متعددى را از آباء گراميش، از على بن ابيطالب عليه السلام نقل نموده كه اين عبارت از جمله ى آنهاست:
قال على عليه السلام: من ايقن بالخلف جاد بالعطيه.
على (ع) فرموده: كسى كه در آخرت به پاداش الهى يقين دارد، اموال خوب و مطلوب خود را در راه بارى تعالى اعطا مى نمايد.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و لما فسد صلاح.
بار الها! براى هر چيزى كه فاسد و غيرقابل انتفاع مى شود، نزد تو خلف شايسته ى انتفاع براى آن وجود دارد.
جهانى كه در آن زندگى مى كنيم، عالم كون و فساد است. پيوسته موجوداتى در آن تكوين مى شوند و جامه ى هستى در بر مى كنند و
موجودات ديگرى فاسد مى شوند و از گردونه خارج مى گردند و اين خود يكى از بزرگترين تفاوتها بين دنيا و آخرت است. آفريده ها در عالم آخرت همواره كائن و ثابت اند و فساد و نابودى در آنها راه ندارد، اما در كره ى زمين، على الدوام چرخ كون و فساد در گردش است، هر ساعت عده ى زيادى انسان متولد مى شوند و زندگى را آغاز مى نمايند و در همان ساعت عده ى زيادى جان مى سپارند و از دنيا مى روند. در پهنه ى وسيع باغ، از يك طرف باغبان نهال كوچك را غرس مى كند و زندگى را شروع مى نمايد و از طرف ديگر درختان پير و بى ثمر را قطع مى كند و از باغ بيرون مى برد.
زينت باغ است درخت جوان
پير شود بر كندش باغبان
شاخ جوان بهر گل نوبر است
شاخه ى پير از پى خاكستر است
قرآن شريف فرموده:
و ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم.
هيچ موجودى نيست جز آنكه خزاين وجود و منابع هستى آن نزد ماست و به اندازه ى معين آن را فرومى فرستيم.
همين محدود بودن و اندازه داشتن است كه مايه ى فاسد شدن و پايان يافتن موجود مى گردد. در بعضى از روايات آمده است: «خزاين اشياء» فرمان تكوينى بارى تعالى در پيدايش آن موجود و پديد آمدن آن است.
قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم: خزائن الله الكلام، فاذا اراد شيئا قال له «كن»، ف«كان».
رسول اكرم فرمود: خزاين خداوند «كلام» است، وقتى اراده
مى كند چيزى را، فرمان بودنش را مى دهد و آن «بود» مى گردد.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: لما صعد موسى الطور فنادى ربه عز و جل. قال: رب! ارنى خزائنك. قال: يا موسى! انما خزائنى اذا اردت شيئا ان اقول له «كن» ف«يكون».
امام صادق (ع) فرمود: موقعى كه حضرت موسى (ع) به طور رفت، ندا داد: بار الها! خزاينت را به من بنمايان. خطاب آمد كه اي موسى! خزاين من اين است كه وقتى اراده ى ايجاد چيزى را بنمايم، فرمان بودنش را مى دهم و آن را كه فرمان داده ام، بود و موجود مى گردد.
يكى از چيزهايى كه خزاينش نزد خداوند است و به قدر معلوم و اندازه ى معين نازل مى فرمايد، مال و ثروت است، اندازه گيرى حضرت بارى تعالى دو قسمت را شامل مى شود: يكى كميت و مقدار مالى كه اعطا مى فرمايد، و آن ديگر مدتى كه مال در دست صاحب مال باقى مى ماند، و سپس با كيفيت خاصى از ميان مى رود. گاهى خداوند به كسى مال مى دهد و مقدر الهى آن است كه اموال اعطايى با مختصر كاهش يا افزايش تا آخر عمر براى وى باقى بماند. گاهى مال مى دهد، اما مقدر بارى تعالى اين است كه باقى ماندن مال در دست صاحب مال همانند اصل مال، قدر معلوم و مدتى معين داشته باشد و با انقضاى مدت از بين برود. مكرر اتفاق افتاده است كه اشخاصى متمكن و مالدار بر اثر رويدادى غير منتظر از قبيل زلزله يا سيل يا طوفان و امثال اينها، تمام يا قسمت اعظم ثروت را از دست داده و در نتيجه، بى بضاعت يا كم بضاعت شده اند. اين قبيل حوادث
براى افراد متمكن درس عبرت است، متنبه شوند كه در ايام مالدارى مغرور نگردند، به فساد اخلاق نگرايند، و با بندگان خدا بدرفتارى ننمايند و همواره در ياد حوادث و رويدادها باشند و بدانند كه ممكن است بغتتا نعمت، مبدل به نقمت گردد.
اي دل از پست و بلند روزگار انديشه كن
در برومندى ز قحط برگ و بار انديشه كن
از نسيمى دفتر ايام بر هم مى خورد
از ورق گردانى ليل و نهار انديشه كن
خداوند توانا قادر است اموال از بين رفته را به گونه اي جبران نمايد و خير و صلاح را خلف فسادى كه پيش آمده است، قرار دهد و شخص آسيب ديده را با لطف و حمايت خود از سقوط و تيره روزى قطعى برهاند.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم دعاى مورد بحث امروز، به پيشگاه خداوند عرض مى كند:
و لما فسد صلاح.
بار الها! براى هر چيزى كه باطل مى شود و فاقد اثر مى گردد، نزد تو براى آن، خلف سالم و صالح وجود دارد و مى توانى آن را جايگزين فاسد شده قرار دهى. سپس درباره ى خود چنين دعا مى كند:
و قبل الطلب بالجده.
بار الها! بر من منت بگذار و پيش از آنكه از تو درخواست نمايم، به قدر اداره ى معاش و گرداندن چرخ زندگى، از تمكن مالى برخوردارم فرما.
حضرت زين العابدين (ع) در جمله ى سوم دعا عرض مى كند:
و فيما انكرت تغيير.
بار الها! چيزى كه نزد تو مطرود است و از آن ناراضى هستى، مى توانى تغييرش دهى، آن را بردارى و به جايش مرضى خود را قرار دهى.
چيزهايى كه برخلاف حق و عدل و منافى با كمال انسانى و فضايل اخلاقى است و بشر را به پستى و انحطاط سوق مى دهد، مرضى خداوند نيست و آن امور در قرآن شريف و روايات اولياى گرامى اسلام خاطرنشان گرديده تا شناخته شوند و مردم مسلمان براى تامين سعادت خويش از آنها اجتناب نمايند.
ان تكفروا فان الله غنى عنكم و لا يرضى لعباده الكفر.
اگر كافر شويد، خداوند از شما بى نياز است و به ايمانتان احتياج ندارد، اما به كفرتان راضى نيست و نمى خواهد از سعادت و رستگارى محروم بمانيد.
يحلفون لكم لترضوا عنهم فان ترضوا عنهم فان الله لا يرضى عن القوم الفاسقين.
اين افراد آلوده و گناهكار قسم ياد مى كنند براى اينكه شما از آنان راضى شويد. اگر شما راضى شديد، خداوند از فاسقين و اهل عصيان راضى نمى شود.
شرك و كفر، سيئات اخلاقى، و گناهان به هر صورت كه باشد، مطرود درگاه بارى تعالى است و خداوند به هيچ يك از آنها راضى نيست. اگر اراده فرمايد مى تواند قلوب مردم را منقلب نمايد و بدون اينكه خودشان بخواهند، كارى كند كه همه موحد و يكتاپرست گردند و در اخلاق و اعمال به صراط مستقيم گرايش يابند.
و لو شاء ربك لامن من فى الارض كلهم جميعا.
اگر پروردگارت بخواهد، تمام مردم روى زمين ايمان مى آورند و همه مسير حق و عدل را مى پيمايند.
ولى خداوند هرگز چنين اراده اي را نمى فرمايد، زيرا اين اراده منافى با اراده ى بارى تعالى در آزادى بشر است. خداوند به مشيت حكيمانه ى خود، انسان را مختار آفريده، اوست كه بايد درباره ى خود تصميم بگيرد، يا به اختيار و اراده ى خود ايمان را پذيرا شود و مستحق پاداش دنيوى و اخروى گردد يا با اراده و اختيار خود كفر را پذيرا شود و به كيفر دنيوى و اخروى برسد. آنچه را كه خداوند افاضه مى فرمايد، ارشاد و هدايت مردم است.
و قل الحق من ربكم فمن شاء فليومن و من شاء فليكفر.
پيمبر گرامى! بگو حق از جانب خداوند ارائه مى شود، هر كس ميل دارد ايمان بياورد و هر كه مى خواهد كفر را قبول نمايد.
مومنين واقعى و كسانى كه با اراده و اختيار دين حق را پذيرفته و به شرف اسلام مشرف شده اند، براى اينكه عمرشان بخوبى پايان يابد و با حسن عاقبت، دنيا را ترك گويند و روز قيامت در صف رستگاران محشور شوند، بايد همواره مراقب اعمال و اخلاق خود باشند و در مسير صحيح قدم بردارند و آگاهانه يا ناآگاه مرتكب عملى نشوند كه رضاى الهى در آن نباشد. براى نيل به اين هدف مقدس، بايد خويشتن را به خوبى و شايستگى بسازند، كمبودهاى خود را جبران نمايند، نقائصى را كه در عقايد و اخلاق و اعمال دارند و مرضى خداوند نيست برطرف سازند. اگر اين گروه باايمان به اختيار
و اراده ى خود با استفاده و استمداد از توفيق الهى چنين كردند و در خود تغييرات لازم را به وجود آوردند، مى توان گفت مصداق جمله ى سوم دعاى امام سجاد (ع) شده اند:
و فيما انكرت تغيير.
بار الها! چيزى را كه از آن رضايت ندارى مى توانى تغيير دهى و مرضى خود را جايگزينش نمايى.
خود ساختن و تغييرات لازم را در خويش به وجود آوردن، نياز به مربى و معلم آگاه دارد. علاقه مندان به اصلاح نفس بايد از پى راهنمايان الهى بروند و سخنانشان را با دقت بشنوند و فراگيرند و در مقام عمل به كار بندند تا بتوانند از ثمرات و نتايج سعادت بخش آنها مستفيض شوند. كسانى كه در تفقه دين و شناخت تعاليم الهى سعى كافى معمول مى دارند و به دقايق آيين الهى واقف مى شوند، مصداق كلام امام سجاد (ع) مى گردند:
و قبل الضلال بالرشاد.
پيش از آنكه قدمى در بى راهه بگذارند، از هدايت الهى برخوردار مى شوند و راه صحيح را مى پيمايند.
بعضى از اصحاب ائمه ى معصومين عليهم السلام با اينكه مردان باايمان و شريفى بودند، ولى بر اثر عدم توجه به پاره اي از دقايق و نكات دينى، گاه مرتكب خطا شده و قدمى ناروا برداشته اند و پس از آنكه امام معصوم (ع) خطاى آنان را تذكر داده، سخت آزرده خاطر و متاثر گرديده و از پيشگاه الهى طلب بخشش نموده اند و در اينجا به طور نمونه يك مورد ذكر مى شود:
قال الحسين بن ابى العلاء خرجنا الى مكه نيفا و عشرين رجلا فكنت اذبح لهم فى كل منزل شاه فلما اردت ان ادخل على
ابى عبدالله عليه السلام قال واها يا حسين اتذل المومنين قلت اعوذ بالله من ذلك فقال عليه السلام بلغنى انك كنت تذبح لهم فى كل منزل شاه قلت يا مولاى و الله ما اردت بذلك الا وجه الله تعالى فقال عليه السلام اما كنت ترى ان فيهم من يحب ان يفعل مثل افعالك فلا يبلغ مقدرته ذلك فيتقاصر اليه نفسه قلت يابن رسول الله و عليك استغفر الله و لا اعود.
حسين بن ابى العلاء مى گويد: بيست و چند نفر مرد بوديم كه به عزم مكه حركت نموديم، من در هر منزل براى غذاى جمعيتمان گوسفندى ذبح مى نمودم. روزى به قصد زيارت امام صادق عليه السلام رفتم، تا مرا ديد با تاثر فرمود: اي حسين آيا مسلمانان را ذليل مى كنى. گفتم: پناه مى برم به خداوند از اين امر. امام فرمود: به من خبر رسيده كه تو در هر منزل براى همسفرها گوسفندى ذبح مى كنى. عرض كردم: مولاى من، قسم به خدا من از اين كار جز رضاى الهى قصدى ندارم. امام فرمود: آيا نمى بينى در كاروان كسانى هستند كه مى خواهند همانند تو عمل كنند، اما تمكن مالى ندارند و دچار حقارت روحى مى شوند. عرض كردم: يابن رسول الله، بر اساس راهنمايى شما از خداوند آمرزش مى خواهم و از اين پس چنين عملى را تكرار نخواهم نمود.
بسم الله الرحمن الرحيم
و اكفنى موونه معره العباد، وهب لى امن يوم المعاد، و امنحنى حسن الارشاد.
امام سجاد عليه السلام در اين قطعه از دعاى شريف «مكارم الاخلاق» سه مطلب را از پيشگاه مقدس بارى تعالى درخواست مى نمايد: (اول) بار الها! عوارضى را كه از عيبجويى مردم نسبت به من در جامعه پديد مى آيد، تو كفايت كن. (دوم) بار الها! مرا از بخشش خود در امنيت روز معاد بهره مند نما. (سوم) بار الها! نعمت حسن ارشاد مردم را به من عطا فرما.
به خواست خداوند توانا اين سه جمله از كلام حضرت زين العابدين (ع) موضوع بحث و سخنرانى امروز است.
بشر به طور طبيعى و به غريزه ى حب ذات، علاقه دارد هميشه و همه جا مردم از او به خير و خوبى ياد كنند و هرگز نامش را به بدى و زشتى نبرند. اما اين كار ناشدنى است.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: ان رضا المخلوق لا يملك و السنتهم
لا تضبط.
امام صادق (ع) فرمود: رضا و خشنودى مردم به دست نمى آيد و زبان آنان نظم و انضباط برنمى دارد.
پيمبران الهى كه شريفترين انسانهاى روى زمين بودند، از نسبتهاى دروغ و تعرضهاى ظالمانه ى قوم خود مصونيت نداشتند و همواره مورد اهانت و اسائه ى ادب بودند.
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: قال موسى يا رب! اسالك ان لا يذكرنى احد الا بخير. قال: ما فعلت ذلك لنفسى.
امام صادق (ع) فرمود: حضرت موسى عرض كرد: پروردگارا! از تو مى خواهم موجباتى را فراهم آورى كه هيچ كس از من ياد نكند، مگر به خير و خوبى. خداوند به وى فرمود: من درباره ى خودم چنين كارى نكرده ام تا در مورد تو انجام دهم.
يعنى موسى! نه فقط تو را در مواقعى به بدى ياد مى كنند، بلكه رفتار مردم درباره ى آفريدگار خود نيز چنين است و گاه مورد مذمتش قرار مى دهند. لقمان حكيم براى اينكه فرزند خود را از توقع مدح و تمجيد مردم رهايى بخشد و ضمير او را از اين انديشه ى ناشدنى خالى كند، در وصيت خود به وى فرمود:
لا تعلق قلبك برضا الناس و مدحهم و ذمهم فان ذلك لا يحصل و لو بالغ الانسان فى تحصيله بغايه قدرته.
دلبسته به رضاى مردم و مدح و ذم آنان مباش كه اين نتيجه حاصل نمى شود، هر قدر هم آدمى در تحصيل آن بكوشد و نهايت درجه ى قدرت خويش را در تحقق بخشيدن به آن اعمال نمايد.
فرزند به لقمان گفت: معناى كلام شما چيست؟ دوست دارم براى آن مثال يا عملى را به من ارائه نمايى. پدر و پسر از منزل خارج شدند و درازگوشى را با خود آوردند. لقمان سوار شد و پسر پياده پشت سرش حركت مى كرد. چند نفر در رهگذر به لقمان و فرزندش برخورد نمودند. گفتند: اين مرد قسى القلب و كم عاطفه را ببين كه خود سوار شده و بچه خويش را پياده از پى خود مى برد. لقمان به فرزند گفت: سخن اينان را شنيدى كه سوارى من و پياده بودن تو را بد تلقى نمودند؟ به فرزند گفت: تو سوار شو و من از پى ات پياده مى آيم. پسر سوار شد و لقمان پياده به راه افتاد. طولى نكشيد عده اي در رهگذر رسيدند. گفتند: اين چه پدر بدى است و اين چه پسرى بد، اما بدى پدر از اين جهت است كه فرزند را خوب تربيت نكرده، او سوار است و پدر پياده از پى اش مى رود با آنكه پدر شايسته تر است به احترام و سوارى. پدر، اين پسر را عاق نموده و هر دو در كار خود بد كرده اند. لقمان گفت: سخن اينان را شنيدى؟ گفت: بلى. فرمود: اينك هر دو نفر سوار مى شويم. سوار شدند، گروه ديگرى رسيدند، گفتند: در دل اين دو، رحمت و مودت نيست، اين هر دو سوار شده اند، پشت حيوان را قطع مى كنند و فوق طاقتش بر حيوان تحميل نموده اند. لقمان به فرزند فرمود: شنيدى؟ عرض كرد: بلى. فرمود: اينك مركب را خالى مى بريم و خودمان پياده راه را طى مى كنيم. عده اي گذر كردند و گفتند: اين عجيب است كه خودشان پياده مى روند و مركب را خالى رها كرده اند و هر دو را در اين كار مذمت نمودند.
فقال لولده اترى فى تحصيل رضاهم حيله لمحتال.
در اين موقع لقمان به فرزندش فرمود: آيا براى انسان با تدبير به منظور جلب رضاى مردم، محلى براى اعمال حيله و تدبير باقى است. پس توجه خود را از آنان قطع نما و در انديشه ى رضاى خداوند باش.
لقمان حكيم با يك عمل ساده به فرزند خود فهماند كه نمى توانى با رفتار خويش رضايت خاطر مردم را جلب نمايى، هر طور كه قدم بردارى سخنى مى گويند، بنابراين به مدح و ذم اين و آن مينديش و تنها متوجه رضاى حضرت بارى تعالى باش كه معيار رستگارى و سعادت، خشنودى خداوند است. امام باقر (ع) اين مطلب را با بيان جامعترى به يكى از اصحاب خود فرموده است:
و اعلم بانك لاتكون لنا وليا حتى لو اجتمع عليك اهل مصرك و قالوا: انك رجل سوء لم يحزنك ذلك، و لو قالوا: انك رجل صالح لم يسرك ذلك و لكن اعرض نفسك على كتاب الله، فان كنت سالكا سبيله زاهدا فى تزهيده راغبا فى ترغيبه خائفا من تخويفه فاثبت و ابشر، فانه لا يضرك ما قيل فيك. و ان كنت مبائنا للقرآن فماذا الذى يغرك من نفسك.
بدان تو از دوستان ما به حساب نمى آيى تا آن را كه مى گويم واجد باشى، اگر تمام اهل بلدت بگويند تو مرد بدى هستى، از اين گفته غمگين نشوى و اگر گفتند تو مرد خوبى هستى شادمان نگردى و خود را به قرآن شريف عرضه بدارى، اگر راه قرآن را مى پيمايى، به آنچه قرآن بى اعتناست تو نيز بى اعتنايى، به آنچه رغبت دارد، تو نيز راغبى. مى ترسى از آنچه قرآن ترسانده است. در اين موقع ثابت قدم و
شادمان باش، چه آنكه با وجود اين وضع، آنچه درباره ات بگويند به تو زيان نمى رساند و اگر برخلاف روشهاى قرآن بودى، چه چيز تو را نزد خودت مغرور مى كند.
خلاصه، بيشتر مدح و تمجيدها يا ذم و تكذيبهاى مردم بر اساس واقع بينى و محاسبه ى صحيح نيست، بايد از آن دل برگرفت و منقطع بود، تنها عده ى قليلى در جوامع بشرى يافت مى شوند كه هر جا خواستند اظهار نظر كنند و نفى و اثبات نمايند، عقل خود را به كار مى گيرند، با دقت فكر مى كنند، تمام جهات موضوع مورد نظر را بررسى مى نمايند، اگر خوب و بدش را تشخيص دادند، منصفانه اظهار نظر مى كنند وگرنه سكوت مى نمايند، و اين محتواى روايات اولياى اسلام و برنامه ى دين الهى است. چه بسيارند كسانى كه از جامعه ى مسلمين به حساب مى آيند، ولى برخلاف آنچه مذكور افتاد عمل مى كنند. اين گروه، آگاهانه يا ناآگاه، تحت تاثير علل و عوامل متعددى قرار دارند و طبق آن عوامل قدم برمى دارند و در اينجا پاره اي از آنها ذكر مى شود:
عن على عليه السلام قال: و ان لسان المومن من وراء قلبه و ان قلب المنافق من وراء لسانه لان المومن اذا اراد ان يتكلم بكلام تدبره فى نفسه فان كان خيرا ابداه، و ان كان شرا واراه. و ان المنافق يتكلم بما اتى على لسانه، لايدرى ماذا له و ماذا عليه.
على (ع) فرمود: زبان شخص باايمان در پس قلبش قرار دارد و قلب منافق در پس زبانش. مومن كه مى خواهد سخن بگويد، در نفس خود مى انديشد، اگر آن را خير و صواب يافت، به زبان مى آورد و اگر آن را شر و ناروا يافت پنهان مى دارد، و منافق هر چه به زبانش
آمد مى گويد، نمى داند كدام يك به نفع اوست و كدام يك به ضررش.
ناهماهنگى برون و درون منافق، عقلش را از تدبر و مطالعه بازمى دارد، از اين رو بى حساب سخن مى گويد و مدح و ذم چنين فردى وزن و ارزشى نخواهد داشت.
قال اميرالمومنين عليه السلام: لسان العاقل وراء قلبه و قلب الاحمق وراء لسانه.
زبان انسان عاقل بعد از قلبش قرار دارد، اما قلب احمق بعد از زبان اوست.
انسان عاقل، اول مى انديشد بعد مى گويد، اما شخص احمق، اول مى گويد بعد مى فهمد كه نابجا گفته است. سخنان احمقانه كه ناشى از كوتاه فكرى است، موافقت و مخالفت گوينده را از اثر مى اندازد و ارزش آنها را از ميان مى برد.
عن على عليه السلام قال: الشرير لايظن باحد خيرا لانه لا يراه الا بطبع نفسه.
على (ع) فرموده: انسانى كه با شر و بدى بار آمده است، به احدى گمان خوب نمى برد، زيرا همه ى مردم را مانند خودش مى پندارد و اعمالشان را حمل بر نادرستى و زشتى مى نمايد. چنين فرد آلوده، جامعه را از ديدگاه ناپاكى و بدى مى نگرد و زبانش درباره ى مردم جز به شر و بدى نمى گردد.
علاوه بر عللى كه مذكور افتاد، حب و بغضهاى اجتماعى، انتسابهاى خانوادگى و فاميلى، تعصبهاى قبيله اي و نژادى، و ديگر امورى همانند اينها نيز مى تواند منشا موافقتها و مخالفتهاى غير واقعى
شود و افراد را به تصديقها و تكذيبهاى ناصواب وادار سازد. بنابراين هيچ كس ولو امام معصوم باشد، از شر زبان مردم و مدح و ذمهاى دروغ و غير واقعى آنان بركنار نيست. از اين رو، امام سجاد (ع) در جمله ى اول دعاى خود از پيشگاه الهى درخواست نمى كند كه مرا از اين قبيل تعرضها مصون و محفوظ بدار، بلكه مى گويد:
و اكفنى موونه معره العباد.
بار الها! عوارضى را كه از عيبجويى هاى مردم نسبت به من در جامعه پديد مى آيد، كفايت كن و آنها را دفع نما.
اگر كسى مشمول فيض بارى تعالى شود و خداوند او را از ذم و عيبجويى هاى اين و آن مصون دارد، گفته هاى غير واقعى آنان بى اثر مى شود و گرفتاريهاى ناشى از آن گفته ها دفع مى گردد. مسئله ى غدير خم و نصب على (ع) براى امر ولايت و خلافت مى توانست براى رسول اكرم (ص) مشكلات سنگينى به بار آورد و آن حضرت را متهم كند كه تعصب قومى به خرج داد و پسر عم خود را زمامدار جامعه نمود، بگويند از داماد خويش حمايت كرد و او را به فرمانروايى مسلمين گمارد، بگويند از مردم سلب آزادى كرد و نگذارد خودشان درباره ى مقدرات خود تصميم بگيرند، و از اين قبيل سخنان. خداوند براى تسكين خاطر پيشواى اسلام (ص)، در همان آيه اي كه ماموريتش را ابلاغ فرمود، وعده داد:
و الله يعصمك من الناس.
خداوند تو را از شر زبانهاى مردم و تهمتهاى ناروايى كه ممكن است به تو نسبت دهند محافظت و نگاهدارى مى نمايد.
امام سجاد (ع) در جمله ى دوم اين قطعه ى دعا كه موضوع بحث و سخنرانى امروز است، به پيشگاه مقدس حضرت بارى تعالى عرض مى كند:
وهب لى امن يوم المعاد.
پروردگارا! با موهبت و بخشش خود، مرا از ايمنى روز معاد بهره مند فرما.
ملاحظه مى كنيد كه حضرت على بن الحسين عليهماالسلام با اين دو جمله از كلام خود، دنيا را در كنار معاد ذكر نموده و از خداوند توانا براى حل مشكلات و ناملايمات هر يك از آن دو چاره جويى خواسته است.
به شرحى كه توضيح داده شد، در دنيا كسى از شر زبان بدگويان و ايذاى عيبجويان ايمنى و مصونيت ندارد. به همين جهت امام (ع) از پيشگاه بارى تعالى خواست كه او با قدرت لايزال خود، شر اشرار را كفايت كند و عيبجويى آنان را دفع نمايد. اما روز معاد، روز عدل و داد است، روز حساب و ميزان است، روز رسيدگى به اعمال است، روز مجازات ظالم و احقاق حق مظلوم است، آن روز، همه در فكر خود هستند و از مصائب و مشكلاتى كه در پيش دارند، مضطرب و نگران اند. با خود مى گويند: وضع ما چه خواهد شد؟ و كار ما به كجا مى انجامد؟ گاه فكر مى كنند كسانى كه به مال و عرضشان تجاوز نموده ايم با ما چه خواهند كرد و حسابشان چگونه تسويه خواهد شد، گاهى به خاطر مى آورند كه چه مقدار به مردم تعدى نموده ايم كه فراموشمان شده و امروز مورد رسيدگى قرار مى گيرد، گاهى با خود مى گويند آيا ممكن است صاحبان حق از ما بگذرند و از حقشان چشم پوشى نمايند، گاهى مى گويند اگر از حقشان نگذرند ما چگونه
مى توانيم تسويه ى حساب كنيم، گاه با خود مى گويند آيا ممكن است خداوند از گناهان ما بگذرد و مشمول عفو و اغماضمان قرار دهد؟ خلاصه، در آن روز هيچ كس آرامش فكر و ايمنى خاطر ندارد، ترس و هراس، تمام وجود مردم را فراگرفته و همه در شديدترين حالت نگرانى و دهشت به سر مى برند. حضرت زين العابدين (ع) براى آن روز از ذات اقدس الهى درخواست امنيت ضمير و آرامش خاطر مى نمايد، و در واقع مى خواهد عرض كند: بار الها! در آن روز كه به فرمان تو، خلق اولين و آخرين در عرصه ى محشر گرد مى آيند، مشاهده ى مناظر قيامت، ياد موقفهاى حساب، اعمالى كه مورد موآخذه و پرسش قرار مى گيرند، و خطراتى كه بر آنها مترتب مى شود موجب شديدترين ناراحتى و اضطراب فكر است. بار الها! تو در آن روز جانكاه و طاقتفرسا بر على بن الحسين منت بگذار و براى او موجباتى را فراهم آور كه از ايمنى و آرامش خاطر برخوردار گردد.
امام سجاد (ع) در جمله ى سوم دعاى مورد بحث امروز، به پيشگاه مقدس بارى تعالى عرض مى كند:
و امنحنى حسن الارشاد.
بار الها! نعمت حسن ارشاد و هدايت مردم را به من اعطا فرما.
گويى امام سجاد (ع) مى خواهد عرض كند: بار الها! دنياى مردم بر اثر عيبجويى و بدزبانى به تلخى و رنجش خاطر مى گذرد و در روز قيامت نيز گناه زبان، آنان را مورد موآخذه و كيفر قرار مى دهد. براى آنكه تا حد ممكن، اين گناه كاهش يابد، بايد موجبات هدايت و ارشاد مردم فراهم شود و خطرات اين معصيت بزرگ خاطرنشان گردد، از اين رو به عرض بارى تعالى مى رساند:
و امنحنى حسن الارشاد.
بار الها! به گونه اي موفقم نما كه بتوانم به بهترين و موثرترين وجه، مردم را هدايت و ارشاد نمايم و عوارض ناشى از زبان را به آنان بفهمانم. نه تنها حضرت زين العابدين (ع) خواهان اين خدمت بزرگ اسلامى بود، بلكه جد گراميش، رسول اكرم (ص) و ائمه ى معصومين پيش از آن حضرت و بعد از آن حضرت، همه در اين راه كوشا و جدى بودند و درباره ى اصلاح زبان مردم و مبارزه با گناه بدزبانى، سخن بسيار گفته اند و در اينجا به مناسبت جمله ى درخواست حضرت على بن الحسين عليهماالسلام، بعضى از رواياتى كه از آن حضرت و ديگر اولياى گرامى اسلام رسيده ذكر مى شود، اميد است ثمربخش و مفيد باشد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: امسك لسانك فانها صدقه تتصدق بها على نفسك. ثم قال: و لا يعرف عبد حقيقه الايمان حتى يخزن لسانه.
رسول اكرم (ص) فرمود: زبانت را نگهدار، بى گمان حفظ زبان، صدقه اي است كه براى خودت مى پردازى. سپس فرمود: هيچ بنده اي به حقيقت ايمان عارف نمى شود، مگر آنكه زبان را از سخن بازدارد.
عن ابيجعفر عليه السلام قال: ان هذا اللسان مفتاح كل خير و شر، فينبغى للمومن ان يختم على لسانه كما يختم على ذهبه و فضته، فان رسول الله صلى الله عليه و آله قال: رحم الله مومنا امسك لسانه من كل شر.
امام باقر (ع) فرمود: زبان، كليد هر خير و شرى است. شايسته است كه افراد باايمان زبان خود را مهر كنند، همانطور كه محفظه ى طلا و نقره ى خويش را مهر مى نمايند. رسول اكرم (ص) فرموده است: رحمت خداوند شامل مومنى باد كه زبان را از گفتن هر سخن شرى نگاه مى دارد.
عن ابى الحسن الرضا عليه السلام قال: من علامات الفقه الحلم و العلم و الصمت. ان الصمت باب من ابواب الحكمه، ان الصمت يكسب المحبه، انه دليل على كل خير.
حضرت رضا (ع) فرمود: از علائم مردم فقيه و دانا حلم است و علم است و سكوت. بى گمان سكوت يكى از درهاى حكمت است، سكوت جلب محبت مى كند، و سكوت راهنماى انسان به هر خوبى و خير است.
سخن گرچه هر لحظه دلكش تر است
چو بينى خموشى از آن بهتر است
در فتنه بستن، دهان بستن است
كه گيتى به نيك و بد آبستن است
پشيمان ز گفتار ديدم بسى
پشيمان نگشت از خموشى كسى
قال اميرالمومنين عليه السلام: ما من شى ء احق بطول السجن من اللسان.
على (ع) فرموده: هيچ چيز براى زندانى شدن در مدت طولانى شايسته تر از زبان نيست.
كسانى كه بر زبان خود حاكم اند و عنان سخن را در اختيار دارند، مى توانند با اراده و عمد، لب فروبندند و از عز و بزرگى ناشى از سكوت بهره مند شوند. برعكس، كسانى كه زبان بر آنان حاكم است و خود اسير شهوت كلام اند، با پر گفتن و سخنانى بى حساب
به زبان آوردن، ارج و ارزش خود را از دست مى دهند، خويشتن را در بند ذلت و خوارى اسير مى نمايند.
عن على عليه السلام قال: هانت عليه نفسه من امر عليها لسانه.
على (ع) فرموده: دچار حقارت و ذلت نفس است، آن كس كه زبانش را بر دل حكومت دهد.
قدرت سخن گفتن انسان و ظاهر ساختن آنچه را كه در باطن دارد، از مزاياى اختصاصى انسان و از نعمتهاى گرانقدرى است كه آفريدگار حكيم به بشر اعطا فرموده است. على (ع) نعمت تكلم را در كنار نعمت عقل ذكر نموده و فرموده است:
للانسان فضيلتان: عقل و منطق، فبالعقل يستفيد و بالمنطق يفيد.
آدمى داراى دو فضيلت و برترى است: يكى نيروى خرد و آن ديگر قدرت تكلم، با عقل حقايق را درك مى كند و بهره مند مى شود، و با سخن مدركات خود را آشكار مى نمايد و دگران را بهره مند مى سازد.
رواياتى كه از اولياى اسلام در اهميت و ارزش تكلم رسيده، ناظر به شان تكوينى و نگرشى است از ديدگاه تعالى و تكامل. رواياتى كه در اهميت و ارزش سكوت رسيده، ناظر به شان اجتماعى و نگرشى است از ديدگاه تربيت. اگر سخن و سكوت، منزه از گناه باشد، البته ارزش سخن بمراتب بالاتر از سكوت است و اين مطلب را حضرت زين العابدين (ع) ضمن روايتى بيان فرموده است:
سئل على بن الحسين عليهماالسلام عن الكلام و السكوت ايهما افضل؟ فقال لكل واحد منهما آفات، فاذا سلما من الافات فالكلام افضل من السكوت. قيل كيف ذلك يابن رسول الله؟ قال
لان الله عز و جل ما بعث الانبياء و الاوصياء بالسكوت، انما بعثهم بالكلام، و لا استحقت الجنه بالسكوت و لا استوجب ولايه الله بالسكوت و لا توقيت النار بالسكوت، انما ذلك كله بالكلام. ما كنت لاعدل القمر بالشمس. انك تصف فضل السكوت بالكلام و لست تصف فضل الكلام بالسكوت.
از امام سجاد (ع) درباره ى سخن و سكوت سئوال شد، و اينكه كدام يك از اين دو بر دگرى برترى و مزيت دارد. حضرت در پاسخ فرمود: براى هر يك از اين دو آفتهايى است، اگر از آفت، سالم و مصون باشند كلام افضل و برتر از سكوت است. از علت برترى كلام سئوال شد. فرمود: براى اينكه خداوند هيچ يك از پيمبران و اوصياى آنان را به سكوت مبعوث نفرموده، بلكه ماموريت داشتند با مردم سخن بگويند و با بيان خود، آنان را به راه فلاح و صلاح دعوت نمايند. همچنين هيچ كس با سكوت مستحق بهشت نمى شود. سكوت مستوجب ولايت الهى نمى گردد، هيچ كس با سكوت از عذاب دوزخ مصون نمى ماند. نيل به رحمت و ولايت الهى و محفوظ ماندن از عذاب او بر اثر كلام است. من هرگز ماه را عديل و نظير آفتاب قرار نمى دهم و در پايان سخن فرمود: شما خود فضل سكوت را با كلام توصيف مى نمايى و هرگز فضل كلام را با سكوت توصيف نمى كنى.
امام سجاد (ع) در جمله ى اول اين قسمت از دعا كه موضوع بحث امروز است، كلمه ى «معره» را به كار برده و به پيشگاه بارى تعالى عرض مى كند:
و اكفنى موونه معره العباد.
بار الها! عوارضى را كه از عيبجويى مردم نسبت به من در جامعه پديد مى آيد، تو كفايت فرما.
علامه سيد على خان مى گويد:
عر فلان فلانا اذا ساءه و الحق به عيبا.
«معره» در موردى به كار برده مى شود كه فردى نسبت به فرد ديگرى مرتكب بدى شود و عيبى را به او نسبت دهد، بدگويى و نسبت عيب دادن از آفات زبان است. امام (ع) در مورد زبان گناهكار از خداوند درخواست هدايت و حسن ارشاد مى نمايد. هدايت و ارشاد خوب و بجا براى اصلاح چنين زبان گناهكارى از سه راه ميسر است: اول، بيان فوايد و نتايج سكوت از نظر دينى و توضيح روايات اولياى اسلام كه در اين باره رسيده است. دوم، تفهيم اين مطلب كه اگر كسى بخواهد باايمان باشد، مومن زندگى كند، و مومن از دار دنيا برود، لازم است حتما مراقب زبان خود باشد، زيرا زبان بى قيد و بند، باايمان واقعى و بستگى به ذات اقدس الهى سازگار نيست. سوم، بيان گرفتارى و عذاب قيامت براى كسانى كه در سخن گفتن و تجاوز به عرض و شرافت مردم باك ندارند و هر چه به زبانشان آمد بى پروا مى گويند. قسمت اول راجع به سكوت و نفع آن كه در پاره اي از روايات رسيده است توضيح كافى داده شد. قسمت دوم درباره ى رابطه ى ايمان و زبان به استناد بعضى از روايات است.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: لا يستقيم ايمان عبد حتى يستقيم قلبه، و لا يستقيم قلبه حتى يستقيم لسانه.
رسول اكرم (ص) فرمود: هيچ بنده اي از تعادل و توازن ايمان برخوردار نمى شود تا قلبش متعادل باشد، و قلب كسى به تعادل نمى رسد تا زبانش موزون و متعادل باشد.
و عنه صلى الله عليه و آله قال: نجاه المومن فى حفظ لسانه.
و نيز فرموده است: نجات مومن از عذاب الهى در اين است كه زبان خود را از سخنان غيرمشروع محافظت نمايد.
عن على عليه السلام قال: من استطاع منكم ان يلقى الله تعالى و هو نقى الراحه من دماء المسلمين و اموالهم، سليم اللسان من اعراضهم فليفعل.
كسى از شما كه مى تواند با دستى منزه از خون و مال مسلمين خدا را ملاقات كند، همچنين زبانش از تجاوز به عرض آنان سالم باشد، البته بايد اين عمل سعادت بخش را جدا انجام دهد.
جاء رجل الى النبى صلى الله عليه و آله فقال يا رسول الله! اوصنى. فقال احفظ لسانك. قال يا رسول الله! اوصنى. قال احفظ لسانك. قال يا رسول الله! اوصنى. قال احفظ لسانك. ويحك! و هل يكب الناس على مناخرهم فى النار الا حصائد السنتهم.
مردى حضور نبى معظم شرفياب شد. عرض كرد: يا رسول الله! به من سفارشى بنما. حضرت فرمود: زبانت را نگاهدار. او دوباره درخواست توصيه نمود. فرمود: زبانت را نگاهدار. مرتبه ى سوم درخواست سفارش كرد. گويى توقع داشت كه رسول اكرم (ص ) چيز ديگرى را جز حفظ زبان به وى سفارش فرمايد. حضرت همان دستور
اول و دوم را تكرار نمود و فرمود: زبانت را نگاهدار. سپس با تندى او را مخاطب ساخت و فرمود: واى بر تو! مگر چيزى جز محصول زبان موجب عذاب مردم مى گردد و آنان را به رو در آتش دوزخ مى افكند؟
بسط و توسعه ى گناه هر يك از جوارح اندازه اي دارد. گناه چشم و گوش در شعاع محدودى گسترش مى يابد، گناه دست و پا نيز داراى حد محصورى است، و همچنين گناه ساير جوارح، ولى گناه زبان مى تواند در بعضى از مواقع عالمگير شود، امواج فتنه و فسادش در سراسر جهان پخش گردد، شرق و غرب را تحت تاثير قرار دهد، مردم جهان را دچار ضلالت و عقايد باطل نمايد، يا مصائب سنگين و بدبختيهاى غير قابل جبران به بار آورد و اين مهم ضمن حديثى آمده است:
عن ابيعبدالله عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: يعذب الله اللسان بعذاب لا يعذب به شيئا من الجوارح فيقول: اي رب! عذبتنى بعذاب لم تعذب به شيئا. فيقال له: خرجت منك كلمه فبلغت مشارق الارض و مغاربها فسفك بها الدم الحرام و انتهب بها المال الحرام و انتهك بها الفرج الحرام و عزتى و جلالى لاعذبنك بعذاب لا اعذب به شيئا من جوار حك.
امام صادق (ع) از رسول اكرم (ص) حديث نموده كه فرمود: خداوند در قيامت زبان را به عذابى معذب مى كند كه ديگر جوارح بدن را آنچنان كيفر نمى دهد. زبان عرض مى كند: بار الها! مرا به عذابى معذب نمودى كه ساير جوارح به آن عذاب مبتلا نشدند. به
زبان گفته مى شود: از تو كلمه اي صادر شد كه به شرق و غرب عالم رسيد، بر اثر آن كلمه خون حرام ريخته شد، مال محترم به غارت رفت، موجبات بى عفتى و تجاوز فراهم آمد. قسم به عزت و جلالم، تو را عذابى خواهم داد كه هيچ يك از جوارح تو را آنچنان معذب نخواهم نمود.
خلاصه، امام سجاد (ع) در جمله ى سوم دعا عرض مى كند:
و امنحنى حسن الارشاد.
بار الها! براى نجات مردم بدزبان و عيبجو نعمت حسن ارشاد را به من عطا فرما تا بتوانم آن مردم منحرف را هدايت كنم، مسير صحيح را به آنان ارائه نمايم و زبانشان را به درستگويى و صراط مستقيم سوق دهم. براى نيل به اين هدف مقدس، بايد امام سجاد (ع) روش تربيتى جد گراميش رسول اكرم (ص) را به كار بندد، اول ارزش سكوت را از نظر دينى به مردم بفهماند و آنان را به خاموشى تشويق نمايد. دوم رابطه ى زبان و ايمان را توضيح دهد و خاطرنشان كند كه زبان نامتعادل، موازنه و تعادل ايمان را بر هم مى زند. سوم كيفر اخروى بدزبانى را شرح دهد و آگاه سازد كه افراد بدزبان عذاب سنگينى در پيش دارند.
فارسی
اللهم انت عدتى ان حزنت، و انت منتجعى ان حرمت، و بك استغاثتى ان كرثت
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
