- سئوال: دعاى امت براى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چه فائده اي مى تواند داشته باشد؟
- جواب: بعضيها گفته اند: فائده ى دعاى امت ممكن است آن باشد كه خداى تعالى آن درجه اعلا را براى پيغمبرش مقدر فرموده و رسيدن به آن مقام را وسايل و علل و اسباب است كه از جمله ى آنها دعاى امت باشد كه از خداى تعالى بخواهند و اين به شكرانه ى آنچه نصيبشان گرديده است، از هدايت و ايمان بوسيله ى اين پيغمبر گرامى. و روايتى كه از «ابى سعيد خدرى» نقل شد و امثال آن نيز مويد اين معنا است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از امتش خواسته تا برايش دعا كنند.
و جمعى از «متكلمين» انكار اين معنى را كرده و گفته اند: دعا براى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از قبيل دعا بر امر واقع است و نتيجه اش بر دعاكننده برمى گردد كه امر خداى تعالى را امتثال كرده كه مى فرمايد: «صلوا عليه و سلموا تسليما» و گرنه آنچه خداى تعالى به حبيب خود عطا فرموده است آن قدر بالا و والا است كه دعاى، دعاكننده را در آن اثرى نيست و اين دعاكننده است كه از دعا بر آن حضرت بهره مند مى شود و بهره اش عبارت است از، صلوات متقابل، پروردگار. چنانچه در روايت است: «من صلى على واحده صلى الله عليه عشرا» هر كس بر من يك بار صلوات بفرستد خداى تعالى بر او ده بار صلوات مى فرستد و در «زيارت جامعه» است: «و جعل صلواتنا عليكم و ما خصنا به من ولايتكم طيبا لخلقنا و طهاره لا نفسنا و تزكيه لنا و كفاره لذنوبنا» صلوات ما بر شما و ولايت و دوستى ما از شما را خداى تعالى موجب پاكى خلقت ما و پاكيزگى جانها و تزكيه ما و كفاره گناهان ما قرار داد و هر دو قول منافاتى با هم ندارند و مانعه الجمع نيستند چنانچه واضح است. دعاكننده است كه از دعا بر آن حضرت بهره مند مى شود و بهره اش عبارت است از، صلوات متقابل، پروردگار. چنانچه در روايت است: «من صلى على واحده صلى الله عليه عشرا» هر كس بر من يك بار صلوات بفرستد خداى تعالى بر او ده بار صلوات مى فرستد و در «زيارت جامعه» است: «و جعل صلواتنا عليكم و ما خصنا به من ولايتكم طيبا لخلقنا و طهاره لا نفسنا و تزكيه لنا و كفاره لذنوبنا» صلوات ما بر شما و ولايت و دوستى ما از شما را خداى تعالى موجب پاكى خلقت ما و پاكيزگى جانها و تزكيه ما و كفاره گناهان ما قرار داد و هر دو قول منافاتى با هم ندارند و مانعه الجمع نيستند چنانچه واضح است. آنچه را كه به او وعده داده اي از شفاعت نيكو درباره ى خاندان پاكيزه اش و امت با ايمانش هر چه جليل تر معرفى فرما.
احتمال مى رود كه مقصود اين نباشد كه رسول خدا درباره ى اهل بيتش و مومنين، از امتش شفاعت فرمايد گر چه اين معنى نيز صحيح است، زيرا چنانچه از پاره اي از روايات استفاده مى شود روز قيامت همه اهل محشر نيازمند به شفاعت رسول خدا مى باشند و شفاعت آن حضرت شامل حال همه بايد بشود كه فرمود: «آدم و من دونه تحت لوائى» و در حديث آمده كه «لا يبقى ملك مقرب و لا نبى مرسل الا و هو محتاج اليه صلى الله عليه و آله و سلم» هيچ فرشته مقرب و پيغمبر مرسلى، باقى نمى ماند مگر آن كه نيازمند به رسول خدا خواهد بود پس اهل بيت طاهرين و مومنين، از امت نيز در اين نيازمندى با ديگران شريكند و ممكن است اين فقره از دعا ناظر به آن باشد. و لكن اظهر آن است كه مقصود شفاعت اهل بيت طاهرينش و مومنين از امتش درباره ى ديگران باشد يعنى بار الها هم چنان كه پيغمبرت را وعده داده اي كه اگر اهل بيتش و مومنين، از امتش درباره ى ديگران شفاعت كنند شفاعتشان را به پذيرى (و شايد مقصود از حسن شفاعت همين پذيرش آن باشد) اين وعده را محقق فرما، تا پيغمبرت به اين صفت شناخته شود كه نه تنها خود شفيع است، بلكه اهل بيت و مومنين از امتش نيز شفعاء عندالله مى باشند. بايد دانست كه يكى از مسائل عاليه ى اسلامى، مسئله شفاعت است كه هم زمان با اوايل بعثت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مطرح شده است.
چنانچه آيه ى شريفه: «فما تنفعهم شفاعه الشافعين» در سوره ى مباركه المدثر است كه چهارمين سوره است كه بر پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم نازل شده است.
و اصل شفاعت فى الجمله نه بالجمله، مورد قبول و اجماع جميع فرق مسلمين است گرچه در حدود و كيفيت آن مباحثات و گفتگوهايى در ميان علماء جريان دارد. و معناى شفاعت، چنانچه از لغت آن استفاده مى شود از شفع به معناى جفت در مقابل وتر به معناى طاق است كه گويى آن كس كه شفيع در كارى برمى انگيزد قدرت و نيروى او را در پيشرفت مقصود با نيروى خود جفت مى كند و در كنار نيروى خود مى گذارد تا با زياد شدن نيرو به مقصود خود نايل شود خواه مقصودش در نظر عقل و شرع امرى مطلوب باشد، خواه مذموم. و بنابراين شفاعت بر دو نوع متصور است ، چنانچه در قرآن كريم نوع اول را «شفاعت حسنه» و قسم دوم را «شفاعت سيئه» ناميده است: قال تعالى: «من يشفع شفاعه حسنه يكن له نصيب منها و من يشفع شفاعه سيئه يكن له كفل منها» هر كس كه شفاعت نيكويى انجام دهد خود او نيز نصيبى از اين كار نيكو دارد و هر كس شفاعت بد انجام دهد سهمى از آن خواهد داشت و اين از آن جهت است كه شفيع با اقدامش يا نقصى را جبران مى كند و يا كمال و مزيتى بر آن مى افزايد تا مقدمات نتيجه بخش باشد پس او در به ثمر رسيدن اقدامات سهمى خواهد داشت چه سود و چه زيان، گويى خداى تعالى به مومنين هشدار مى دهد كه با آگاهى به ميدان شفاعت قدم بگذارند و متوجه باشند كه در چه موردى شفاعت مى كنند كه اگر در مورد شفاعت، شر و فسادى هست بايد از شفاعت خوددارى كنند. مانند: آن كه به نفع منافقين نزد مشركين شفاعت كنند تا مشركين با منافقين نجنگند اين چنين شفاعت صحيح نيست و «شفاعت سيئه» است، زيرا در صورت وقوع جنگ از هر طرف كه كشته شود، به سود اسلام است و چه بسا منافقى كه مورد شفاعت قرار گرفت پس از مدتى رشد كند و نيروى بيشترى بيابد كه ديگر قلع و قمعش خارج از عهده باشد «حكيم شيراز» را در اين زمينه حكايتى است كه به منظور يادآورى ادب كهن و ديرين ما و تشويق جوانان عزيز بر اين كمال و فضيلت اجتماعى «كمال و فضلى كه رهبر عظيم الشان انقلاب ما، حضرت امام خمينى قدس سره در كنار فضايل و كمالات ديگر بدين كمال نيز در حد اعلايى آراسته بود» عين حكايت را مى آوريم گويد:
طايفه دزدان عرب بر سر كوهى نشسته بودند و منفذ كاروان بسته، رعيت بلدان از مكائد ايشان مرعوب و لشكر سلطان مغلوب به حكم آن كه ملاذى منيع از قله ى كوهى بدست آورده بودند و ملجا و ماواى خود كرده مدبران ممالك آن طرف در دفع مضرت ايشان مشورت كردند كه اگر اين طايفه هم بر اين نسق روزگارى مداومت نمايند مقاومت با ايشان ممتنع گردد.
درختى كه اكنون گرفتست پاى
به نيروى مردى برآيد ز جاى
ورش همچنان روزگارى هلى
بكردانش از بيخ بر نگسلى
سر چشمه شايد گرفتن به بيل
چو پر شد نشايد گذشتن به پيل
سخن بر اين مقرر شد كه شخصى را به تجسس ايشان برگماشتند فرصت نگاه مى داشتند تا وقتى كه بر سر قومى رانده بودند و بقعه خالى مانده، تنى چند از مردان واقعه ديده ى كار آزموده بفرستادند تا در شعب جبل پنهان شدند شبانگاه كه دزدان باز آمدند سفر كرده و غارت آورده سلاح از تن بگشادند و رخت غنيمت بنهادند، نخستين دشمن كه بر سر ايشان تاخت خواب بود چندان كه پاسى از شب بگذشت.
قرص خورشيد در سياهى شد
يونس اندر دهان ماهى شد
مردان دلاور كمينگاه برجستند و دست يكان يكان بر كتف بستند و بامدادان بدرگاه ملك حاضر آوردند همه را به كشتن اشارت فرمود، اتفاقا در آن ميان جوانى بود كه ميوه ى عنفوان شبابش نو رسيده و سبزه گلستان عذارش تازه دميده يكى از وزرا، پاى تخت ملك را بوسه داد و روى شفاعت بر زمين نهاده گفت:
اين پسر هنوز از باغ زندگانى بر نخورده و از ريعان جوانى تمتع نيافته توقع به كرم اخلاق خداوندى آنست كه به بخشيدن خون او بر بنده منت نهند ملك از اين سخن روى در هم كشيده و موافق راى بلندش نيامده و گفت:
پرتو نيكان نگيرد هر كه بنيادش بد است
تربيت نااهل را چون گردكان بر گنبد است
نسل فساد اينان منقطع كردن و بيج تبارشان برآوردن اولى تر است كه آتش نشاندن و اخگر گذاشتن افعى كشتن و بچه نگاه داشتن كار خردمندان نيست.
ابر اگر آب زندگى بارد
هرگز از شاخ بيد بر نخورى
با فرومايه روزگار مبر
كز نى بوريا شكر نخورى
وزير اين سخن بشنيد طوعا و كرها بپسنديد و بر حسن راى ملك آفرين خواند و گفت: آنچه خداوند دام ملكه فرمود، عين صواب است و لكن اگر در سلك صحبت اينان تربيت يافتى طبيعت ايشان گرفتى اما بنده اميدوار است كه در خدمت صالحان تربيت پذيرد و خوى خردمندان گيرد كه هنوز طفل است و سيرت بغى و عناد آن گروه در نهاد وى متمكن نشده است و در حديث آمده كه: «ما من مولود الا و قد يولد على الفطره فابواه يهودانه و ينصرانه و يمجسانه».
پسر نوح با بدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
سگ اصحاب كهف روزى چند
پى نيكان گرفت و مردم شد
اين بگفت و طايفه اي از ندماى ملك با او يار شدند تا ملك از سر خون او در گذشت و گفت: بخشيدم اگر چه مصلحت نديدم.
دانى كه چه گفت زال با رستم گرد؟
دشمن نتوان حقير و بيچاره شمرد
ديديم بسى كه آب سر چشمه خورد
چون بيشتر آمد شتر و بار ببرد
فى الجمله، پسر را به ناز و نعمت برآوردند و استاد و اديب به تربيت او نصيب كردند تا حسن خطاب و رد جواب و ساير آداب خدمت ملوكش در آموختند و در نظر همگنان پسنديده آمد. بارى، روزى وزير از حسن شمايل او در حضرت ملك شمه اي گفت، كه تربيت عاقلان در وى اثر كرده و جهل قديم از جبلت او بدر رفته است ملك را از اين سخن تبسم آمده گفت:
عاقبت گرگ زاده گرگ شود
گر چه با آدمى بزرگ شود
سالى دو بر اين بر آمد طايفه اي از اوباش محلت با او پيوستند و عهد مرافقت بستند تا به وقت فرصت وزير را با دو پسر به كشت و نعمت بى قياس برداشت و در مغازه ى دزدان به جاى پدر نشست ملك را از اين معنى خبر شد و دست تحير به دندان گزيدن گرفت و گفت:
شمشير نيك ز آهن بد چو كند كسى؟
ناكس به تربيت نشود اي حكيم كسى
باران كه در لطافت طبعش خلاف نيست
در باغ لاله رويد و در شوره زار خس
زمين شوره سنبل بر نيارد
در او تخم عمل ضايع مگردان
نكوئى با بدان كردن چنان است
كه بد كردن به جاى نيكمردان
پايان حكايت از محققين عالى مقامى كه درباره ى شفاعت بحث كرده اند «علامه ى طباطبائى» قدس سره است كه، در تفسير بسيار نفيسش در تفسير آيه ى 48 از سوره ى بقره بحث جالبى كرده است طالبين مراجعه نمايند.
استاد شهيد «مطهرى» نيز در كتاب ارزنده اش، (عدل الهى) موضوع شفاعت را مطرح كرده است و اين بحث بدان مناسبت طرح شده است كه بعضيها اشكال بر شفاعت كرده و گفته اند: كه شفاعت استثناء قائل شدن و تبعيض و بى عدالتى در اجراى قانون است، در حالى كه در دستگاه خداى تعالى بى عدالتى وجود ندارد و به تعبير ديگر شفاعت، استثناء در قانون خدا است و قانون هاى خدا كلى و لا يتغير و استثناء ناپذير است: «و لن تجد لسنه الله تبديلا» و همين اشكال است كه بحث شفاعت را با عدل الهى مرتبط ساخته و در كتاب عدل الهى مطرح شده است و اين اشكال دومين اشكال از اشكالاتى است كه «علامه ى طباطبائى» در بحث شفاعت «الميزان» متعرض آن شده است و جواب علمى متينى داده است و حاصلش اين كه: ما قبول داريم كه سنت خداى تعالى تغييرپذير نيست ولى اين سنت الهيه بر مبناى تنها يك صفت از صفات الهيه نيست. مانند: صفت تشريع و حكم تا قابل تغيير نباشد بلكه بر مبناى آنچه مقتضاى همه ى صفات علياى حضرت حق جل و علا است. توضيح اين كه، آنچه خداى تعالى به هر يك از موجودات افاضه ى فيض فرموده است از نعمت حيات و موت و روزى و ديگر نعمتهاى گوناگون الهى ارتباط اين نعمتها به خداى سبحان به يك رابطه و مساوى هم نيست كه اگر چنين مى بود معناى صحيحى براى رابطه و سببيت باقى نمى ماند همانطورى كه حكما و فلاسفه در رابطه ى سبب و مسبب گفته اند: كه سنخيتى ميان سبب و مسبب لازم است تا مسبب خاصى از سبب خاصى توليد شود و اگر اين سنخيت را لازم ندانيم «لصدر كل شى ء عن كل شى ء» هر چيزى سبب هر چيزى تواند بود و اين به معناى بطلان سببيت است نظير اين سخن را در مقام گوييم كه اگر همه ى فيوضات الهيه در يك رابطه باشد، معنايش بطلان رابطه است مثلا اگر خداى تعالى بيمارى را شفا عطا مى فرمايد در عين حال كه بى جهت و بدون مصلحتى كه مقتضى اين عنايت باشد نيست. لكن رابطه ى اين فيض با صفت رافت و رحمت و منعم بودن و شافى و معافى بودن حق تعالى است نه صفت مميت و منتقم و شديد البطش بودن حق تعالى و اگر ستمگر خونخوارى را هلاك مى كند نه به صفت رزاقيت و خالقيت است بلكه به صفت منتقم و شديد البطش بودن است و هم چنين بقيه ى نعمتها و فيوضات الهيه و قرآن كريم نيز بدين معنى گويا است كه هر رويدادى از رويدادها با توجه به همه جهات وجودى آن رويداد با يك يا چند صفت از صفات علياى حق در ارتباط است صفاتى كه ميان آنها و اين رويداد تناسب و ائتلافى وجود داشته باشد. و به عبارت ديگر توان گفت كه هر چيزى از ناحيه ى خاصى از مصلحت و خير با خداى تعالى ارتباط دارد با توجه به اين نكته ى فلسفى عرفانى گوييم كه درست است كه صراط حق تعالى مستقيم و سنتش تغيير ناپذير است و اختلافى در فعل حق نيست ليكن اين استقامت صراط و عدم تغير سنه و عدم اختلاف در فعل با در نظر گرفتن همه ى آن صفاتى است كه در صدور اين فعل دخالت دارد، نه يك صفت خاص و به عبارت ديگر با در نظر گرفتن حكمتها و مصلحتهاى موجود در مورد فيض است، اما پس از فعل و انفعال و كسر و انكسار در مرحله ى واقع نه با در نظر گرفتن يك حكمت و مصلحت بلى اگر سبب حكم يك چيز مى بود با وجود آن سبب، البته حكم الهى تغييرپذير نمى شد در حق هيچ كس از مومن و فاجر و كافر ولى اين چنين نيست بلكه اسباب متعددى در كار است كه مقتضاى هر چيزى است غير از مقتضاى سبب ديگر، دقت شود.
و اما شهيد «مطهرى» رحمه الله در پاسخ از اشكال لزوم تبعيض بنابر قول به شفاعت و تغيير در سنت راهى را پيموده كه خالى از صعوبت نيست وى پس از آن كه شفاعت را بدو گونه ى صحيح و غير صحيح و به عبارت ديگرش عادلانه و ظالمانه تقسيم كرده است شفاعت باطل و ظالمانه و غير صحيح را به گونه اي تعبير كرده است كه خواننده را وادار به تصديق مى كند و تعبيراتى از قبيل اين كه: شفاعت غلط آن است كه كسى بخواهد از راه پارتى بازى جلو اجراى قانون را بگيرد. بر حسب چنين تصورى از شفاعت، مجرم برخلاف خواست قانونگذار و برخلاف هدف و قوانين اقدام مى كند و از راه توسل به پارتى بر اراده قانونگذار و هدف قانون چيره مى گردد اينگونه شفاعت در دنيا ظلم است و در آخرت غير ممكن... تا آن كه گويد نوع نادرست كه به دلايل عقلى و نقلى مردود شناخته شده است اين است كه گناهكار كه به دلايل بتواند وسيله اي برانگيزد و به توسط او از نفوذ حكم الهى جلوگيرى كند درست همانطورى كه در پارتى بازيهاى اجتماعات منحط بشرى تحقق دارد.
معلم شهيد پس از آن كه از شفاعت با تعبير پارتى و پارتى بازى معنايى را مجسم مى سازد كه معمولا به واسطه ى سوء استفاده از آن ذهنيت تنفرآورى نزد خواننده دارد هر چند در اصل معناى صحيحى داشته باشد ادامه مى دهد كه بسيارى از مردم عوام، شفاعت انبياء و ائمه عليهم السلام را چنين مى پندارند كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و اميرالمومنين عليه السلام و حضرت زهرا عليهماالسلام و ائمه اطهار خصوصا امام حسين عليه السلام متنفذهايى! هستند كه در دستگاه خدا اعمال نفوذ مى كنند و اراده ى خدا را تغيير مى دهند و قانون را نقض مى كنند. سپس مثالى در اين باره ذكر مى كند و مى گويد: اعراب زمان جاهليت نيز درباره ى بتهايى كه شريك خداوند قرار مى دادند همين تصور را داشتند آنان مى گفتند كه خدا به تنهايى آفريننده ى جهان است ولى در اداره كردن جهان بتها با او شركت دارند و مى گويد كه قرآن با اين گونه شركت به سختى مبارزه كرد. و مكرر اعلام نمود كه خدا به تنهايى هم پديد آورنده جهان است و هم تدبيركننده ى آن است. و پس از بياناتى نتيجه مى گيرند كه شفاعت به معنايى كه عوام معتقدند. به جز شرك چيز ديگرى نيست!
و اما شفاعت صحيح در نظر استاد بر دو گونه است: شفاعت رهبرى يا شفاعت عمل بدين معنى كه پيغمبر اكرم با آوردن دستورات نجات بخش شفيع امت است، زيرا امت با عمل كردن به دستورات او از عذاب خدا نجات و به مقامات و سعادات اخروى نايل خواهند شد.
نوع دوم: شفاعت مغفرت يا شفاعت (فضل) كه تاثير آن در از بين بردن عذاب و در مغفرت گناهان است و حداكثر ممكن است سبب وصول به حسنات و ثوابها هم بشود ولى بالا برنده ى درجات شخص نخواهد بود.
سپس در توضيح اين نوع شفاعت مى گويد همانگونه كه در قيامت اعمال انسان مجسم مى شود روابط نيز مجسم مى گردد. روابط معنوى اي كه در اين جهان بين مردم برقرار است در آن جهان صورت عينى و جسمى پيدا مى كند. زمانى كه يك انسان سبب هدايت انسانى ديگر مى شود رابطه ى رهبرى و پيروى در ميان آنان در رستاخيز به صورت عينى در مى آيد و هادى به صورت پيشوا و امام و هدايت يافته بصورت پيرو و ماموم ظاهر مى گردد و پس از بياناتى نتيجه مى گيرد: در اين معناى شفاعت است كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم شفيع اميرالمومنين صلوات الله عليه و حضرت زهرا عليهماالسلام مى باشد و آنها شفيع حسنين عليهماالسلام و هر امامى شفيع امام ديگر و شفيع شاگردان و پيروان خويش است...
به طوريكه اشاره شد تعبير از شفاعت بپارتى بازى و از تقرب به درگاه الهى و آبرومند بودن بنده اي در اثر اطاعت و فداكارى در پيشگاه احديت به اعمال نفوذ و از قبول شفاعت و احترام به خواسته بنده ى مقرب و محبوب و از جلوه غفاريت كه در حقيقت سپاسگزارى حق تعالى از مقام عبوديت بنده اي است كه «ان ربنا لغفور شكور» به تغيير در اراده ى خدا و نقض قانون (و بدون در نظر گرفتن اين كه، خود شفاعت قانونى از قوانين الهيه است) و قياس مومنين به شفاعت به اعراب مشرك بت پرست كه بتها را در عين پرستش شريك مى پنداشتند تعبيرات و بياناتى است كه هر چند معناى صحيحى از آنها در نظر گوينده و نويسنده باشد حداقل اين است كه انعكاس مطلوبى در ذهن شنونده و خواننده نخواهد داشت. لذا بهتر آن است كه براى درك معناى شفاعت ابتداء نظرى به روايات اهل بيت عليهم السلام كنيم تا با استفاده از تعبيرات ايشان و بياناتشان بتوانيم از شفاعت كه موضوعى است شرعى و بيانش به عهده ى صاحب شرع است ترسيم درستى بنماييم.
روايات از (بحار علامه ى مجلسى) جلد 8 نقل مى شود با ذكر مصادر روايات:
1. در تفسير آيه شريفه «و لا تنفع الشفاعه عنده الالمن اذن له»: امام حسن عسكرى عليه السلام فرمود: هيچ يك از پيامبران خدا و رسولان خدا و رسولان او در روز قيامت شفاعت نخواهد كرد تا آن كه خداى تعالى به او اجازه ى شفاعت بدهد مگر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه خداوند پيش از روز قيامت به او اجازه ى شفاعت داده است و شفاعت او را است و امامان از اولاد او را و سپس پيامبران را كه صلوات خدا بر آنان و بر محمد و آل او باد سپس روايتى نقل مى كند: مردى كه مولا و آزاد شده يكى از زنان امام چهارم بود به نام ابوايمن بر امام باقر عليه السلام وارد شد و خطاب به آن حضرت گفت: مردم را مغرور مى كنيد و مى گوييد: شفاعت محمد، شفاعت محمد، امام باقر آن چنان خشمگين شد كه رنگ چهره ى مباركشان تغيير كرد سپس فرمود: هان! اي ابو ايمن تو مغرور آن شدى كه شكم و دامنت با عفت ماند؟ اگر مناظر وحشتناك قيامت را ببينى به شفاعت محمد صلى الله عليه و آله و سلم محتاج خواهى بود واى بر تو. مگر پيغمبر به جز كسى را كه آتش بر او واجب شده باشد شفاعت خواهد كرد؟ سپس امام باقر عليه السلام فرمود: هر آينه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را درباره ى امتش شفاعت است و ما را شفاعت است درباره ى شيعيان ما و شيعيان ما را شفاعت است درباره ى اهالى خودشان سپس فرمود به درستى كه مومن شفاعت مى كند درباره ى افرادى همچون قبيله ى ربيعه و مضر و همانا مومن شفاعت مى كند، حتى درباره ى خدمتگذارش و مى گويد پروردگارا حق خدمتش را كه به من نموده عطا فرما او مرا از گرما و سرما محافظت مى كرد. «و لا تنفع الشفاعه عنده الا لمن اذن له» قال لا يشفع احد من انبياء الله و رسله يوم القيامه حتى ياذن الله له الا رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فان الله قد اذن له فى الشفاعه من قبل يوم القيامه و الشفاعه له و للائمه من ولده ثم بعد ذلك للانبياء صلوات الله عليهم و على محمد و آله قال: حدثنى ابى عن ابن ابى عمير عن معاويه بن عمار عن ابى العباس المكبر قال دخل مولى لامراه على بن الحسين صلوات الله عليهما على ابى جعفر عليه السلام يقال له ابو ايمن فقال يا ابا جعفر تغرون الناس و تقولون شفاعه محمد شفاعه محمد فغضب ابوجعفر عليه السلام حتى تربد وجهه ثم قال و يحك يا ابا ايمن اغرك ان عف بطنك و فرجك اما لو قد رايت افزاع يوم القيامه لقد احتجت الى شفاعه محمد صلى الله عليه و آله و سلم ويلك فهل يشفع الا لمن و جبت له النار؟ ثم قال: ما من احد من الاولين و الاخرين الا و هو محتاج الى شفاعه محمد صلى الله عليه و آله و سلم يوم القيامه ثم قال ابو جعفر عليه السلام ان لرسول الله صلى الله عليه و آله و سلم الشفاعه فى امته و لنا شفاعه فى شيعتنا و لشيعتنا شفاعه فى اهاليهم ثم قال: و ان المومن يشفع فى مثل ربيعه و مضر و ان المومن ليشفع حتى لخادمه و يقول يا رب حق خدمتى كان يقينى الحر و البرد» ص 539.
2. امام رضا عليه السلام از پدرانش از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى فرمايد كه فرمود: رسول خدا چون روز قيامت شود حساب شيعيان ما به عهده ى ما واگذار مى شود پس هر كس كه مظلمه اش ميان او و مردم باشد از مردم مى خواهيم كه آن حق را بر ما به بخشد و آنان نيز مى بخشند و هر كس مظلمه اش ميان او و ما باشد سزاوارتر به عفو و گذشت خواهيم بود. «احمد بن ابى جعفر البيهقى باسناده عن الرضا عن آبائه عن اميرالمومنين عليهم السلام قال قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم اذا كان يوم القيامه ولينا حساب شيعتنا فمن كانت مظلمته فيما بينه و بين الله عز و جل حكمنا فيها فاجابنا و من كانت مظلمته بينه و فيما بين الناس استوهبناها فوهبت لنا و من كانت مظلمته فيما بينه و بيننا كنا احق من عفا و صفح» ص 219 عيون.
3. امام صادق عليه السلام فرمود: چون روز رستاخيز شود خداى تعالى اولين و آخرين را در يك جا جمع مى كند پس تاريكى شديدى آنان را فرا مى گيرد كه ناله شان بلند مى شود و مى گويند پروردگارا اين تاريكى را از ما بردار فرمود...
خلاصه روايت اين كه، گروهى مى آيند كه نور پيشاپيش آنان حركت مى كند كه صحراى محشر را روشن مى سازد. اهل محشر مى گويند اينان پيامبرانند يا فرشتگان و يا شهدا پس از جانب خداى تعالى ندا مى آيد كه هيچ يك از اين گروه نيستند از خود آنان مى پرسند كه شما كيانيد؟ مى گويند: «نحن العلويون نحن ذريه محمد رسول الله نحن اولاد على ولى الله نحن المخصوصون بكرامه الله نحن الامنون المطمئنون» پس ندا از نزد خداى تعالى به آنان مى رسد: «اشفعوا فى محبيكم و اهل مودتكم و شيعتكم فيشفعون فيشفعون» درباره ى دوستان و ارادتمندان و شيعيانتان شفاعت كنيد پس آنان شفاعت مى كنند و شفاعتشان مورد قبول واقع مى شود (امالى صدوق ص 171 -1170).
4. ابى بصير از امام صادق روايت مى كند كه فرمود: شيعيان ما از نور خدا آفريده شده اند و به خدا باز مى گردند به خدا قسم كه شما به ما خواهيد پيوست روز قيامت و همانا كه ما شفاعت خواهيم كرد و شفاعت ما مورد قبول واقع خواهد شد به خدا سوگند شماها حتما شفاعت خواهيد نمود و شفاعتتان پذيرفته خواهد گرديد و هيچ شخصى از شما نيست مگر اين كه آتشى در جانب چپ او و بهشتى در جانب راست او ظاهر خواهد شد پس دوستانش را به بهشت و دشمنانش را به آتش وارد خواهد نمود. «شيعتنا من نور الله خلقوا و اليه يعودون و الله انكم لملحقون بنا يوم القيامه و انا لنشفع فنشفع و والله انكم لتشفعون فتشفعون و ما من رجل منكم الا و سترفع له نار عن شماله و جنه عن يمينه فيدخل احباءه الجنه و اعدائه النار» (علل ص 421).
5. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: چون در مقام محمود بايستم درباره ى صاحبان گناهان كبيره شفاعت خواهم كرد و خداى تعالى شفاعتم را خواهد پذيرفت به خدا قسم كه درباره ى آنان كه ذريه مرا آزردند شفاعت نخواهم كرد «جعفر بن محمد عن ابيه عن آبائه عليهم السلام قال قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم اذا قمت المقام المحمود تشفعت فى اصحاب الكبائر من امتى فيشفعنى الله فيهم و الله لا تشفعت فيمن آذى ذريتى» (امالى ص 177).
6. معاويه بن وهب گويد از امام صادق عليه السلام معناى آيه شريفه ى «لا يتكلمون الا من اذن له الرحمن و قال صوابا» را پرسيدم فرمود: «نحن و الله الماذون لهم فى ذلك اليوم و القائلون صوابا» به خدا قسم ماييم آنانى كه آن روز اجازه دادند و سخن از روى صواب و حق گويند عرض كردم فدايت شوم چه مى گوييد؟ فرمود: «نمجد ربنا و نصلى على نبينا و نشفع لشيعتنا فلا يردنا ربنا» پروردگارمان را تمجيد مى گوييم بر پيامبرمان صلوات مى فرستيم براى شيعيانمان شفاعت مى كنيم پس پروردگار ما، ما را رد نمى كند يعنى شفاعت ما را مى پذيرد (ص 183 محاسن).
7. شخصى به امام صادق عليه السلام عرض كرد: ما را همسايه اي است از خوارج كه مى گويد: «محمد» روز قيامت در فكر خويش است چگونه به شفاعت كردن مى رسد «ان محمدا يوم القيامه همه نفسه فكيف يشفع»؟ امام صادق عليه السلام فرمود: يك نفر از اولين و آخرين نيست مگر آن كه روز قيامت نيازمند شفاعت «محمد» خواهد بود: «ما احد من الاولين و الاخرين الا و هو يحتاج الى شفاعه محمد صلى الله عليه و آله و سلم يوم القيامه» (ص 184 محاسن).
8. جابر بن يزيد گويد امام باقر عليه السلام مرا فرمود: اي جابر در هيچ حاجتى از دشمن ما كمك مگير و از او چيزى مخواه و از وى شربت آبى سئوال مكن همانا مومن گذارش به او مى افتد در آتش پس مى گويد: اي مومن مگر من به تو چنين و چنان خدمت نكردم؟ پس مومن از او شرمنده مى شود و او را از آتش نجات مى دهد و مومن به همين جهت مومن ناميده شده كه او بر خدا امان مى دهد و خداوند امان دادن او را اجازه مى فرمايد: «يا جابر لا تستعن بعدونا فى حاجه و لا تستعطه و لا تسئله شربه ماء انه ليمر به المومن فى النار فيقول يا مومن الست فعلت بك كذا و كذا فيستحيى منه فيستنقذه من النار فانما سمى المومن مومنا لانه يومن على الله (فيجبر) فيومن امانه» (ص 185 محاسن).
9. امام صادق عليه السلام فرمود: روز قيامت كه بشود حساب شيعيان ما به ما واگذار مى شود آنچه براى خدا است از خداى تعالى مى خواهيم كه آن را بما به بخشد پس آن به سودى آنها مى شود و آنچه براى مردم است از خداى تعالى مسئلت مى كنيم كه عوض آن را به صاحبانش بدهد پس آن هم به سود آنها مى شود و آنچه براى ما است پس آن هم به سود آنها مى شود و سپس اين آيه شريفه را قرائت فرمود: «ان الينا ايابهم ثم ان علينا حسابهم» و چندين روايت ديگر از كنزالفوائد ص 71.
10. اميرالمومنين عليه السلام فرمود: خداى تعالى به بندگانش مهربان است و از رحمتش بود كه يكصد رحمت آفريد. يك رحمت از همه ى آن رحمتها را در ميان همه ى خلايق قرار داد و به واسطه ى همان است كه مردم به همديگر مهربانند و مادر به فرزندش مهربان است و مادران حيوانات نسبت به بچه هاشان دل سوزند و چون روز قيامت شود اين يك را بر آن نود و نه، رحمت اضافه مى فرمايد پس با آن همه رحمت امت محمد صلى الله عليه و آله و سلم را رحم مى كند، سپس آنان را درباره ى هر كس كه دوست داشته باشند از مسلمانان شفاعتش كنند شفيع قرار مى دهد تا آن جا كه يكى مى آيد به نزد يكى از مومنين شيعه و مى گويد: مرا شفاعت كن او مى گويد: تو چه حقى بر من دارى؟ مى گويد: روزى تو را از آب سيراب كردم پس او بيادش مى آيد پس شفاعتش مى كند و شفاعتش پذيرفته مى شود پس ديگرى مى آيد و مى گويد مرا بر تو حقى است شفاعتم كن مى گويد: چه حقى بر من دارى؟ مى گويد در روز گرمى تو در سايه ى ديوارم آرميدى پس شفاعتش را مى كند و شفاعتش پذيرفته مى شود و همين طور شفاعت مى كند تا آن كه در حق همسايگانش دوستانش و آشنايانش شفاعت مى كند پس همانا مومن بر خدا گرامى تر از آنست كه شما گمان مى كنيد «قال اميرالمومنين عليه السلام الله رحيم بعباده و من رحمته انه خلق ماه رحمه جعل منه رحمه واحده فى الخلق كلهم فبها يتراحم الناس و ترحم الوالده ولدها و تحنن الامهات من الحيوانات على اولادها فاذا كان يوم القيامه اضاف هذه الرحمه الواحده الى تسع و تسعين رحمه فيرحم بها امه محمد صلى الله عليه و آله و سلم ثم يشفعهم فيمن يحبون له الشفاعه من اهل المله حتى ان الواحد ليجيى ء الى مومن من الشيعه فيقول اشفع لى فيقول: و اي حق لك على؟ فيقول: سقيتك يوما ماء فيذكر ذلك فيشفع له فيشفع فيه و يجيئه آخر فيقول ان لى عليك حقا فاشفع لى فيقول و ما حقك على؟ فيقول استظللت بظل جدارى فيشفع له فيشفع فيه و لا يزال يشفع حتى يشفع فى جيرانه و خلطائه و معارفه فان المومن اكرم على الله مما تظنون»: تفسير الامام العسكرى. از اين روايات و دهها روايات ديگر استفاده مى شود كه دامنه ى شفاعت در روز قيامت وسيعتر از آن است كه ما گمان مى كنيم و اصولا قوانين عالم آخرت چنانچه در اين روايت نيز اشاره فرمود بر اساس رحمت واسعه است و از حساب عمل و جزا بيرون است و بر اين نكته ى عرفانى اشاره فرموده است حضرت امام خمينى قدس سره در كلماتشان از جمله در توضيح جمله اي از وصيت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به على عليه السلام آن جا كه فرمود: در مقابل هر قطره اشكى از خوف خدا هزار خانه براى تو در بهشت بنا مى شود «يبنى لك بكل دمعه الف بيت فى الجنه» مى فرمايد: و آنچه لازم است اشاره به آن آنست كه بعضى از نفوس ضعيفه ى غير مطمئنه به امثال اين ثوابهاى بسيار براى امور جزئيه خدشه مى كنند غافل از آنكه اگر چيزى در نظر ما در اين عالم كوچك آمد دليل نمى شود كه صورت غيبيه و ملكوتيه ى آن نيز حقير و ناچيز است چه بسا باشد كه موجود كوچكى ملكوت و باطن آن در كمال عظمت و بزرگى باشد، چنانچه هيكل مقدس و صورت جسمانى رسول اكرم و نبى مكرم معظم صلى الله عليه و آله و سلم يكى از موجودات كوچك اين عالم بود و روح مقدسش محيط به ملك و ملكوت و واسطه ى ايجاد سماوات و ارضين بود پس حكم كردن به حقارت و كوچكى چيزى بحسب صورت باطنى ملكوتى فرع علم به عالم ملكوت و بواطن اشياء است و از براى امثال ماها حق اين حكم نيست و ما بايد چشم و گوشمان باز به فرمايشات علماى عالم آخرت يعنى انبياء و اولياء عليهم السلام باشد.
و ديگر آن كه بناى آن عالم بر تفضل و بسط رحمت غير متناهيه ى حق جل وعلا گذاشته شده است و تفضلات حق تعالى را حد و منتهايى نيست و استبعاد از تفضل جواد على الاطلاق و صاحب رحمت غير متناهيه از كمال جهل و نادانى است، جميع اين نعمتهايى كه به بندگان عنايت فرموده كه از احصاى آنها بلكه احصاى كليات آنها عقول عاجز و سرگردان است بدون سابقه ى سئوال و استحقاق بوده پس چه مانعى دارد كه به مجرد تفضل و بدون هيچ سابقه اضعاف مضاعف اين ثوابها را به بندگان خود عنايت فرمايد؟ آيا بناى عالمى كه به نفوذ اراده ى انسانى قرار داده شده و درباره ى آن گفته شده: «فيها ما تشتهيه الانفس و تلذ الاعين» با آن كه اشتهاى انسانى حد محدودى و قدر مقدرى ندارد درباره ى آن مى توان اين استبعاد را كرد؟ خداى تبارك و تعالى آن عالم را طورى مقرر فرموده و اراده ى انسانى را طورى قرار داده كه به مجرد اراده هر چه را بخواهد موجود كند موجود مى كند.
اي عزيز راجع به اين گونه ثوابها، اخبار و احاديث شريفه يكى و دو تا و ده تا نيست كه انسان را مجال انكارى بماند بلكه فوق حد تواتر است جميع كتب معتبره ى معتمده ى احاديث مشحون از اين نحو احاديث است مثل آن است كه ما به گوش خود از معصومين عليهم السلام شنيده باشيم و طورى نيست كه باب تاويل را انسان مفتوح كند پس اين مطلبى را كه مطابق نصوص متواتره است و مصادم با برهان هم نيست بلكه با يك نحو از برهان نيز موافق است بى سبب انكار كردن از ضعف ايمان و كمال جهالت است انسان بايد در مقابل فرموده ى انبياء و اولياء عليهم السلام تسليم باشد هيچ چيز براى استكمال انسانى، بهتر از تسليم پيش اولياى حق نيست خصوصا در امورى كه عقل براى كشف آنها راهى ندارد و جز از طريق وحى و رسالت براى فهم آنها راهى نيست اگر انسان بخواهد عقل كوچك و اوهام و ظنون خود را دخالت دهد در امور غيبيه ى اخرويه و تعبديه شرعيه كارش منتهى مى شود به انكار مسلمات و ضروريات و كم كم از كم بزياد و از پائين به بالا منجر مى شود فرضا شما در اخبار و سند آنها خدشه داشته باشيد با آن كه مجال انكار نيست در كتاب كريم الهى و قرآن مجيد آسمانى كه خدشه نداريد در آن جا نيز امثال اين ثوابها مذكور است مثل قوله تعالى: «ليله القدر خير من الف شهر» و مثل قوله تعالى «مثل الذين ينفقون اموالهم فى سبيل الله كمثل حبه انبتت سبع سنابل فى كل سنبله ماه حبه و الله يضاعف لمن يشاء» بلكه گمان نويسنده آن است كه يك پايه ى اين استبعادات و انكارها بر عجب و بزرگ شمردن اعمال گذاشته شده است. مثلا اگر يك روز روزه بگيرد يا يك شب را به عبادت احيا كند پس از آن بشنود از براى آنها ثواب بزرگى را استعباد نمى كند با آن كه عينا اگر بنا بر خود عمل باشد اين استبعاد هست، ليكن چون اين عمل خود را بزرگ شمرده و اعجاب به آن نموده تصديق ثواب آن را مى كند.
اي عزيز: تمام عمر ما كه پنجاه شصت سال است فرض مى كنيم كه در آن قيام كنيم، به جميع وظايف شرعيه و به ايمان صحيح و عمل صالح و توبه ى صحيحه از اين دنيا برويم آيا اين مقدار اعمال و ايمان ما را چه مقدار جزا هست؟ با آن كه به حسب كتاب و سنت و اجماع جميع ملل چنين شخصى مورد رحمت حق است و به بهشت موعود مى رود بهشتى كه در آن جا مخلد در نعمت و راحت و موبد در رحمت و روح و ريحان خواهد بود آيا در اينجا مجال انكارى هست با اين كه اگر بناى جزاى عمل باشد- فرض باطل كه عمل ما جزايى داشته- اينقدرى كه عقل از تصورش كما و كيفا عاجز است نخواهد بود پس معلوم شد كه مطلب بر اساس ديگر مبتنى است و بر پايه ى ديگر چرخ مى زند آن وقت هيچ استبعادى باقى نمى ماند و براى انكار راهى باز نخواهد ماند: پايان سخن حيات بخش دلهاى افسرده و مرده از حضرت امام خمينى قدس سره.
در اين جا ممكن است يك اشكال پيش بيايد و آن اين كه اين گونه اعتقاد در مردم موجب تجرى آنان به گناه خواهد بود. و به اعتماد شفاعت محمد و آل محمد عليهم السلام دست به هر نوع از گناه خواهند زد و اين چنين عقيده و رفتار علاوه بر مفاسد فردى و اجتماعى كه دارد با حكمت تشريع احكام و تسنين سننن منافات دارد.
اين اشكال پاسخهاى چندى دارد كه ما بطور اجمال به يكى از آنها اشاره مى كنيم و آن اين كه بدون شك و ترديد آيات قرآنى و روايات متعدده ى متواتره صراحتا دلالت بر آن دارند كه اگر كسى موفق به توبه ى حقيقى شد و براستى به سوى خداى تعالى بازگشت خداى تعالى از باب تفضل وعده ى استجابت و قبولى توبه او را داده و مسلما توبه اش پذيرفته و گناهانش آمرزيده خواهد شد هر چند بار گناهش سنگين و سنگين تر باشد.
با توجه به اين مطلب گوييم هر گاه آيات و روايات توبه موجب تجرى مردم به گناه باشد و با حكمت تشريع منافات داشته باشد در باب شفاعت نيز ما ملتزم چنين اشكالى مى شويم و شما هر جوابى كه به روايات و آيات توبه داديد ما همان پاسخ را درباره ى شفاعت خواهيم داد. و اما آنچه شهيد «مطهرى» به آن استناد كرده و آن گونه شفاعت را در دنيا ظلم و در آخرت غير ممكن دانسته اگر ظلم بودنش را در دنيا بپذيريم از آن جهت است كه دنيا خانه تزاحم است و ترجيح حقى معارض با حق ديگرى است و اين معنى در آخرت كه عالم وسيعى است و تزاحمى آن جا وجود ندارد متصور نيست و قياس آن عالم به اين دنيا و اعتقاد بر اين كه چيزى كه در اين دنيا ظلم است در آن عالم غير ممكن خواهد بود قياس نادرستى است و چون مزاحمت و تضييع حقى در آن عالم متصور نيست حقيقت شفاعت عبارت خواهد بود از اظهار كرامت اولياء خدا و ارج نهادن خداى تعالى به محبت محبين خود و اين مطلب از اساسى ترين اصول محبت است، خصوصا از كسى كه غنى بالذات است و كرمش نامتناهى و نعمتش بى پايان و نسبت شخص يا اشخاصى كه در لوح دلشان جز الف قامت دوست نبود كه: لاجل عين الف عين تكرم.
نويسنده اين بحث را با كلامى با ارزش از استاد بزرگ حوزه ى علميه نجف اشرف آيه الله العظمى آقاى حاج «سيد ابوالقاسم خوئى» مرجع تقليد شيعيان دام ظله ختم مى كنم و شايد روشن گر پاسخ اشكال مذكور نيز باشد و آن اين كه روزى در محضرشان سخن از شفاعت مى رفت و دقيقا به ياد دارم كه صبح پنجشنبه، پس از ختم مجلس روضه هفتگى شان كه در منزلشان تشكيل مى شد بود ايشان فرمودند، اگر دو مطلب نبود ما از نظر فقهى فتوا مى داديم كه به استناد روايات شفاعت هر كس هر كارى را كه مى خواهد انجام دهد و هر گناهى كه مورد رغبت نفس است مرتكب شود و ليكن دو مطلب مانع از صدور چنين فتوا است:
1. اين كه روايات شفاعت به هر وسعت و شمول كه باشد بطور مسلم شامل حال كفار نيست و تنها مسلمان و حتى موحد (اگر بگوييم) مشمول شفاعت خواهد بود و كسى مسلمان يا موحد محشور مى شود كه با عقيده اسلامى و توحيد از دنيا برود و در جرات به گناه و لاابالى بودن نسبت به معاصى الهيه اين خطر وجود دارد كه ايمان و عقايد حقه در اثر ظلمت گناه از آدمى به هنگام مرگ سلب شود و انسان بى دين و بى ايمان از دنيا برود چنانچه خداى تعالى مى فرمايد: «ثم كان عاقبه الذين اساوا السواى ان كذبوا بايات الله و كانوا بها يستهزئون» آخر و سرانجام كار آنان كه به اعمال زشت و كردار بد پرداختند اين شد كه كافر شدند و آيات خدا را تكذيب نموده و آنها را به مسخره گرفتند و در روايات نيز بدين معنى اشاره شده است.
2. مسئله برزخ و عذاب عالم قبر است كه بر حسب بعضى از روايات شفاعت اهل بيت عليهم السلام در عالم آخرت و روز قيامت است و فرموده اند: كه برزخ به عهده ى خودتان است و عذاب برزخ كما و كيفا نمونه اي از عذاب آخرت است و معلوم نيست كه تا چند ميليون سال طول خواهد كشيد «اعاذنا الله و جميع اخواننا من عذاب القبر و رزقنا الله جميعا شفاعه محمد و اهل بيته و الصالحين من عباده». «يا نافذ العده يا وافى القول يا مبدل السيئات باضعافها من الحسنات انك ذو الفضل العظيم»: اي آن كه وعده اش نافذ است و به قولش وفا مى كند.
نكته ى ادبى عرفانى: در زبان عرب وعده دو لغت دارد، اگر نسبت به عمل خيرى درباره طرف باشد آن را وعده گويند و اگر وعده ى بدو تهديدى باشد آن را وعيد گويند به خلاف زبان فارسى كه خير يا شر بودن آن را بايد با قرينه ى لفظى يا غير لفظى فهماند مثلا بايد بگوييم وعده ى خير داد يا وعده ى شر داد ادبيات عرب وعده ى خير را با تنها كلمه ى (وعده) ادا مى كند و وعده ى شر را با تغييرى در هيئت لفظ و به اصطلاح بر وزن باب افعال (ايعاد) بيان مى كند (وعده) يعنى وعده نيك به او و (اوعده) يعنى وعده ى شر به او داد و تهديدش كرد و از اين بحث ادبى نتيجه عرفانى جالبى، گرفته شده است و آن اينكه برخلاف وعده عمل كردن را عرب نوعى دروغ مى داند كه اگر كسى وعده به كسى داد و عمل نكرد در وعده اش دروغ گفته است اما مخالفت وعيد را نه تنها زشت و دروغ محسوب نمى كند، بلكه نوعى كرم و بزرگوارى مى شمارد.
برخوردى ميان دو نفر از ادباى عرب نقل شده يكى به نام ابى عمرو بن علا و ديگرى عمرو بن عبيد كه اين دو در مسجد به هم رسيدند، اولى به دومى گفت: اين چيست كه از تو درباره ى وعد و وعيد بگوشم مى رسد؟ گفت خداى تعالى وعده هايى و وعيدهايى داده است و به هر دو، عمل خواهد كرد ابوعمرو گفت: ابيت ابا عثمان الا العجمه و لا اعنى عجمه لسانك و لكن فهمك: اي ابا عثمان تو از كجى، دست برنمى دارى غرضم نه آن است كه زبانت كج است لكن كج فهم هستى عرب پس گرفتن وعده را پستى و لئامت مى داند ولى باز پس گرفتن وعيد را كرم و بزرگوارى مى شمارد، سپس اين شعر را مثال آورد كه شاعر عرب مى گويد:
و انى اذا او عدته او وعدته
لمخلف ايعادى و منجز موعدى
من هر گاه وعده ى بد يا وعده ى خوب بدهم در مورد وعده ى بد وعده خلافم اما به وعده ى خوبم وفا مى كنم و سر اين مطلب آن است كه وعده ى نيك حقى است بر عهده ى وعده دهنده كه اگر به نفع خود بر آن وعده عمل نكند از لئامت او است ولى وعده بد تهديدى است از صاحبش كه اگر از اين حق خود صرف نظر كند دليل بر كرامت نفس و گذشت او است از اين جهت است كه خداى تعالى كه جامع صفات كماليه است و از هر عيب و نقصى مبرا است مخالفت وعده ى خود نفرمايد: «ان الله لا يخلف الميعاد» و ليكن مخالفت ايعاد از كرم و بزرگوارى او است «ان فى ذلك لبشرى للذين يخافون سوء الحساب»، «يا مبدل السيئات باضعافها من الحسنات»: اي آن كه گناهان را به چندين برابر از حسنات تبديل مى كنى. بعضى از بزرگان فرموده اند: كه اين جمله از دعا اشاره است به آيه مباركه: «الا من تاب و آمن و عمل عملا صالحا فاولئك يبدل الله سيئاتهم حسنات» سپس از ابن عباس و ديگران نقل فرموده كه اين تبديل در دنيا صورت مى گيرد به اين معنى كه خداوند شركشان را تبديل به ايمان مى كند و كشتن مسلمانان را به كشتن مشركين و زنا را به عفت و پاكدامنى و هكذا پس خداى تعالى به كسانى كه چنين اعمال صالحه انجام دهند، بشارت داده كه هر گاه توبه كنند و ايمان بياورند اين چنين تبديلى صورت مى پذيرد و ليكن ظاهر آن است كه اين جمله معنايى شامل از آيه ى مباركه دارد كه به عنوان يكى از اسماء مقدسه ى الهى مطرح شده است و اشاره بودن اين جمله به آيه شريفه مانند آن است كه بگوييم نام مقدس رحمان يا رحيم اشاره است به آيه ى مباركه: «و المومنون و المومنات بعضهم اولياء بعض يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و يقيمون الصلوه و يوتون الزكوه و يطيعون الله و رسوله اولئك سيرحمهم الله» پيدا است كه كسى كه داراى اين صفات باشد مشمول رحمت الهى است و يكى از موارد ظهور رحمت است نه اين كه اين اوصاف شرط شمول رحمت است و بدون آنها از رحمت الهى نصيبى ندارد.
و مويد اين معنى است كلمه ى باضعافها كه در آيه مباركه نيست و نيز رواياتى از ائمه دين عليهم السلام رسيده است كه بيانگر آن است كه اين نام مقدس خود، ظهورات و تجلياتى دارد از جمله روايتى است از امام صادق عليه السلام كه فرمود: چون روز قيامت شود خداى تعالى بر بنده مومنش تجلى مى كند و يك يك گناهان او را به او گوشزد مى فرمايد سپس آنها را مى آمرزد آنچنان كه هيچ فرشته مقرب و پيغمبر مرسلى از آن آگاه نمى شود و آنچه را كه مومن خوش ندارد ديگرى آن را بفهمد بر او پوشيده مى فرمايد. سپس به گناهانش مى فرمايد حسنات بشويد: «اذا كان يوم القيامه تجلى الله تعالى بعبده المومن فيقفه على ذنوبه ذنبا ذنبا ثم يغفر له لا يطلع على ذلك ملكا مقربا و لا نبيا مرسلا و يستر عليه ما يكره ان يقف عليه احد ثم يقول لسيئاته كونى حسنات» و بعضى از بزرگان همانگونه كه اصل تبديل سيئات به حسنات را توجيه كرده اند، به مانند آنچه از ابن عباس و ديگران نقل شد در تبديل به اضعاف نيز توجيهاتى آورده اند كه وجه وجيهى ندارد پس از آن كه مبناى اين تبديل بر فضل الهى است كه عبارت است از احسان ابتدايى و بدون علت و لذا است كه نامهاى مقدس در دعا با جمله ى شريفه انك ذو الفضل العظيم پايان يافته است و الحمد لله رب العالمين
