اللهم وفر بلطفك نيتى، و صحح بما عندك يقينى، و استصلح بقدرتك ما فسد منى.
وفور نيت و تصحيح يقين
پروردگارا به لطف و كرم خود، نيت مرا وافر و زياد گردان و يقين مرا با آن لطائف و اسرارى كه خودت مى دانى تصحيح كن و در صحت و سلامتى قرار بده و آنچه از فكر و عمل من كه فاسد شده است به قدرت خود به صلاح و اصلاح برسان. اين جملات هم دنباله ى جملات اول دعا، همان حالت تسليم و انقياد را ضمن دعا و خواهش، پرورش مى دهد كه امام عليه السلام وجود خود را و تمامى موجوديت خود را در اختيار خدا قرار مى دهد و از او خواهش مى كند كه نواقص وجودى او را برطرف سازد و او را به كمال مطلق برساند. مى گويد: اى خدا، به لطف و كرم خود نيت مرا وافر گردان. وفر وفور به معناى كشش و امتداد شيى ء و يا شخص است به سوى
كثرتهاى كمى و كيفى و يا كيفى مطلق. آنچنانكه دانه ى گندم و يا هسته ى يك درخت ميوه، به سوى كمال و رشد پرورش پيدا مى كند، در وضع و حالى قرار مى گيرد كه از يك شيى ء كم و قليل و ناچيز، آن همه بركات كمى و كيفى به وجود مى آيد. بركات كمى، يعنى ميوه هاى زياد، چندين هزار كيلو از يك درخت. بركات كيفى يعنى آن لطافتها و شيرينى ها و مزه ها و نيروها و تقويتها كه به وسيله ى ميوه براى انسان حاصل مى گردد. درختها در مسير يك چنين كشش و گسترشى آنقدر ميدان دارند كه خداوند از يك درخت، مى تواند تمامى اهل عالم را تغذيه كند و به آنها قوت و قدرت ببخشد. امام چهارم (ع) خود را مانند يك شجره، در شعاع اين جمله، تسليم خدا مى كند و مى گويد كه نيت مرا وافر و زياد گردان. نيت، بخصوص در اين جمله، به معناى تصميم و همت است كه انسانها در حركات تكاملى و يا در زندگى خود به اندازه ى همت، تصميم مى گيرند و به اندازه ى همتى كه دارند سرمايه گذارى مى كنند تا به آنچه خواسته اند برسند. همت يك انسان اين است كه باغى و درختى داشته باشد، و همت انسان ديگر اين است كه چندين هكتار باغ و زراعت داشته باشد، و همت انسان ديگر اينكه، مالك الرقاب شود و بر همه ى انسانها حكومت كند. اگر درست در حركات انسانها در شعاع نيتها و همتها دقت كنيم، مشاهده مى كنيم كه سرمايه گذارى و حركت و فعاليت آنها به ميزان همت و نيت آنها مى باشد. كسى كه مى خواهد به ثروت ميليارد تومانى برسد، چندين ميليون تومان، و آن ديگرى كه مى خواهد به ثروت ميليون تومانى برسد، چندين هزار تومان سرمايه گذارى مى كند. همت و نيت، يگانه عامل سرعت حركت و يا كندى حركت و يا سرمايه گذارى بيشتر و كمتر مى باشد. شما در ميدان مسابقه مى توانيد تاثير همت را در حركت مشاهده كنيد. مثلا در ميدان دويدن براى عده اى يك كيلومتر ميدان، معرفى كنيد كه تا انتهاى يك كيلومتر بايستى بدوند، و براى عده اى ده كيلومتر، و براى عده اى بيشتر. در شرايطى كه نيروى حركت و دويدن آنها يكسان باشد، در تصميم گرفتن و يا سريع و كند حركت كردن مختلف هستند. آنها كه يك كيلومتر مى خواهند بدوند آن را مهم نمى دانند و آرام حركت مى كنند، و آنها كه تصميم دارند ده كيلومتر بدوند، اراده شان و سرعت زيادتر اتخاذ مى كنند، و به همين
كيفيت، نيتها و همتها نمايشگر انتهاى ميدان مسابقه است، يعنى هر انسانى همينقدر حركت مى كند و سرمايه گذارى مى نمايد كه خود را به نيت و همت خود برساند، كم باشد يا زياد، پس از آنكه به نيت خود رسيد متوقف مى گردد و خود را چنان مى بيند و مى داند كه به مقصد رسيده است. انسانها در تكامل علمى و ايمانى و رسيدن به مقامات و درجات، به همان جا مى رسند كه نيت داشته اند و تصميم گرفته اند مشهور است كه مى گويند دانشمندى پسر خود را آزمايش كرد و پرسيد كه تو تصميم دارى در اين درس خواندن، به چه مقامى برسى؟ پسر جواب داد كه مى خواهم خود را به علم و مقام پدرم برسانم. پدر، ناراحت شد كه تو با اين همت ضعيف، به جائى نمى رسى، من تصميم داشتم كه خود را به علم و مقام امام برسانم، به اينجا رسيده ام، تو كه مى خواهى به مقام من برسى به كجا خواهى رسيد! در اين رابطه گفته اند: علو الهمه من الايمان. همت عالى، از لوازم ايمان است. همت، آن درجه و مقامى است كه انسان به عقل و دانش خود، حدود آن را معين مى كند و در حركت و فعاليت، تصميم دارد كه خود را به همان حدود و مقام برساند، و نظر به اينكه انسانها در دانش و بينش، محدود هستند قهرا، همت آنها هم محدوديت پيدا مى كند زيرا با ابزار محدود، ترسيم خط نامحدود، محال است. عقل و دانش انسان محدود است، قهرا آنچه را در نظر مى گيرد، محدود خواهد بود. از طرفى، ميدان حركت و فعاليت و لطف و كرم الهى، نامحدود مى باشد، يعنى آنچه خدا براى ما ساخته و مقدر كرده است نامحدود است، و آنچه خود، آن را مى خواهيم و مى سازيم محدود مى باشد، و شما مى دانيد كه محدود، در برابر نامحدود، صفرى و يا عددى بسيار ضعيف و ناچيز بيشتر نيست كه مى گويند اگر محدود بر نامحدود قسمت شود، خارج قسمت، به صفر مى رسد و اگر نامحدود بر محدود تقسيم گردد، خارج قسمت، به بى نهايت مى رسد. امام چهارم كه خود را مخلوقى محدود مى داند، و يقين دارد كه آنچه خود، انتخاب مى كند و براى خود مقدر مى نمايد، محدود است و اين محدود، در برابر بى نهايت لطف و كرم الهى، در حد صفر است، حدود همت و نيت خود را به خدا واگذار مى نمايد و مى گويد: پروردگارا تو در اين ميدان مسابقه، نيت و همت مرا وافر و زياد گردان. وفور نيت خود را به اراده ى خدا
مى سپارد. و وفور در اينجا به معناى كثرت عددى نيست كه از خدا تقاضاى نعمتهاى بيشتر و زيادتر بنمايد، زيرا عدد، در بى نهايت كم است هر چند كه زياد باشد. بلكه وفور، به معناى كشش و امتداد به سوى كيفيتها و از كيفيتها به بى نهايت است، يعنى از خداوند متعال نعمتهائى نامتناهى خواهش مى كند، به كيفيتى كه دائم در حركت به سوى نامتناهى و نامحدود باشد، زيرا اگر انسان احساس كند كه در حركات خود به جائى مى رسد كه در آنجا بايستى متوقف گردد و از آنجا به بعد راهى و جائى نيست، احساس اين توقف، انسان را ناراحت مى كند و زندگى او را به صورت حبس خانه درمى آورد. پس انسان بايستى هميشه در حركت و سير، به سوى نامحدود باشد و اين حركت به سوى نامتناهى، همت نامتناهى لازم دارد كه اين همت نامتناهى، از موجود متناهى، يعنى انسان، ساخته و ميسر نمى شود، لذا امام چهارم عليه السلام، تعيين نيت و همت خود را به خدا واگذار مى كند و مى گويد: پروردگارا به لطف و كرم خود، همت مرا عالى و نيت مرا وافر گردان. جمله ى دوم در اين تقاضا و خواهش، تصحيح يقين است كه از خداوند متعال خواهش مى كند كه اى پروردگار متعال، يقين مرا تصحيح كن، آن چنانكه آنچه را مى دانم و اعتقاد دارم صد در صد، مطابق با واقعيت و حقيقت باشد. مبادا به چيزى عقيده داشته باشم و به دنبال آن بروم كه در علم و تقدير تو چنان چيزى نباشد و يا ميسر نگردد. يكى از مسائلى كه از نظر روانى مضر و خطرناك است و انسانها را به ياس و هلاكت مى كشاند، معتقد بودن و يقين پيدا كردن به چيزى است كه خلاف واقع باشد، مانند انسانى كه در بيابان حركت مى كند و عقيده دارد در متن اين بيابان و يا انتهاى آن، شهر با بركتى و يا چشمه ى آب حياتى هست، طبق اعتقاد و عقيده ى خود، حركت مى كند و هر چه مى رود و مى بيند، به جز سراب، چيزى نيست و بالاخره، به ياس و نوميدى منتقل مى شود، از حركت، باز مى ماند و در همانجا مى خوابد و هلاك مى گردد، زيرا در همان ابتداى حركت، برخلاف واقعيت و حقيقت، اعتقاد پيدا كرده بود، يعنى يقين به وجود شهرى داشت كه چنان شهرى در اين بيابان، آفريده نشده است. اگر از همان ابتداى حركت، عقيده به چنين شهرى نداشت و در جاى خود متوقف مى شد، بهتر بود از اينكه اين همه نيرو
صرف كند و به جائى نرسد. حركات تكاملى هم به همين كيفيت است. انسانها بايستى به آن خدائى اعتقاد و يقين پيدا كنند كه يك حقيقت و يك واقعيت باشد، و همچنين در راهى به سوى او حركت كنند كه صد در صد آنها را به شهر با بركت لطف و كرم الهى برساند. مبادا طالب مجهول مطلق باشند و يا اينكه راه راست را به سوى معلوم مطلق از دست بدهند و در خط انحرافى حركت كنند كه در اين صورت، از كوشش و تلاش و دين و عقيده و معلومات خود نتيجه نمى گيرند و از نظر روانى به ياس و نااميدى، مبتلاء مى شوند. در اين رابطه خداوند متعال در آيه اى از سوره ى كهف مى فرمايد: به شما خبر دهم چه كسى از همه بيشتر خسارت مى بيند؟ همان انسانى كه در خط انحرافى، به سوى هدفى مجهول حركت مى كند و اينطور عقيده و يقين پيدا كرده است كه در راه راست، صد در صد به سوى مقصدى معلوم و مطابق واقع حركت مى كند. قهرا در انتها پس از آنكه سرمايه ى عمر خود را به باد فنا داده است به ياس و نوميدى مبتلاء مى شود. انسانها در خطوط علم و عقيده، مانند انسانهائى هستند در بيابان خشك و سوزان كه دورنمائى از چشمه ى آب حيات و شهر با بركت، به نظر آنها آمده است، مى دانند در سطح كره ى زمين، يك چنين چشمه ى آب حيات هست اما نمى دانند كجاست و در كدام جهت است. بعضيها به حساب خيالات و فرضيات حركت مى كنند تا آن چشمه را بيابند، و بعضيها در اختيار يك راهبر و راهنماى بصير و بينا و آگاه به تمام نقاط كره ى زمين و انتخاب خط مستقيم به سوى نقطه ى معين. در اينجا فقط كسانى به مقصد مى رسند و نتيجه مى گيرند كه در اختيار آن راهبر بصير و بينا باشند، و ديگران كه بر طبق خيالات و فرضيات حركت كرده اند، يك در ميليون و ميليارد، به نتيجه نمى رسند. تصحيح يقين در بيان امام چهارم، به همين معنا است كه از خدا مى خواهد زمام حركات فكرى و تكاملى او را به عهده بگيرد و خط حركت به سوى واقعيتها و حقيقتها را ترسيم كند و خود رهبر و راهنماى فكر و علم امام چهارم باشد تا مبادا ثانيه اى از عمر امام چهارم و يا قدمى از قدمهاى تكاملى او در خلاف جهت باشد
كه به ياس و نوميدى در اصلاح عمل فاسد دچار شود و يا لااقل در اثر انحراف از مقصد گرفتار عذاب و محروميت گردد.
بيان علمى در اصلاح عمل فاسد
جمله ى سوم در اين فراز اين است كه از خداوند تقاضا مى كند كه اى خدا، با قدرت قاهره ى خود، آنچه از اعمال من كه فاسد و تباه بوده است به صلاح تبديل كن. با توجه به كلمه ى استصلاح يعنى كلمه ى صلح، از باب استفعال، اين حقيقت كشف مى شود كه از خدا مى خواهد تا از عمل فاسد او، صلاح به وجود آورد، زيرا مى گويد از اعمال فاسد من صلاح به وجود آر. نكات علمى و لطيف اين جمله ى شريفه خيلى زياد است كه شايد از نظر علمى و عرفانى با مسائل مشكل و يا ممتنعى روبرو شود، كه از آن مشكلات و يا ممتنعات در عرفان و حكمت، تعبير به قلب ماهيت و يا جعل محال مى شود. حضرت از خدا تقاضا مى كند كه عمل فاسد او را اصلاح كند و يا از عمل فاسد او صلاح به وجود آورد. با اينكه اصلاح عمل فاسد و يا خارج كردن صلاح از عمل فاسد، شايد محال و ممتنع باشد زيرا اعمال و اخلاق انسانها مانند ساير نهادهاى طبيعت است. در طبيعت چيزهائى هست كه صالح آفريده شده و چيزهائى هست كه فاسد خلق شده، از آنچه فاسد است صلاح، ظاهر نمى گردد و از آنچه صالح است فساد پيدا نمى شود. مانند اين است كه از گرگها بخواهيم با گوسفندها و آهوها آشتى كنند و با آنها مهربان باشند. و يا از گوسفندها بخواهيم عمل درندگى و سبعيت انجام دهند، كه البته يك چنين تقاضائى خلاف واقعيت است، زيرا گرگها در آفرينش، درنده اند و از درندگان، به جز فساد و درندگى، چيزى ظاهر نمى شود، و همچنين از گوسفندان، به جز اعمال گوسفندى چيزى ظاهر نمى گردد، و اگر از خدا بخواهيم قلب ماهيت كند، يعنى هندسه ى خلقت گوسفند را به هم بزند و دو مرتبه آن حيوان را به خاصيت و طبيعت گرگ بسازد و يا هندسه ى وجودى گرگ را به هم بزند و آن را به صورت گوسفند خلق كند، البته خداوند بر اين كار قادر است و راه فنى و علمى آن هم واضح است، وليكن در اين صورت آن،
گوسفند نيست بلكه گرگ است، و آن گرگ هم در اين قلب ماهيت، گوسفند است، مگر اينكه خدا با قدرت قاهره ى خود، آن حيوان را مهار كند. خدا همانطور كه از هر نوع ماده اى به هر شكلى كه بخواهد مخلوقى مى آفريند، مى تواند بعضى مخلوقات را تغيير خلقت دهد. چرنده اى در طبيعت درندگان و يا درنده اى در طبيعت چرندگان. اعمال انسانها هم از اين قبيل است، هرگز نمى توان دروغ و دروغگوئى را قلب ماهيت كرد تا منافع راست و راستگوئى داشته باشد. دروغ، با همان شرايطى كه دروغ است حتما منشاء فساد خواهد بود. راستگوئى هم با همان شرايطى كه راستگوئى مى باشد منشاء صلاح خواهد بود، همچنين امانتها و خيانتها. چگونه ممكن است از يك عمل خائنانه مصلحت پيدا شود و يا قلب ماهيت شود و به صورت يك عمل امانت جلوه كند، و همچنين امانت و خدمت به بندگان خدا، چگونه ممكن است به صورت خيانت جلوه كند و از آن فساد و مفسده به وجود آيد؟ اعمال، ماهيتهاى مشخص و معينى دارند و بر اساس همين ماهيتها ممكن نيست كه از كفر و گناه زندگى بهشتى و سعادت پيدا شود و يا از ايمان و تقوى، زندگى جهنمى و شقاوت ظاهر گردد. به همين مناسبت گناهكاران تا توبه نكنند و از خط كفر و گناه به خط ايمان و تقوى منتقل نشوند امكان پيدايش سعادت براى آنها وجود ندارد و نمى توان از خدا تقاضا كرد كه كافر و گناهكار را از خط كفر و گناه به زندگى بهشتى منتقل كند، به كيفيتى كه نتايج كفر و گناه او از نوع خوشبختى و سعادت باشد، يا به عكس، از ايمان و تقوى، نتايجى به وجود آيد كه مايه ى بدبختى و شقاوت انسان گردد، به صورتى كه خداوند كفر و گناه را مانند ايمان و تقوى دوست بدارد و ايمان و تقوى را مانند كفر و گناه، دشمن بدارد. يك چنين خواهشها و تقاضاها به معناى قلب ماهيت و يا فعل محال تلقى مى شود كه هر دو در تقدير خداوند متعال جايز نيست، و شايد هم قواعد علم و حكمت، آن را قبول نكند و اگر يك چنين قلب ماهيتى در تقدير خدا جايز باشد مى توان گفت كه كفار مى توانند از كفر و گناه خود همانقدر به خدا اميدوار بوده و انتظار داشته باشند كه مومنين از ايمان و تقواى خود منتظر و اميدوار هستند. در اين صورت همه ى قاعده ها و قانونها و حسابها بهم مى خورد، با
اينكه قاعده و قانون علمى بر همه كس و همه چيز حاكميت دارد. نظير اين جمله ى شريفه در كتاب خدا آيه اى هست كه خداوند درباره ى توبه كاران مى فرمايد: اولئك الذين يبدل الله سيئاتهم حسنات. يعنى آن گروه، كسانى هستند كه خداوند بديها و بدكاريهاى آنها را تبديل به نيكوئيها و نيكوكاريها مى كند. تبديل نيكوكارى به بدكارى و يا بدكارى به نيكوكارى هم از نوع قلب ماهيت است. در ذات و نهاد عمل نيك، منفعت و مصلحت خوابيده، ممكن نيست كه از آن فساد پيدا شود، و يا در ذات و نهاد عمل بد، ضرر و فساد خوابيده، آن هم ممكن نيست تبديل به صلاح شود، و اگر اين تبديل و تبدل در علم و حكمت جايز باشد، تمامى بدان و بدكاران، از بدى و بدكارى خود مى توانند نتايج نيكان و نيكوكاران را به دست آورند و يا بعكس، نيكان و نيكوكاران از نيكى و نيكوكارى خود، ضرر بدان و بدكاران را به دست آورند. چگونه ممكن است اعمال، ماهيت و طبيعت خود را رها كند، از عمل فاسد، صلاح به وجود آيد و يا از عمل صالح، فساد پيدا شود؟ در اينجا مى بينيم امام معصوم (ع) از خداوند تقاضا مى كند كه اى خدا، از آن اعمال فاسد من صلاح استخراج كن و هر عملى از من كه فاسد انجام گرفته است تو آن را به صلاح تبديل كن. تقاضاى امام چهارم در اين دعاى شريف، ريشه ى قرآنى دارد، يعنى همان آيه اى كه تلاوت شد، كه خداوند اعمال بد بعضى اقوام را به عمل نيك تبديل مى كند. وليكن ما اينجا در راه جستن دلائل علمى و تربيتى آن مى باشيم، كه آنجا كه خدا سيئات را به حسنات تبديل مى كند، چگونه و چطور و تحت چه شرايطى يك چنين عملى انجام مى گيرد؟ در اينجا انسان و اعمال او را مى توانيم در سه جهت اندازه گيرى كنيم كه در دو جهت از اين جهات سه گانه عمل انسان، فاسد است و در يك جهت ديگر به صلاح مى انجامد. جهت اول، دوران كودكى و اعمال جاهلانه ى انسان، جهت دوم اعمال دينى، به صورت خودرايى و خودمختارى، جهت سوم، اعمال و اخلاق دينى در شعاع هدايت و رهبرى خداوند متعال كه اعمال در دو جهت اول، فسادآور است و يا لااقل صلاح آور نيست، و در جهت سوم، منشاء صلاح و مصلحت بوده و منتج به نتايج سودمندى مى شود. دوران سه گانه ى كار و فعاليت انسان: اول، حركت و اعمال انسان تا
روزى كه به عقل و عرفان برسد و وابستگى به خدا پيدا كند. در واقع حركت و فعاليت انسان تا بلوغ به عقل و دانش، چنان عقلى كه وجود خدا را درك كند، ايمان به خدا بياورد و در خط ايمان و تقوى، مسير قبلى خود را تغيير دهد. بلوغ عقلى در اينجا غير از بلوغ معمولى و سنى مى باشد كه مى گويند دختران در نه سالگى بالغ مى شوند و پسران در پانزده سالگى. و يا مى گويند پسر و دختر در هيجده سالگى مختار و آزاد هستند كه در اموال خود تصرف كنند و معاملاتشان جايز باشد. اين بلوغ سنى در واقع بلوغ پسر و دختر به دين و قانون است نه به عقل و عرفان. مثلا پسر پانزده ساله، به قانون نماز و روزه و عبادتهاى ديگر رسيده است كه بايستى نماز بخواند و روزه بگيرد، و همچنين دختران در نه سالگى يا بيشتر. وليكن ممكن است پسر و دختر، چنان عقل و معرفتى پيدا نكنند كه معنى نماز و عبادت را بفهمند، يعنى عظمت خدا را احساس نكرده اند چنان احساسى كه وادار به سجود و تسليم شوند. بلوغ به عقل، دورانى را مى گويند كه انسان به عقل و دانش خود عظمت خدا را درك كرده و خدا و راه خدا را انتخاب كرده است، يك چنان وضع فكرى و عقلى كه هرگز گمراهى براى او قابل تصور نيست. كسى كه بلوغ عقلى پيدا كند، هرگز گمراه نمى شود، و اما كسانى كه بلوغ سنى و قانونى پيدا كرده اند ممكن است گمراه شده و به گناه و معصيت آلوده شوند. تقريبا در محيطهاى سالم و اجتماعات مذهبى و علمى، دختران در سنين سى سالگى تا چهل سالگى به عقل و عرفان مى رسند، همينطور مردان، در سن چهل سالگى. سال چهلم را براى زن و مرد سال بلوغ عقلى مى دانند، يعنى در چهل سالگى اگر زن و مرد نتوانستند عظمت خدا و لزوم اطاعت او را و معناى بهشت و جهنم را درك كنند، در سالهاى بعد تا دوران پيرى خيلى مشكل است كه به عقل و عرفان برسند. اين دوره، دوره ى ابتدائى انسانهاى مومن و صالح مى باشد. پيش از بلوغ به عقل و عرفان، خودراى و خودمختارند و يا اينكه به تبعيت و تقليد از جامعه اى كه در آن زندگى مى كنند، فعاليت مى كنند. كار و حركت انسانها پيش از بلوغ به عقل و عرفان، اگر هم از نوع اعمال نيك و شايسته باشد، باز هم عمل دينى و
اطاعت خدا به حساب نمى آيد، زيرا مثلا مى گويند عبادتها قصد قربت لازم دارد. قصد قربت، آن فعل و حالى را مى گويند كه انسان عابد، عظمت خدا را درك نموده و به قصد تقرب و جلب رضايت خدا عبادت مى كند. عملى كه روى تقليد و يا حاكميت محيط باشد، يك چنين حالتى را كه قصد قربت باشد به همراه ندارد. نماز مى خواند و از خدا غافل است، روزه مى گيرد و تقرب به خدا پيدا نمى كند، و همينطور كارهاى نيك ديگر. كفار هم گرچه كافرند وليكن اعمال نيكى مانند صله ى رحم و احسان به مردم از آنها سر مى زند. گرچه به جامعه خدمت كرده اند وليكن مستحق اجر الهى و آخرتى نيستند، زيرا آن خدمات روى حاكميت محيط و يا تقليد از جامعه اى بوده است كه در آن زندگى مى كنند، نه از روى اطاعت و بندگى خدا. به همين مناسبت ائمه ى اطهار (ع) در ارشادات خود مى گويند، از نماز شما و عبادتهاى شما، آن حالاتى قبول است كه توجه به خدا داريد و عظمت او را درك مى كنيد. از نماز شما آنقدرى قبول است كه اقبال قلبى به همراه اقبال بدنى داريد. اگر تن شما رو به قبله باشد وليكن از مسير قلب و نيت به ياد خدا نباشيد، نماز شما قبول نيست، كه با يك چنين نمازى تقرب به خدا پيدا نمى كنيد. به همين كيفيت، در تمامى عبادتها و مراسم نماز و نياز و حج و روزه، تذكر داده اند كه توجه قلبى شما به خدا و ادراكات عقلى، دليل تقرب است. امام چهارم عليه السلام با يك حاجى به نام شبلى سخن مى گويد، مى فرمايد: آيا آنجا كه غسل احرام كردى و تن خود را براى پوشيدن لباس احرام شستى، چنان نيتى كردى كه دل و روح تو از گناهان شسته شود و گرد و غبار غفلت و معصيت از دل تو برداشته شود؟ حاجى مى گويد: نه! فقط لباس پوشيدم و غسل كردم و چنين نيتى نداشتم. حضرت مى فرمايد: پس تو غسل نكردى و احرام نپوشيدى. و فرمود: آنگاه كه طواف كردى و دور خانه گرديدى، آيا چنين نيت كردى كه قلب تو مجذوب خدا باشد و همچون پروانه اى به دور شمع خدا بگردد. عرض كرد: نه! دور خانه خدا طواف كردم ولى يك چنين رابطه ى قلبى نداشتم. حضرت مى فرمايد: پس تو طواف نكردى. همينطور، در برابر هر ذكرى و دعائى و عملى، آن رابطه ى قلبى عابد را با خدا مطرح مى كند و مى فرمايد: هر عبادتى كه توام با رابطه ى قلبى
باشد انسان را به خدا نزديك مى كند و اگر فاقد اين رابطه باشد، صورت بى محتوائى بيشتر نيست. پس به طور كلى، صورت اعمال و عبادتها و حركات نيك و بد، از روابط قلبى و ادراكات عقلى جدا است. گناه و معصيت هم به همين صورت است. گاهى انسان معصيت مى كند به قصد بى اعتنائى و جرات و جسارت به خدا و پيغمبران، و گاهى معصيت مى كند به دليل حاكميت محيط فساد و گناه، و قصد بى اعتنائى به خدا و اولياء خدا را ندارد. معاصى خطرناك كه انسان را به كفر و شرك مى كشاند، معاصى نوع اول است كه انسان به عظمت خدا و اولياء خدا بى اعتناء باشد، جرى و جسور باشد، نه به كيفيت نوع دوم كه تحت تاثير محيط كفر و فساد واقع شده باشد. اين دوره ى اول حركات تكاملى انسان است كه در مقايسه با دوران دوم، يك كودكستان، و انسان در اين دوره، يك كودك شناخته شده است. همانطور كه كودكان در دوران كودكى پدر و مادر را اذيت مى كنند و از دستورات آنها سرپيچى مى كنند وليكن اين اذيتها و بازيگريها بين آنها و پدر و مادر، عداوت و دشمنى ايجاد نمى كند، و شايد از محبوبيت آنها هم نمى كاهد. اعمال خوب و بد انسانها در اين دوران قبل از بلوغ به عقل و عرفان هم، بين آنها و خدا عداوت و دشمنى به وجود نمى آورد، زيرا آنها نه در اطاعت و عبادت خود قصد تقرب داشته اند و عظمت خدا را درك كرده اند و نه هم در گناه و معصيت قصد تجرى و جسارت داشته اند. در واقع، در نهاد آنها يك چنين ادراكاتى به نام عقل پيدا نشده است كه يك عامل داخلى آنها را وادار به اطاعت و ترك معصيت كند، بلكه در يك دوران بى تفاوتى هستند، گرچه از روى تقليد و عادت، اعمال بد و خوبى را مرتكب مى شوند. به همين مناسبت، در تعريف عقل گفته اند كه آن يك نيروئى است كه انسان عاقل را وادار به اطاعت خدا و كسب مقامات آخرتى مى كند. امام صادق عليه السلام در حديثى كه در كتاب كافى از آن حضرت نقل شده است مى فرمايد: العقل ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان. يعنى عقل، نيروئى است كه به كمك آن، انسان، خدا را عبادت مى كند و مقامات بهشتى به دست مى آورد. پس عبادتها و اطاعتها، روى عادت و تقليد و حاكميت محيط، يك عبادت عاقلانه نيست و در دين هم براى
آن، ارزش مقدماتى قائل شده اند، نه ارزش وجودى، يعنى عبادت به تقليد و حاكميت محيط، همينقدر مى ارزد كه انسان را مى كشاند به خط عبادت و اطاعتى كه توام با عقل و عرفان باشد و اگر از وصول به عقل و عرفان منقطع شود عبادت انسان عابد به كفر و گناه برگردد، آن ارزش مقدماتى هم از بين مى رود كه آن را حبط اعمال مى نامند و خداوند درباره ى آنها مى فرمايد: حبطت اعمالهم. در اينجا ممكن است سئوال و جوابى مطرح شود كه اگر عبادت آن را مى گويند كه به عامل عقل باشد و معصيت هم عملى كه به عامل تجرى باشد، يعنى انسان عظمت خدا را درك كند و او را عبادت كند، و يا عظمت خدا درك كند و او را معصيت نمايد، اگر اطاعت و معصيت به اين كيفيت مطرح مى شود، مى گوئيم كسانى كه به عقل خود عظمت خدا را درك كرده اند و او را معصيت نموده اند، از جمله كسانى هستند كه بعد از بلوغ به عقل و عرفان گمراه شده اند، با اينكه در سطور گذشته مطرح شد كه هر كس به عقل و عرفان برسد هرگز گمراه نخواهد شد، چگونه ممكن است كسى عظمت خدا را درك كند و باز هم به خط كفر و گناه برود؟ آيا مى توانيم در اين رابطه بگوئيم كه كفار و گناهكاران يا به عقل و عرفان نرسيده اند، و يا رسيده اند و گمراه شده اند؟ در جواب سئوال بالا مى گوئيم، البته چنين است و در اخبار و روايات هم تاييد شده است كه هر كس از جانب خداوند متعال مستحق بهره ى ايمانى و عقلى گردد، يعنى در نهاد خود و وجود خود به عقل و ايمان برسد، برگشت او از اين حالت به خط كفر و گناه ممكن نيست، و اگر هم گناهى از او سر بزند به اين دليل است كه تحت تاثير محيط واقع شده و بلافاصله خود را ملامت مى كند. عقل و ايمان بخششى است الهى. اگر چه نتيجه ى كسب و فعاليت انسان است وليكن از جانب خدا و به اراده ى او به انسان افاضه مى شود. عقل و ايمان به دانش آموزى و دانشجوئى و تجربه ها و فعاليتهاى ديگر، در حالى كه انسان منقطع از لطف و اراده ى خدا مى باشد، حاصل نمى شود. به همين مناسبت كفار گرچه همه ى عمر در خط تجربه و دانش هستند، وليكن هرگز ازاين راه به عقل و ايمان نرسيده اند و نخواهند رسيد. عقل و ايمان، نتيجه ى كاسبى ها و فعاليتهائى است كه توام با اطاعت و
عبادت خدا مى باشد. مثلا كسى كه براى خدا درس مى خواند، علاوه بر عالم شدن عاقل هم مى شود، و كسى كه براى خدا به خدمت مردم مشغول مى شود، يا اشتغال به تجربه و آزمايش دارد، علاوه بر عالم شدن، عقل و ايمان هم پيدا مى كند. در اينجا خداوند اولين فيض خود را كه نيروى عقل و ايمان است به انسانى افاضه مى كند كه توجه به او دارد و دعوت پيغمبران و كتابهاى آسمانى را قبول كرده است. زيرا از طريق آيات و روايات و با تجربه هاى تاريخى ثابت شده است، كه فيض عقل و ايمان فقط به دست خداوند متعال است. آموزگاران، گرچه امام و پيغمبر باشند، نمى توانند به شاگردان خود عقل و ايمان تعليم دهند، گرچه مى توانند به آنها علم و دانش بياموزند. خداوند در آيات قرآن به پيغمبر اكرم (ص) مى فرمايد: كه تو هرگز نمى توانى دوستان خود را هدايت كنى، فقط خدا آنها را هدايت مى كند، و در آيات ديگر مى فرمايد: تو هرگز نمى توانى به كران بشنوائى و به كوران بنمايانى و قرآن را به مردگان بياموزى. انك لا تسمع الموتى و ما انت بمسمع من فى القبور. منظور از اين كران و كوران يا مردگان، همان كسانى هستند كه فاقد نيروى عقل و ايمان مى باشند گرچه به زندگى دنيا و مادى خود خيلى آگاهى و بينائى دارند. به طور كلى نيروى عقل و ايمان مانند روح حيات است كه از خط ارتباط با خدا حاصل مى شود و به هر انسانى كه عقل و ايمان افاضه شد، قابل سلب نيست و اگر افاضه نشد قابل اثبات نمى باشد. به همين مناسبت در اخبار بداء (تغيير مقدرات) گفته شده است كه خداوند، مقدرات شقى را به سوى سعادت و خوشبختى تغيير مى دهد، وليكن مقدرات سعيد را به سوى شقاوت و بدبختى تغيير نمى دهد. يعنى ممكن است خدا كافر را به خط ايمان و تقوى ببرد، وليكن ممكن نيست كه مومن را به خط كفر و گناه برگرداند. لذا مى گوئيم كسانى كه در خط كفر و گناه باقى مانده اند و تا آخر عمر به ظلم و گناه و فسق و فجور مشغولند، هرگز به عقل و ايمان نرسيده اند، و روح ايمان كه به صورت عقل جلوه مى كند در دل آنها دميده نشده است. در اينجا ممكن است سئوال شود كه اگر كفار، بلوغ عقلى پيدا نكرده اند و به عقل و ايمان نرسيده اند، مانند كودكان در برابر اعمال خود مستحق كيفر و مجازات نمى شوند. چنانكه گفته اند:
رفع القلم عن الصبى و عمد الصبى خطا. يعنى قلم تكليف از كودك برداشته شده است و كارهاى عمدى كودك مانند كارهاى خطا و اشتباه است، با اين حساب اگر انسانهاى كافر، در سنين بالا بلوغ عقلى پيدا نكرده اند، چگونه خدا آنها را در برابر كفر و گناه معذب مى كند؟ جواب اين است كه عذابها در برابر كفر و گناه بر دو قسم است. يك، عذابها، به معناى كيفر و مجازات به امر خداوند متعال. دو، عذابها، به معناى روبرو شدن با نتائج اعمال و برگشت اعمال همراه نتائج آن به صاحب عمل. عذابهاى نوع اول، مانند حدود و ديات و قصاص و كفارات است كه طبق حكم قرآن و اسلام، گناهكاران را فرامى گيرد و به آن معذب مى شوند. پيغمبر خدا و يا امام، دست سارق را قطع مى كند و قتل عمدى را قصاص مى كند، خواه قاتل و يا سارق به عقل و ايمان رسيده باشد يا نرسيده باشد. همان بلوغهاى سنى و ابتدائى، يعنى بلوغ به زندگى و قانون براى اجراى حدود و قصاص كافى مى باشد. و اما عذاب نوع دوم، در واقع به معناى گرفتار شدن به نتيجه ى عمل است. مثلا كسى كه دروغ مى گويد، ارزش و اعتبار خود را از دست مى دهد، و كسى كه ظلم مى كند، در خط انتقام مظلومين قرار مى گيرد و مظلومين، خواهى نخواهى، روزى بر او غلبه مى كنند و انتقام مى گيرند، و يا كسى كه براى مردم چاهى مى كند، در ميان همان چاه حبس مى شود. عذابهاى آخرتى، نتيجه ى اعمال است كه به كافر و گناهكار برمى گردد. كافر و گناهكار، در خط تسلط بيشتر بر ضعفا و ظلم بر بندگان خدا خود را به نيروى آتش مجهز مى كند و با آن جهنمى مى سازد، كه خود و بندگان خدا را در آن مى سوزاند. پس از ابتلاى به اين آتش و عذاب، خداوند، انسانهاى بيگناه و بندگان مظلوم را از آن آتش نجات مى دهد و كافر و ظالم را در همان آتش به حال خود واگذار مى نمايد. گرچه پدر و مادر و يا آموزگاران، ضامن شده اند كه كودك را در برابر اعمال كودكانه، مجازات نكنند و از آنها بگذرند، وليكن گاهى كودك، خود را آتش مى زند و گاهى ميان دره اى سقوط مى كند و يا با بازيهاى كودكانه، خود را به هلاكت مى اندازد، كه عذابهاى نوع دوم، گرچه كودك است، به او بر مى گردد، يعنى در آتشى كه روشن كرده است مى سوزد. عذابهاى آخرتى كه كافران
و گناهكاران به آن معذب مى شوند از نوع دوم است، يعنى مبتلاء شدن كفار به آتشهائى كه خود آن را روشن كرده اند، و يا انتقامهائى كه خود، موجبات آن را فراهم كرده اند. خداوند به كافر و گناهكار، كارى ندارد، او را در خط كفر و گناه رها مى كند وليكن آن يك خطى است كه عاقبت آن جهنم سازى و سقوط در آتش جهنم مى باشد. عامل عذابهاى آخرتى، خط عمل و حركت كفار است، نه اراده و اجراى خداوند متعال، بنابراين، كافر و گناهكار، به دليل اينكه بلوغ عقلى و ايمانى پيدا نكرده است از آتش و عذاب معاف نخواهد بود. وليكن عذابهاى نوع اول، كه غالبا از نوع تنبيهات است، ممكن است از كفار برداشته شود، چنانكه از امت پيغمبر اسلام برداشته شده. حالت دوم انسانها، بلوغ به عقل و ايمان و حركت در خط دين به حالت خود مختارى و خودرايى. در اينجا بايستى به اين حقيقت اعتراف كنيم كه ديندارى و حركتهاى عاقلانه و مومنانه به دو كيفيت انجام مى گيرد. اول به اراده و آزادى و خودكارى خود انسان. دوم، به كيفيت تفويض و واگذارى حركات دينى به اراده ى خداوند متعال. در تفسير آيه ى امانت گذشت كه خداوند متعال بر دارندگان بار امانت و حاملين آن را ملامت مى كند و مى فرمايد: انه كان ظلوما جهولا. يعنى اين انسان، بسيار جاهل و ظالم است كه خود مدعى حركت، در دين و رسيدن به كمال و حمل بار امانت شده است. شايد جواب شعر حافظ شيرازى در اين رابطه، جواب درستى نزد خداوند متعال داشته باشد، كه حافظ مى گويد:
آسمان، بار امانت نتوانست كشيد
قرعه ى فال، به نام من ديوانه زدند
يعنى خداوند بارى را كه آسمانها نتوانستند بردارند، به دوش اين انسان ديوانه گذارد و مجبور كرد كه بردارد. اگر خدا به حافظ بگويد كه چنين قرعه اى نزدم و چنين بارى به دوش تو نگذاشته ام، حافظ، به جواب واقعى شعر خود خواهد رسيد. اين بار امانت، حركت در خط دين، و حركت در خط تكامل است، كه انسان آن چنان در خط دين حركت كند كه تمامى اعمال و اقوالش، مطابق تقدير و نقشه ى تكاملى خدا باشد. اين
خط، آنقدر مجهول و دقيق است كه ائمه ى اطهار (ع) در معرفى آن فرموده اند: خطى است از موى باريكتر و از شمشير برنده تر، آيا انسانهاى صد در صد عاقل و عالم مى توانند با علم و عقل خود در اين خط حركت كنند؟ جواب منفى است، يعنى دقت و باريكى خط تكامل، فوق نيروى عقل و دانش است. انسانهاى صد در صد عاقل، دليل عقل كامل آنها اين نيست كه با دقت و با حتياط در اين خط حركت كنند، بلكه علامت عقل كامل اين است كه دست خود را در دست خدا نهند و كار خود را به خدا واگذار كنند و از خدا بخواهند كه آنها را از اين خط باريك عبور دهد و به كمال برساند. در اين تفويض و واگذارى كه شايد عرفاى اصيل و حكيم از آن تعبير به فناى فى الله مى نمايند، انسان مى تواند صد در صد يقين داشته باشد كه به مقصد واقعى كه همان كمال مطلق است برسد. وليكن اگر بخواهد در حال انقطاع و جداى از اراده ى خدا و واگذارى كار به خدا در اين خط، حركت كند، هر قدمى هزاران سقوط و خطرات خواهد بود. ديندارى، به معناى حركت در خط خداست الا اينكه اين حركات به دو كيفيت انجام مى گيرد كه يكى از آن دو كيفيت، مطلوب خدا نيست، و اگر هم در اين كيفيت، كسى به ساحل نجات برسد، از عفو خدا استفاده كرده است، وليكن كيفيت دوم، صد در صد مطلوب و محبوب خدا مى باشد و نجات انسان در اين كيفيت، صد در صد حتميت دارد، زيرا مسئوليت، به خدا واگذار شده و انسان، مانند همان كوهها و آسمانها كه در برابر حمل بار امانت گفته اند: ابينا ان نحملها و نشفق منها، انسان همچنين منطقى دارد كه در برابر اين خط باريك مى گويد: اللهم انى ابيت ان احمل امانتك التى ابت السموات و الارض و الجبال ان يحملنها و اشفقن منها. يعنى پروردگارا، من مانند همان آسمان و زمين و كوهها كه از حمل بار امانت ترسيدند و كنار رفتند، ترسيدم و كنار رفتم، حركت در اين خط را به تو واگذار كردم و دست خود را به دست تو دادم، تو آنچنانكه مى خواهى مرا ببر، يا اگر مى خواهى مرا متوقف كن يا اگر مى خواهى، تند ببر و يا با كندى ببر، من كار خود را به تو واگذار كردم. افوض امرى الى الله، ان الله بصير بالعباد. اگر انسان بتواند اينطور مقدرات خود را به خدا بسپارد و فانى در اراده و فعل
خداوند متعال گردد، يك چنين انسانى از انسانهاى دسته سوم است كه اقوال و اعمال او صد در صد منتج نتيجه مى شود و به ثمر مى رسد، خطاها و اشتباهات از علم و عمل او برداشته مى شود، به مقام عصمت مى رسد ولى اگر در حالات و حركات پيش از اين باشد، هر چند كه آن حالات و حركات دينى بوده و انسان، خود را عامل حركت در خط دين خدا مى داند، نماز مى خواند و روزه مى گيرد و يا به بندگان خدا خدمت مى كند. وليكن هنوز به آن حال تسليم و تفويض نرسيده است. گرچه انسانها در اين حركت مومنانه و عاقلانه، مطلوب و محبوب خدا هستند، كه دوران كودكى و كودكستانى خود را رها نموده، به دوران عقل و ايمان انتقال پيدا كرده اند، وليكن هرگز در حسن عمل و كيفيت اعمال و حركات دينى و تكاملى، به پايه ى اهل عصمت و تفويض نمى رسند. ما انسانها نماز مى خوانيم، ائمه ى معصوم هم نماز مى خوانند. ما روزه مى گيريم، و آنها هم روزه مى گيرند، به همين كيفيت در بسيارى از اعمال و اقوال، شباهت به آنها داريم، ولى هرگز چنان نيستيم كه آنها هستند و به آنجا نرسيده ايم كه آنها رسيده اند، و چنان نفهميده ايم كه آنها فهميده اند. آنها اولياء كامل خدا، و انسانهاى كامل هستند و ما افتخار مى كنيم كه شباهت به آنها داشته باشيم و حركات آنها را تقليد كنيم. در همين رابطه فرموده اند: نحن الناس و شيعتنا اشباه الناس و ساير الناس نسناس. يعنى ما انسانهاى كامل و مطلق هستيم و شيعيان ما شباهت به ما دارند و در خط ما حركت مى كنند وليكن ساير مردم كه از خط مكتب ما خارجند، نصف انسانند، و يك دوم آدم اند، كه مى گويند كلمه ى نسناس نصف ناس بوده است، يعنى يك دوم انسان. مثلا كودكان انسانند، پدر و مادر هم انسانند، وليكن كودكان، يك دهم يا يك پنجم پدر و مادر هستند. با اين حساب گرچه پيروان پيغمبران و ائمه، در خط دين خدا حركت مى كنند وليكن در تسليم و تفويض، تا مثل آنها و مانند آنها نشوند، به مقصد آنها نمى رسند و چنان نمى شوند كه آنها شده اند. اين هم دسته ى دوم كه در قياس با گروه اول، مانند قياس بى سواد و باسواد و قياس دانش آموز با كودكان خارج از مكتب و مدرسه مى باشد. يعنى انسانهاى گروه اول از مكتب دين خارجند، تمامى حركاتشان كودكانه و ظالمانه
است، گرچه بسيارى از اعمال آنها نافع به زندگى مالى و مادى بشر باشد. خدا آنها را كودك مى داند و دوره ى زندگى آنها را كودكستانى مى شناسد و به پيغمبر اكرم مى فرمايد: ذرهم ياكلوا و يتمتعوا و يلههم الامل. و جاى ديگر مى فرمايد: ذرهم فى خوضهم يلعبون. و باز مى فرمايد: انما الدنيا لهو و لعب. كه حاصل هر سه آيه اين است كه خداوند، به پيغمبر مى فرمايد: كفار و منافقين را رها كن تا در اين زندگى به بازى و بازيگرى و لهو و لعب مشغول باشند و اين دنيا براى آنها كودكستانى بيشتر نيست. و اما گروه دوم، دوران كودكى خود را رها كرده، به عقل و ايمان رسيده اند، در حوزه ى تعليم و تربيت خدا قرار گرفته اند وليكن باز هم چنان نيستند كه خدا آنها را بپسندد و اعمالشان صد در صد مطلوب خدا باشد. خداوند و ائمه ى اطهار (ع) همچون يك پدر عالم و مربى با آنها مدارا مى كند تا روزى كه به ثمر برسند. و اما گروه سوم: انسانهاى كامل، انسانهائى كه در خط عصمت و در شعاع ولايت و تربيت مستقيم خدا انجام وظيفه مى كنند. انسانهاى مرحله ى سوم، انسانهاى كامل هستند و يا اينكه در مسير حركت به كمال مطلق مى رسند. آنها افرادى هستند كه در زندگى خود مانند بچه ها در رحم مادر و يا مانند ساير موجودات طبيعت، در زمين و آسمان و كوه و دريا و صحرا از خود سلب اختيار و اراده نموده، اراده و انتخاب را به خدا واگذار كرده اند، به كيفيتى كه خدا آنها را مى سازد، نه اينكه آنها خود حركت كنند و بروند. خدا آنها را بپا مى دارد و آنها را مى برد، به زبان آنها مى گويد، و به اراده ى آنها اراده مى كند و بالاخره اسباب و ابزار كامل اراده و انتخاب خداوند متعال هستند. كسى نگويد كه حركت به اين كيفيت، جبر مطلق است و دلالت دارد بر اينكه انسان از خود سلب آزادى و اختيار نموده، حركت و اختيارات را به خداوند متعال واگذار كرده است. آزادى، به معناى اين است كه من در خط دين حركت مى كنم، من خود را مى پرورانم و من نماز مى خوانم و يا حج خانه خدا بجا مى آورم. و جبر، به معناى اين است كه خدا مرا مى برد، و خدا مرا پرورش مى دهد، و خدا عامل واداركننده ى به
نماز و روزه و حج جهاد من مى باشد. جبر، در قضاوتهاى قرآن مردود شناخته شده و همه جا دلالت مى كند بر اينكه انسان در انتخابات و اختيارات، آزاد مطلق مى باشد كه خداوند در سوره ى كهف مى فرمايد: و قل الحق من ربكم، فمن شاء فليومن و من شاء فليكفر. و يا در سوره ى دهر مى فرمايد: اما شاكرا و اما كفورا. تو راه حق را بنما و راه حق را بگو. هر كس مايل است ايمان بياورد و هر كس مى خواهد كافر شود. همه جا آيات قرآن و احاديث آل محمد (ص) دلالت بر آزادى و اختيار انسان مى كند و حركات جبرى را محكوم مى كند. جواب اين است كه اولا، آزادى انسان در انتخاب است نه در حركت. همه جا اختيار و انتخاب، به آزادى بوده و حركت، به جبر و اكراه مى باشد. چنانكه گفته شد، انسانها همه جا در مسير زندگى، سر دو راهى قرار مى گيرند، حق و يا باطل، در اين دو راهى، آنچه به آنها واگذار شده است فقط انتخاب است نه حركت. براى تفكيك انتخاب از حركت، مى توانيم انسانها را در ارتباط با حلال و حرام قرار دهيم و ببينم كه آزادى انسان به چه كيفيت مى باشد و چگونه انتخاب، از حركت جدا شده است. انسانهاى تشنه و گرسنه و نيازمند به چيزهاى ديگر از قبيل غذا و مسكن و زن و زندگى و آنچه براى ادامه ى حيات آنها لازم است با حلال و حرام روبرو مى شوند، غذاى مشروع و نامشروع. و به همين كيفيت، ساير نيازمنديها در برابر آنها قرار گرفته. خداوند، نوعى از اين غذاها و خوراكها را حرام كرده و نوع ديگر را حلال، مانند كسى كه مى تواند از راه مشروع و يا نامشروع، به زندگى خود ادامه دهد. در اينجا مشاهده مى كنيد كه احتياجات انسان، و نياز او به آنچه براى ادامه ى حيات لازم است، يك عامل واداركننده و حركت دهنده ى او براى زندگى مى باشد. تشنگان، نمى توانند از آشاميدن آب صرفنظر كنند، و همچنين گرسنگان از خوردن غذا و برهنگان از پوشيدن لباس و ديگر چيزهائى كه نيازمند به آن هستند. درست نيست كه خداوند، با عامل تشنگى و گرسنگى، انسان را وادار به خوردن و آشاميدن كند، و سپس او را مجازات نمايد كه چرا خوردى و چرا آشاميدى. به همين مناسبت، در آيات قرآن و احاديث وارده، در
موارد اضطرار، تكليف از انسان برداشته مى شود. گرسنه و تشنه و برهنه و ساير نيازمندان، براى رفع نياز مى توانند از محرمات استفاده كنند، زيرا نياز آنها به غذا و خوراك و مسكن، عامل جبر است كه آنها را به بهره بردارى مجبور مى كند. خداوند در صورتى مى تواند انسان را به ترك محرمات مكلف نمايد كه در برابر هر نوع غذا و خوراكى كه بر او حرام كرده، غذا و خوراك حلال قرار دهد. مثلا دو ظرف آب، يكى حلال و ديگرى حرام، و يا دو نوع حركت براى ادامه ى زندگى، يكى مشروع و ديگرى نامشروع، و يا اينكه تبعيت از دو پيشوا، يكى بر حق و ديگرى بر باطل، در يك چنين مواردى كه انسان مى تواند نيازمنديهاى خود را از طريق حلال و مشروع تامين نمايد، مكلف مى شود كه به راه نامشروع نرود و از محرمات استفاده ننمايد، گرچه تشنگى و گرسنگى، انسان را به خوردن آب و غذا مجبور مى كند، انسان مكلف نشده است كه از خوردن آب و غذا خوددارى كند، بلكه مكلف شده است كه از هر چيزى، حلال و مشروع آن را انتخاب نموده، خدا و اولياء خدا را به پيشوائى انتخاب كند، نه شيطان و اولياء شيطان را. به همين مناسبت و روى اين قاعده كه حركت، اضطرارى و اجبارى بوده، انسان متوقف و بدون حركت، در تاريخ پيدا نشده است كه نه در راه حق حركت كند و نه در راه باطل، بلكه تمامى انسانها به عامل طبيعت، براى ادامه ى حيات، مجبور به ادامه ى زندگى هستند، خواه در اين راه حق و يا در راه باطل. و خداوند در قرآن خبر مى دهد كه هر دو گروه حق و باطل را كمك مى كند كه به مقاصد مشروع و نامشروع خود برسند: كلا نمد هولاء و هولاء من عطاء ربك و ما كان عطاء ربك محظورا. يعنى ما هر دو گروه حق و باطل را كمك مى كنيم تا به مقصد خود برسند، و هيچ يك از اين دو گروه، از بخشش و كرم الهى محروم نشده اند. با اين مقدمه، خيلى روشن است كه آزادى انسان، در انتخاب است نه در حركت، و انسان، در موردى مكلف به اجراى دستور الهى مى شود كه سر دو راهى قرار گيرد. انسانهاى يكنواختى كه نتوانسته اند حق و باطل را تجربه كنند و آن دو را با يكديگر مقايسه نمايند، مانند ديوانگان و يا سفهاء و كودكان و يا جهال قاصر كه
عقلشان به چيزى نرسيده است، مكلف به تكليف الهى نشده اند، انسانهاى مكلف، مورد ملامت واقع مى شوند كه چرا به جاى حق، باطل را اختيار كرده اند. كسى آنها را ملامت نمى كند كه چرا خورده اند و آشاميده اند و زندگى كرده اند. و در اينجا كه اختيار و انتخاب، فقط به انسان واگذار شده است، سه نوع انتخاب، به فكر انسان عرضه شده است كه نوع سوم آن بهترين و كاملترين نوع انتخاب است و آن سه نوع انتخاب، عبارتست از، يك: انتخاب زندگى، به هوى و هوس و خودرائى و خودمختارى منهاى ارتباط به دين خدا و يا حركت در خط اولياء خدا. دو: حركت در خط دين خدا و قبول حاكميت دين و حاكميت اولياء خدا و ادامه ى زندگى در مسير دين و پيروى اولياء خدا و پيغمبران. سه: ارتباط كامل و مستقيم به خداوند متعال و انتخاب او و تفويض كارها به او و حاكميت دادن اراده ى خدا بر تمامى حركات و سكنات و قيام و قعود. انسانهاى نوع سوم، خدا را به پيشوائى و رهبرى انتخاب كرده اند و او را به فكر و اراده ى خود حاكميت داده اند. در اينجا مى گوئيم كه انسانهاى متوسط و نوع دوم، وظيفه دارند كه پيشوايان و ائمه را به پيشوائى انتخاب كنند و در خط آنها حركت نمايند، وليكن پيغمبران و ائمه ى اطهار كه انسانهاى كامل هستند چه كسى را به پيشوائى اختيار نموده و از او علم و دانش آموخته اند. امت هر پيغمبرى، پيغمبر خود را بين خود و خدا واسطه قرار داده است، شخص پيغمبر، چه كسى را واسطه قرار مى دهد و از چه مكتبى علم و دانش مى آموزد؟ جواب اين است كه پيغمبر، بدون واسطه، به خدا مربوط شده و خدا را بر خود حاكميت داده است وليكن ساير مردم، پيغمبر را واسطه قرار داده اند و به او متوسل شده اند. به همين دليل، پيغمبران از تمامى امت خود برتر و بالاتر شناخته شده اند. پس انسانهاى نوع سوم، از آزادى خود استفاده نموده مستقيما به خدا مربوط شده و اراده ى خدا را بر خود حاكميت داده اند نه اينكه خدا آنها را در اين انتخاب مجبور كند، وليكن بعد از انتخاب، حركت و ادامه ى زندگى براى هر سه گروه به اجبار و اكراه انجام مى گيرد. زيرا چنانكه گفته شد انتخاب به آزادى و حركت به اضطرار انجام مى گيرد
خواه به سوى بهشت و خواه به سوى جهنم. اين سه نوع حركت كه در واقع سه نوع تحول و يا تحولات سه گانه در زندگى انسان به شمار مى رود، در طول يكديگر واقع مى شود، همچون ترتيب شمارش اعداد: يكم، دوم، سوم كه عدد سوم، بدون عدد اول و دوم، قابل ظهور نيست، همچنين عدد دوم بدون عدد اول. و در انتقال و تحول سوم، تمامى حركات و فعاليتهاى انسان، در دو مرحله ى اول و دوم به ثمر مى رسد و بهترين نتيجه به دست مى آيد. فرمايش امام چهارم عليه السلام كه در اين جمله از خداوند تقاضا مى كند كه هر فسادى از او سر زده، خداوند اصلاح كند، در انتقال سوم قابل توجيه خواهد بود. در واقع اگر زندگى را به مدرسه و مكتب تشبيه كنيم و انسان را مانند دانش آموز و دانشجو در اين مدرسه و مكتب، كليه ى حركات و سكنات و اعمال و افعال و افكار، چه در جهت حق و چه در جهت باطل، در واقع الفباى زندگى انسان است كه از هر حركتى، آموزى به وجود مى آيد و انسان از هر حادثه اى پند و موعظه اى مى گيرد تا روزى كه آخرين نتيجه را از زندگى خود به دست آورد. و شما مى دانيد كه ارزش اعمال و افعال و حركات ابتدائى، در انتها پيدا مى شود، مانند يك زراعت يا يك درخت، ظرف شش ماه يا چند سال، در حركت و تكامل است، و فقط در چند روز آخر زندگى به ثمر مى رسد. تمامى حركات چند ساله و يا چند ماهه، در همان روزهاى آخر ارزش پيدا مى كند. اگر ميوه هاى درخت كه يك روز يا دو روز مانده كه پخته شوند قطع گردد، ارزش خود را از دست مى دهد و تمامى حركات قبلى، بدون نتيجه مى ماند. انسان هم درست مانند همين اشجار و زراعتها است كه در انتها به ثمر مى رسد. ثمرات تمامى اين خواندنها و دانستنها و نوشتن ها، روزى است كه انسان عظمت خدا را درك نموده، خود و زندگى خود را به خدا واگذار نمايد. در اين واگذارى، تمامى حوادث گذشته كه مانند پله هاى نردبان بوده است به ثمر مى رسد. مولاى متقيان عليه السلام در اين رابطه مى فرمايند: و انما يعتبر الامور باخرها. يعنى هر كارى در انتها ارزش پيدا مى كند و معتبر شناخته مى شود. با اين حساب، هر عملى و هر انسانى صلاح و
شايستگى خود را در آخر كار به دست مى آورد. اگر در مسافت نزديك به آخر متوقف شود و خود را و اعمال خود را به ثمر نرساند، و يا از نزديك به آخر، به قهقراء برگردد، در اين توقف و قهقراء، تمامى عمر او و اعمال او هدر مى شود و تمامى تجربه ها ضايع مى گردد، كه يك چنين انسانى را در فرهنگ اسلام، مرتد مى خوانند، كه مرتدين، از كفار بدترند. در قانون اسلام، كفار در خط كفر و در حال كفر، حق ادامه ى حيات و زندگى دارند، وليكن مرتدين: كسانى كه مدتى در خط اسلام حركت نموده و پيش از آنكه اعمال اسلامى آنها به ثمر برسد به كفر برگشته اند، مرتد شناخته مى شوند و محكوم به اعدام هستند. پس در واقع، اگر تمامى عمر، زندگى را و كليه ى اعمال و افعال او را پيش از وصول به آخر، و پيش از وصول به ثمره و نتيجه در نظر بگيريم، مشاهده مى كنيم كه تمامى آن اعمال و افعال، در حال توقف انسان يا در برگشت به قهقراء، فاسد و تباه مى شود، مانند ميوه هاى نارسى است كه روى زمين ريخته مى شود. در صورتى آن تجربه ها و اعمال، صلاح و شايستگى پيدا مى كند كه انسان، در مسير زندگى، خود را به خدا برساند و در دايره ى حكومت و ولايت او قرار گيرد. در اين دايره، خداوند كليه ى اعمال گذشته او را كه در واقع الفباى زندگى بوده است به ثمر مى رساند و نتيجه مى دهد. پس ما گذشته ها را اگر از آينده ها جدا كنيم، آنها را فاسد و تباه مى بينيم، و اگر به آينده ها مربوط كنيم و تا آخر كار، زندگى خود را ادامه بدهيم، صلاح و ثواب پيدا مى كند. در اين رابطه امام چهارم (ع) در اين جمله: و استصلح بقدرتك...، از خداوند خواهش مى كند كه اعمال و اخلاق گذشته ى او را كه اگر به خود واگذار شود فاسد و تباه است، به ثمر برساند و نتيجه ى مطلوب را از شجره ى زندگى او ظاهر سازد. در خاتمه ى اين بحث، باز سئوال و جوابى مطرح مى شود كه طرح آن براى تفهيم واقعى اين جمله در دعاى مكارم الاخلاق لازم است. سئوال اين است كه اعمال و اخلاق ابتدائى زندگى انسان، اگر از نوع حركات جاهلانه باشد، مانند بازى كودكان و يا اعمال لهو و لعب كه وقت و عمر انسان را مى گيرد و ثمره اى ندارد، در ارتباط با يك چنين بازيها و اعمال لهو و لعب، مى توانيم بگوييم كه تمامى اين اعمال، الفباى زندگى
انسان است كه ممكن است عاقبت، از همين بازيها ثمرات و نتائج ارزشمندى در ارتباط با اراده ى خدا ظاهر گردد، لااقل به ميزانى كه انسان در انتهاى كمال، دوره ى گذشته ى زندگى خود را درك كند كه يك سلسله بازيها و لهو و لعب بيشتر نبوده، و بر اساس همين ادراكات، از خداوند متعال بخواهد كه دوران آينده ى زندگى او را عالمانه و حكيمانه قرار دهد. وليكن اعمالى كه از نوع گناهان صغيره و يا كبيره بوده است مانند قتل نفس و سرقت و قسمهاى دروغ و اعمال منافى عفت و عقوق والدين، چگونه صاحب يك چنين اعمالى مى تواند از خدا بخواهد كه اعمال فاسد او را اصلاح كند و از اين همه فساد، صلاح به وجود آورد؟ زيرا تمامى انسانها چه مطيع باشند چه عاصى، حق دارند دعاى مكارم الاخلاق را بخوانند و مندرجات آن را از خدا بخواهند. پس انسانى كه صاحب يك چنان گناهان كبيره اى بوده است، چگونه از خدا بخواهد كه اى خدا، اعمال فاسد مرا به صلاح تبديل كن و يا از اين اعمال فاسد و تباه من، ثمرات صالح و شايسته توليد بنما؟ جواب اين است كه اعمال انسان، خواه از نوع بازى و لهو و لعب باشد و يا از نوع گناهان صغيره و كبيره، خواهى نخواهى آموزنده است. از هر عملى، علمى پيدا مى شود. گناهكاران، پس از برخورد به نتايج بد گناه، آگاهى پيدا مى كنند كه بد كرده اند و از آن بديها به خدا پناه مى برند. انواع اعمالى كه از نوع بازى و لهو لعب است نيز به همين كيفيت، انسان را آموزش مى دهد كه بازى و لهو و لعب، ثمره اى و فايده اى ندارد و همين آگاهيها موجب مى گردد كه گناهكاران از گناه خود توبه كنند و بازيگران به اعمال حكيمانه و عالمانه برگردند. همين برگشت به سوى خدا كه در واقع، نتيجه ى ضربه هائى است كه از بازيها و گناههاى كوچك و بزرگ ديده اند، موجب مى گردد كه از آن همه فساد و خرابى، صلاح و ثواب به وجود آيد. آنچه مهم مى باشد اين است كه انسان، به خدا پناهنده شود و از خط كفر و گناه برگردد كه در اين صورت، خدا وعده داده است دوران زندگى توبه كار را مانند دوران زندگى انسانهاى صالح و مومن به ثمر برساند.
فارسی
اللهم وفر بلطفك نیتى، و صحح بما عندك یقینى، و استصلح بقدرتك ما فسد منى
0
0%
(نفر
0)
نظر شما در مورد این مطلب ؟
نمی پسندم
می پسندم
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:
آخرین مطالب
بیشترین بازدید این مجموعه
پر بازدید ترین مطالب سال
پر بازدید ترین مطالب ماه
پر بازدید ترین مطالب روز
