بسم الله الرحمن الرحیم

«الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد و اهل بیته الطیبین».

اقسام علم در نظر عیسی‌بن‌مریم(ع)

خواجهٔ هرات که دارای مناجات‌نامهٔ معروفی به نثر و نظم است، کتابی به‌نام «منازل‌السائرین» دارد که دانشمندانی از اهل دل این کتاب را تفسیر کرده‌اند. ایشان در صفحهٔ پنجم این کتاب، روایتی را از عیسی‌بن‌مریم(ع)، حضرت مسیح، روح‌الله نقل می‌کند که از ابتدای این روایت می‌توان استفاده کرد علم و دانش بر سه گونه است: 

-دانش اصطلاحی و ظاهری

یکی همین دانش اصطلاحی که الآن در دنیا دارای هزاران رشته است؛ قرآن مجید از این دانش به دانش ظاهری تعبیر می‌کند و می‌فرماید: «يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا»(سورهٔ روم، آیهٔ 7).

-دانش دینی

دانش دوم دانش دینی است که پیغمبر اکرم(ص) هر دو دانش مادی و دینی را در روایتی تذکر می‌دهند و می‌فرمایند: «العِلمُ عِلمانِ: عِلمُ الأديانِ، و عِلمُ الأبدانِ» دو نوع علم هست: یکی علم دین و یکی هم علم بدن. دانش دینی هم که در حوزه‌های شیعه خوانده می‌شود، بسیار گسترده است و هزاران کتاب در زمینهٔ دانش دین در رشته‌های مختلف نوشته‌اند که کتابخانه‌ها پر است از این دانش و کتاب‌هایی که در این دانش نوشته شده است. 

-دانش افاضه‌ای و ملکوتی

دانش سوم دانش افاضه‌ای است؛ یعنی دانشی است که معلم انسانی ندارد تا آدم به‌دنبالش برود و تعلیم بگیرد. در قرآن مجید آمده است که حضرت یعقوب به فرزندانش فرمود: «وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»(سورهٔ یوسف، آیهٔ 86) من از سوی خداوند مسائلی را می‌دانم که شما نمی‌دانید. این یعنی علم من علم مدرسه‌ای نیست که پیش استاد رفته، زانو زده و فراگرفته باشم؛ بلکه علم الهی، افاضه‌ای و ملکوتی است.

مایه‌های دانش افاضه‌ای در قلب انسان

عیسی‌بن‌مریم(ع) دربارهٔ این علم که می‌توان آن را به‌دست آورد، فرموده است: «لَا تَقُولوا الْعِلْم فِي السّماء» نگویید علم، علم عوالم بالا و دانشی است که باید در آسمان‌ها جست‌وجو کرد «مَنْ یَصْعد یَأتِی بِه» و اگر کسی به‌طرف سماوات بالا برود، به این علم می‌رسد. این علم افاضی در محیط آسمان‌ها و جوّ جهانِ قابل‌تماشا نیست. «ولا في تُخومِ الأَرضِ» نگویید این دانش در دل زمین پنهان است و در اعماق زمین وجود دارد «مَنْ یَنْزُل یأتی بِه» و اگر کسی زمین را بکَنَد و در اعماق زمین فرو برود، به این دانش می‌رسد. این دانش در اعماق زمین نیست که اگر کسی زمین را بشکافد و برود، این علم را به‌دست می‌آورد. «وَ لَا مِنْ وَراءِ الْبَحر» همچنین نگویید این علم پشت دریاهاست که «مَنْ یَعْبر یأتی بِه» اگر آدم با کشتی تا پایان دریاها برود، پیاده شود و جست‌وجو کند، به این علم می‌رسد. جای این علم پشت دریاها نیست! جای این علم کجاست؟ چقدر این جمله زیباست: «الْعِلْمُ مَجْعولٌ فی قُلُوبِکُمْ» پروردگار عالم تمام مایه‌های این دانش را در قلب شما قرار داده است. دل خزانهٔ الهی است و مایه‌های این دانش هم در این خزانه قرار داده شده است.

-اخلاص و جریان چشمه‌های حکمت از قلب بر زبان

در جلد دوم عربی کتاب باارزش، باعظمت و کم‌نمونهٔ «اصول کافی» نقل شده است که رسول خدا(ص) می‌فرمایند (چون ترجمه‌های مختلفی شده است، من آدرس را به‌گونه‌ای می‌دهم که شما به‌راحتی بتوانید پیدا کنید): «مَنْ اَخْلَصَ لِلّهِ اَرْبَعينَ صَباحا، ظَهَرَتْ يَنابيعُ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلى لِسانِهِ». این همانی است که حضرت مسیح فرموده است: «الْعِلْمُ مَجْعولٌ فی قُلُوبِکُمْ» مایه‌های این دانش افاضه‌ای در دل‌های شماست. پیغمبر(ص) می‌فرمایند: اگر شما خودت را چهل شبانه‌روز برای خداوند خالص کنی و اجازه ندهی باطن تو دچار تاریکی گناه شود؛ گناهان باطنی، مثل بخل، حسد، کینه، ریا و دورویی. همچنین اجازه ندهی که ظاهرت دچار گناهان اعضا و جوارح شود؛ گناهانی مثل چشم‌چرانی، غیبت، تهمت شنیدن، امضای ناحق زدن روی کاغذ بر ضد کسی، حرام خوردن، رفتن به مجالس حرام و ناحق گفتن با زبانت؛ اگر باطن و ظاهرت به حقیقت خالص بشود، چه می‌شود؟ چشمه‌های حکمت، یعنی دانش استوار از قلبت بر زبانت جاری می‌شود. این علم افاضی است. 

-تربیت خالصانه به آداب اهل معنویت در پیشگاه خدا

بعد عیسی‌بن‌مریم(ع) می‌فرمایند: مایه‌های این دانش در دل‌های خودتان است، «تَأَدَّبوا بِآدابِ الرّوحانيّينَ يَظْهَرْ لَكُمْ». روحانیون در اینجا یعنی اهل معنویت خالص، مثل فرشتگان، انبیای الهی، ائمهٔ طاهرین(علیهم‌السلام) و اولیای خاص پروردگار، مانند ابوذر، سلمان، مقداد، عبدالله‌بن‌یعفور و چهره‌هایی از این قبیل. شما خودتان را در پیشگاه خدا به آداب اهل معنویت خالص تربیت کنید، این علم از قلبتان برای شما آشکار ‌می‌شود.

قم-کاشان/ برنامهٔ حکیمانه/ ربیع‌الاول/ پاییز 1399ه‍.ش./ جلسهٔ بیست‌وچهارم