با فرا رسیدن ایام البیض(13- 14- 15 رجب) و ایام اعتکاف، مومنان با حضور در مساجد و خلوت نمودن با معبود، به راز و نیاز و عبادت میپردازند.
اعتکاف، سنت نیکوی دیرپایی است که از پیامبران به یادگار مانده و تا امروز ادامه یافته است. این برنامه معنوی، هر سال مشتاقان و طرفداران بیشتری می‌یابد، عبادتی که در خلوت انسان با پروردگار مهربان شکل می‌گیرد و دلهای شیفتگان حضرتش را جلا می‌بخشد.
کلمه اعتکاف از ریشه عکف است. اهل لغت برای این ریشه، معانی گوناگونی ذکر نموده‌اند. از جمله: رویکرد به چیزی با توجه و مواظبت، اقبال به چیزی بی‌آنکه روی از آن برگردد، محبوس و متوقف‌کردن چیزی، اقبال و ملازمت بر چیزی از روی تعظیم و بزرگداشت آن، التزام به یک مکان و اقامت در آن، اقامت، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف.
مجموع تعاریف بالا را می‌توان، در یک تعریف خلاصه کرد: اعتکاف به معنی اقامت‌گزیدن در جایی است به طوری که فرد معتکف خود را محبوس و ملتزم به آن مکان بداند و این التزام ناشی از اهمیت و عظمت آن موضع باشد.
بنابراین آنچه باعث تفاوت میان اعتکاف و سایر اقامتها می‌شود این است که در اعتکاف، یک نحوه توجه و رویکردی وجود دارد که مانع اشتغال فرد به امور دیگر، غیر از آنچه که به او روی کرده می‌شود.
اعتکاف توقفی ناآگاهانه در مسجد، بدون عشق به عبادت و قصد قربت نیست. آن چه می‌تواند موجب دل کندن از لذایذ زندگی مادی شود، خود باید لذتی برتر باشد. لذتی چون وصال محبوب، تقرب و نزدیکی به خدای بزرگ و قرار گرفتن در سایه‌سار محبت الهی. معتکف از خانه خویش بیرون رفته و آگاهانه عزم حضور در خانه حضرت حق می‌کند؛ حضوری آگاهانه، عاشقانه و خالصانه بر درگاه پروردگار یکتا.
پیام اعتکاف، به یاد خدا زیستن است. اعتکاف گشت و گذاری است در کوچه‌پس‌کوچه‌های درون و گشتن در دنیای تو در توی دل و شناختن خود و مجاهده با نفس.
روزهای اعتکاف، روزهای انس با پروردگار و بریدن از غیر و پیوستن به یار است. اعتکاف، هجرتی درونی برای سیر در دنیای باطن و مروری بر نفسیات خویش است تا گام تهذیب برداریم و کام بندگی برگیریم. ایام اعتکاف، اهل عبادت را عید حضور است و اهل غفلت را روزنه‌ای به سوی نور.
پیامبر گرامی اسلام (ص)، در بیان فضیلت اعتکاف، در سخنی گرانبها فرمودند: "معتکف، همه گناهان را دربند می‌کشد. یعنی آن که خویشتن را برای مدتی در مکانی محبوس کرده تا به توفیق انس با خداوند و رسیدن به لذت مناجات نایل آید.
اعتکاف از نظر زمان، محدود به وقت خاصی نیست، ولی چون لازمه اعتکاف روزه گرفتن است، در دو روز عید فطر و قربان که روزه حرام است، نمی‌توان معتکف شد. البته بهترین زمان برای اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان و روزهای سیزدهم تا پانزدهم ماه رجب است که در کشور ما، اعتکاف در سه روز ماه رجب رواج دارد و این سه روز، از چند جهت دارای اهمیت است؛ اول اینکه ماه رجب، ماه حرام است و مطابق روایات، اعتکاف در ماههای حرام از فضیلت بیشتری برخوردار است و دوم اینکه روزه در ماه رجب فضیلت خاصی دارد.
مرحوم علامه مجلسی درباره کمال اعتکاف می‌نویسد: کمال اعتکاف در آن است که اندیشه و دل و اعضا بر مجرد عمل صالح وقف گردد و بر در خانه خدای جلیل و در برابر اراده مقدس او به حبس درآید و به زنجیر مراقبت او به بند کشیده شود و از آن چه روزه دار از انجام آن خودداری می‌کند، به طور تمام و کمال بازداشته شود
وجود آدمی، همانند پاره‌خطی است که از دو سو، تا بی‌نهایت، قابل امتداد است و انسان مختار، بر سر دو راهی انتخاب، ناگریز از گزینش است. آیا به سوی فلاح برود و یا راه ضلالت را در پیش گیرد؟ در این میان، عده‌ای فلاح را برگزیده و در رسیدن به مقصد، از هیچ کوششی دریغ نمی‌ورزند.
در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم سرزنشها گر کند خار مغیلان غم مخور
در این مسیر، معتکفان تا بدانجا پیش می‌روند که زمزمه زیبای اِلهی هَب لِی کَمالَ الاِنقِطاعَ اِلَیکَ به گوش جان می‌شنوند. پس خدایا به من کمال انقطاع به سوی خود را هدیه کن؛ یعنی همان رستگاری واقعی و فلاح حقیقی را. بنابراین اعتکاف و خلوت گزینی در منزل دوست نخستین گام برای رسیدن به این مقصد بزرگ انسانی است. اعتکاف عبادتی است که در ادیان دیگر نیز وجود دارد.
اما آیا اعتکاف در آن ادیان، همانند اعتکاف در اسلام است یا کیفیت و شرایط اعتکاف در آنها فرق می‌کند؟
به درستی معلوم نیست که اعتکاف در ادیان دیگر، دارای چه شرایطی بوده، به ویژه اینکه با تحریف ادیان آسمانی قبل از اسلام، بسیاری از عبادات آنها، به فراموشی سپرده شده و جز صورتی بی روح از آنها باقی نمانده است.
آنچه از قرآن به صراحت دریافت می‌شود اصل وجود عبادتی به نام اعتکاف است که در بسیاری از ادیان الهی، از جمله اسلام، وجود داشته است و اما چه کیفیتی و چه شرایطی، اطلاعی در دست نیست.
آیا رهبانیت در مسیحیت همان اعتکاف است؟ رهبانیت به معنی خلوت نشینی، گوشه‌گیری و پرهیز از دنیا و پرداختن به عبادت. اموری همچون خدمت به بیماران صعب‌العلاج و امثال آن، یکی از رایج‌ترین آداب و مناسک آیین مسیحیت به شمار می‌رود که در ظاهر شباهتهایی با اعتکاف دارد.
قرآن کریم به وجود این عمل در میان مسیحیان اشاره نموده و به طور ضمنی آن را تائید می‌نماید. وَ جَعَلنا فِی قُلوبِ الذّینَ اتَّبَعُوهُ رَافَهً وَ رَحمَهً وَ رَهبانِیهً اِبتَدَعوُها ما کَتََبناها عَلَیهِم و در قلبهای کسانی که از مسیح پیروی می‌کنند، رافت و رحمت و رهبانیت قرار دادیم، عملی که خود بدان دست زدند و ما آن را بر آنان واجب ننمودیم (حدید: 27)
با توجه به معنای آیه معلوم می‌شود که رهبانیت عبادتی است که پایه‌گذاری و جعل آن از سوی مسیحیان بوده که برای قرب بیشتر به خداوند به آن عمل می‌کردند و حال آنکه اعتکاف یک عبادت شرعی در ادیان سابق بوده است.
با دقت در حوادث تاریخی، در می‌یابیم که مسیحیان مومن برای پرستش خداوند و در امان ماندن از آزار یهودیان و بت پرستان، گوشه‌های خلوت را انتخاب و به راز و نیاز با پروردگار مشغول می‌شدند. جریان اصحاب کهف نیز از این قرار است.
آثار اعتکاف:
اعتکاف مانند سایر عبادات، دارای آثاری است که می‌توان آن را از سه جهت مورد مطالعه قرار داد. الف: آثار اخروی اعتکاف آمرزش گناهان:
توبه در حال اعتکاف موجب جلب رضا و غفران الهی و ورود در صف نیکان است؛ زیرا قُل یا عِبادِی الذّینَ اسرِفُوا عَلی اَنفُسهم لا تَقنَطوا مِن رَحمَه الله اِنّ اللهَ یغفرُ الذُنّوبَ جَمیعاً اِنّهُ هُوَ الغَفوُر الرّحیم؛ بگو ای بندگان من، ای کسانی که بر نفسهای خویش اسراف نمودید مایوس از رحمت خدا نشوید. به راستی که خداوند همه گناهان را می‌بخشاید و به راستی که او غفور و رحیم است (زمر:53) وَ مَن اعتَکف ایماناً وَ احتِساباً غَفَرَ لَهُ ما تَقّدَمَ مِن ذَنبِهِ؛ اعتکاف از روی ایمان و یقین، باعث مغفرت او می‌شود.
نزدیکی به خدا:
اعتکاف، موجب نیل به قرب الهی است؛ یعنی همان فلاح و رستگاری که انسان به وسیله عبادت آن را می‌جوید. در حدیث معراج، خداوند از پیامبر خود سوال می‌کند: "ای احمد آیا می‌دانی در چه هنگام بنده به قرب من نایل می‌شود و بعد در جوابش می‌گوید: زمانی که گرسنه یا در حال سجده باشد. در جایی دیگر در همین حدیث شریف می‌پرسد: آیا از آثار گرسنگی و سکوت و خلوت مطلع هستی؟ سپس جواب می‌دهد که یکی از آثار آن، تقرب بنده به سوی من (خدا) است. گرسنگی، سجده ، سکوت از غیر کلام خدا و خلوت، همگی در اعتکاف جمع هستند و با این اعمال به خدای سبحان تقرب می‌جویند.
جلب محبت خدا: یکی از آثار برجسته اعتکاف، حب خداوند تبارک تعالی است وَ الذّینَ امَنُوا اَشَّدُ حُبّاً لِلّه؛ (بقره :165) آنان که ایمان آورده‌اند شدیداً دوست دار خدا هستند."تحصیل بهشت الهی:
از جمله آثار عبادت، رسیدن به بهشت و بهره‌مندی از نعمتهای آن است. وَ الذّینَ هُم عَلی صَلواتِهِم یحافظون اوُلئِکَ هُم الوارِثونَ الذّینَ یرِثُونَ الفِردوُسَ هُم فیها خالِدوُن؛ آنان که از نمازهایشان محافظت می‌کنند آنان وارثان‌اند آنانی که بهشت را به ارث می‌برند و در آن جاودانند (مومنون : 9-11)."بی شک اگر معتکف، بتواند در ایام اعتکاف، آن طور که باید و شاید رفتار نماید و رضایت حق تعالی را جلب کند؛ به درجاتی که برای مومنان، در نظر گرفته شده، خواهد رسید. خداوند در قرآن می فرماید: وَ وَعَدَ اللهَ المُومِنینَ وَ المُومِناتِ جَنّاتٍ تَجری مِن تَحتِها الاَنهارَ خالدینَ فیها وَ مَساکِنَ طَیبّه فی جَنات عَدنٍ وَ رِضوانٍ مِن اللهِ اکبرُ ذلِکَ هُو الفَوزُ العَظیمُ؛ خدا به مومنین و مومنات وعده بهشتی را داد که در زیر آن نهرها جاری است. آنان خالداند در بهشت و در خانه های پاک در بهشت عدن، رضوان و رضایت خدا بالاتر از بهشت است و آن فوز عظیم است (توبه :72). همانطور که در آیه آمده علاوه بر بهشت و نعمات الهی رضوان خدا که بالاترین نعمتهاست نصیب مومن خواهد شد.
تقویت اراده:
از آثار حتمی اعتکاف در زندگی فردی انسان، تقویت اراده آدمی است. کسی که مدتی، بر خلاف خواست درونی خویش، خود را در محلی حبس و از بسیاری از امور چون حرف زدن در غیر امور عبادی که به طور طبیعی، تمایل به آنها دارد، پرهیز نماید، خود به خود تمرینی است برای اجتناب از بسیاری خواهشهای نفسانی دیگر، برخورداری انسان از اراده قوی نه تنها در مسائل اخلاقی و دینی بسیار مهم است؛ بلکه نقش آن در امور روزمره هم بر کسی پوشیده نیست. مرد باید که در کشاکش دهر سنگ زیرین آسیا باشد تحمل بار مشکلات، بدون برخورداری از اراده ای قوی، کاری است دشوار. حضرت علی (ع) می‌فرماید: مَن اِستَدامَ رِیاضَهَ نَفسِه انتَفَعَ؛ هر کس به طور مداوم ریاضت بکشد نفع می‌برد.
انس با معنویات:
در پرتو اعمالی چون اعتکاف، کم‌کم ارتباط روانی خاصی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعیه به وجود می‌آید. به نحوی که انسان مشتاق ارتباط با این امور شده دوری از آنها برایش سخت می‌گردد.
دوری از غفلت:
اعتکاف عبادتی چون نماز و به قول قرآن ذکر الله "اَقِمِ الصّلاهَ لِذِکری (طه:14) را در بردارد. ذکر، همان دوری از غفلت است، غفلتی که اگر به ذکر مبدل نگردد مـوجبات سقـوط آدمی را فراهـم مـی‌آورد. اِقتَرَبَ لِلنّاسِ حِسابُهُم وَ هُم فِی غِفلَهٍ مُعرِضونَ؛ رسیـدگی به حساب انسانها نزدیک و مـردم در غفلت به سـر می‌بـرنــد (انبیاء :1).
تواضع و فروتنی:
اگر انسان بتواند در طول اعتکاف خود را به دروازه های معرفت الهی برساند و خود را در دایره بیکران هستی، کوچک ببیند، استکبار و غرور از او رخت بر می‌بندد. دیگر در مقابل هم نوع خود تکبر نمی‌ورزد بلکه فروتنی را پیشه خود خواهد ساخت.
آثار دنیوی اعتکاف (اجتماعی کاهش جرم و فساد):
به عقیده جرم‌شناسان اجتماعی، بسط و گسترش مسایل معنوی، باعث کم‌شدن جرم و فساد در جوامع می‌گردد. اعتکاف در این میدان می‌تواند نقش مهمی ایفا کند؛ زیرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوی ویژه‌ای حتی بر افراد غیر معتکف بر جای می‌گذارد.
آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه:
حضور مومنین شهر در چند مسجد، فرصتی است که مومنان یکدیگر را بشناسند و ارتباط دوستانه پیدا نموده و از آثار اخوت اسلامی برخوردار شوند. این اثر را به راحتی می‌توان از لابلای خاطرات منتشر شده معتکفان به دست آورد.
پایگاه استاد حسین انصاریان