ام‏كلثوم در كربلا

در حادثه عاشورا از شخصيتى به نام ام كلثوم نام برده مى شود. خبرهاى فراوانى در مورد حضور او رسيده است؛ از جمله ابن نماى حلى(م645ق) مى نگارد:
خطبتْ أم كلثوم بنت علي(ع) من وراء كلة و قد غلب عليها البكاء؛ فقالت: يا أهل الكوفة، سوءة ما لكم خذلتم حسينا و قتلتموه و سبيتم نساؤه ... .
ام كلثوم دختر امام على(ع) از پشت پرده هودج با گريه چنين خطبه خواند: اى اهل كوفه، بدا به حال شما! چرا حسين را كوچك شمرديد و او را كشتيد و زنانش را به اسارت گرفتيد؟!
خطبه بالا را سيد بن طاووس(م664ق) نيز از زبان ام كلثوم نقل كرده است. ابن اعثم(م314ق) مى نويسد:
... و أقبل الشمر بن ذيالجوشن ـ لعنه اللّه ـ حتي وقف قريبا من خيمة النساء فقال لقومه: ادخلوا فاسلبوا بزيّهن. قال: فدخل القوم فأخذوا كل ما كان في الخيمة حتي افضوا إلى قرط كان في أذن أم كلثوم ـ رضي الله عنها ـ فأخذوه و خرموا أذنها؛

فرهنگ و انديشه / ديدگاه

شمر بن ذى الجوشن ـ لعنه اللّه ـ آمد و نزديك خيمه زنان ايستاد و به لشكرش گفت: داخل شويد و زينتهاى آنان را بگيريد. آنها نيز وارد شدند و هر چه در خيمه بود گرفتند حتى گوشواره ام كلثوم را كشيدند و گوشش را پاره كردند!
همين مضمون را ابن شهر آشوب(م588ق) هم آورده است.
از جمله مباحث مطرح در مورد ام كلثومى كه در واقعه عاشورا حضور داشته اين است كه او كيست؟ در اين زمينه سه فرض قابل طرح است كه آنها را مطرح و نتيجه تحقيق را عرضه مى كنيم.
در خور توجه است كه در بررسى، به منابعى تمسك مى كنيم كه بتوان به آنها به عنوان مرجع تاريخى استناد كرد و به كتابهايى كه در قرون متأخر نوشته شده يا بى اعتبارى آنها روشن است، استناد نمى كنيم.

1. ام كلثوم دختر فاطمه(س) غير از زينب كبرى(س)

بر اساس اخبار متعدد، امام على(ع) از حضرت زهرا(س) دو دختر به نامهاى زينب و ام كلثوم داشته است. بعضى از آنها را اينجا مى آوريم و برخى ديگر را ذيل فرض سوم ذكر مى كنيم:

ـ محمد بن اسحاق(م151ق):

ولدت فاطمة لعلي الحسن و الحسين و محسن، فذهب محسن صغيرا"، و ولدت له أم كلثوم و زينب؛
فاطمه[س] براى على[ع] اين فرزندان را به دنيا آورد: حسن و حسين و محسن ـ كه در كوچكى از دنيا رفت ـ و ام كلثوم و زينب.

ـ محمد بن سعد(م230ق):

قال محمد بن عمر: و ولدت فاطمة لعلي الحسن و الحسين و أم كلثوم و زينب؛
محمد بن عمر مى گويد: فاطمه براى على، حسن و حسين و ام كلثوم و زينب را به دنيا آورد.

ـ محمد بن سليمان كوفى (زنده در 300ق):

وزنت [فاطمة] بنت رسول الله(ص) شعر حسن و حسين و زينب و أم كلثوم فتصدّقت بزنته فضّة؛
حضرت فاطمه[س] موى حسن و حسين و زينب و ام كلثوم را وزن كرد و هموزن آن را نقره داد.

ـ محمد بن احمد دولابى(م310ق):

و أما فاطمة بنت رسول الله(ص) فتزوجها علي بن أبيطالب فولدت له الحسن الأكبر و الحسين و هو المقتول بالعراق بالطف و زينب و أم كلثوم فهؤلاء ما ولدت فاطمة بنت رسول الله(ص) من علي بن أبيطالب؛
على بن ابى طالب[ع] با حضرت فاطمه[س [ازدواج كرد و حاصل اين ازدواج حسن اكبر و حسين ـ كه در عراق در سرزمين طف كشته شد ـ و زينب و ام كلثوم است. اينها كسانى هستند كه حضرت فاطمه[س] از على[ع] به دنيا آورد.

ـ شيخ صدوق (م381ق):

قلتُ لأبيعبدالله(ع): هل قال رسول الله(ص): إن فاطمة أحصنت فرجها فحرّم الله ذريتها على النار؟ قال: نعم، عنى بذلك الحسن و الحسين و زينب و أم كلثوم؛
راوى مى گويد: به امام صادق(ع) عرض كردم: آيا پيامبر(ص) فرمود: فاطمه پاك است، پس خداوند آتش را بر ذريّه او حرام كرده است؟ امام(ع) فرمود: بله، مراد پيامبر(ص) از اين سخن، حسن و حسين و زينب و ام كلثوم است.

ـ شيخ صدوق به نقل از حماد بن عثمان:

قلت لأبيعبدالله(ع): جعلتُ فداك، ما معنى قول رسول الله(ص): إنّ فاطمة أحصنتْ فرجَها فحرّم الله ذرّيّتها على النار؟ فقال: المعتقون من النار هم ولد بطنها: الحسن و الحسين و زينب و أم كلثوم؛
به امام صادق(ع) عرض كردم: فدايت گردم، معناى اين سخن پيامبر(ص) چيست كه فرمود: فاطمه پاك است، پس خداوند آتش را بر ذرّيّه او حرام كرد؟ امام(ع) جواب داد: رهاشدگان از آتش فرزندان او هستند: حسن و حسين و زينب و ام كلثوم.
از اين اخبار به ضميمه خبرهاى ديگرى كه در ادامه مى آيند و نشان مى دهند زينب و ام كلثوم دو نفر بوده اند، به دست مى آيد ام كلثوم حاضر در كربلا دختر دوم حضرت زهرا(س) مى باشد.
اشكال: بر اساس اخبار رسيده، ام كلثومى كه مادرش حضرت زهرا(س) است در زمان حيات امام حسن(ع) از دنيا رفت؛ زيرا حضرت در نماز بر او شركت داشت. بنابر اين نمى تواند در كربلا حضور داشته باشد. بعضى اخبار در اين زمينه عبارتند از:

ـ محمد بن سعد از قول عبدالله بهى:

شهدتُ ابن عمر صلى على أم كلثوم و زيد بن عمر بن الخطاب فجعل زيدا فى ما يلي الإمام و شهد ذلك حسن و حسين؛
حاضر بودم كه ابن عمر بر ام كلثوم و زيد بن عمر بن خطاب نماز خواند و زيد به طرف امام جماعت گذارده شد و حسن و حسين[ع[ در نماز شركت داشتند.

ـ محمد بن سعد:

إنه (ابن عمر) صلى على أم كلثوم بنت علي و ابنها زيد و جعله مما يليه و كبّر عليهما أربعا... و خلفه الحسن و الحسين ابنا علي و ... ؛
ابن عمر بر ام كلثوم دختر على[ع [و فرزندش زيد نماز خواند و زيد را در طرف امام جماعت گذاردند و چهار بار بر او تكبير گفت ... و پشت سر او حسن و حسين فرزندان على[ع] در نماز شركت داشتند.

ـ ابن ابى شيبه(م235ق) از قول عمار:

شهدت أم كلثوم و زيد بن عمر ماتا في ساعة واحدة فأخرجوهما فصلى عليهما سعيد بن العاص فجعل زيدا مما يليه و جعل أم كلثوم بين يدي زيد و في الناس يومئذ ناس من أصحاب النبي(ص) و الحسن و الحسين في الجنازة؛
شاهد بودم كه ام كلثوم و زيد بن عمر در يك ساعت از دنيا رفتند و آنان را بيرون برده، سعيد بن عاص بر آن دو نماز خواند و زيد را در طرف امام گذاشتند و ام كلثوم در مقابل زيد بود. ميان مردم عده اى از اصحاب پيامبر(ص) و حسن و حسين بودند.

ـ بخارى(م256ق):

توفي زيد بن عمر و أم كلثوم فقدّموا عبدالله بن عمر و خلفه الحسن و الحسين؛
زيد بن عمر و ام كلثوم از دنيا رفتند وعبداللّه بن عمر را براى نماز، جلو قرار دادند و پشت سر او حسن و حسين[ع] بودند.

ـ بخارى از قول عبداللّه بهى:

شهدت أم كلثوم و زيد بن عمر بن الخطاب صلى عليهما ابن عمر و شهد ذلك الحسن والحسين؛
حضور داشتم كه ابن عمر بر ام كلثوم و زيد بن عمر بن خطاب نماز خواند و حسن و حسين در نماز شركت داشتند.

ـ محمد بن احمد دولابى:

إن أم كلثوم بنت علي و زيد بن عمر ماتا فكُفّنا و صلى عليهما سعيد بن العاص و خلفه الحسن و الحسين و أبوهريرة؛
ام كلثوم دختر على[ع] و زيد بن عمر از دنيا رفتند و تكفين شدند. سعيد بن عاص بر آنها نماز خواند و پشت سر او حسن و حسين و ابوهريره بودند.

ـ شيخ طوسى(م460ق):

أخرجت جنازة أم كلثوم بنت علي(ع) و ابنها زيد بن عمر و في الجنازة الحسن(ع) و الحسين(ع) و عبدالله بن عمر و... ؛
برخى بر اين باورند ام كلثومى كه در واقعه عاشورا از او نام مى برند،در واقع زينب كبرى است و به عبارت ديگر ام كلثوم كنيه زينب كبرى است.
جنازه ام كلثوم دختر على(ع) و پسرش زيد بن عمر بيرون برده شد و پشت سر جنازه، حسن(ع) و حسين(ع) و عبداللّه بن عمر و ... بودند.
از اين اخبار به دست نمى آيد كه مادر اين ام كلثوم، حضرت فاطمه(س) است؛ اما از خبرهاى فراوان ديگر اين امر به دست مى آيد. در اينجا به ذكر بعضى از اخبار بسنده مى كنيم:

ـ محمد بن سعد:

أم كلثوم بنت علي بن أبيطالب بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصي و أمها فاطمة بنت رسول الله و أمها خديجة بنت خويلد بن أسد بن عبد العزى بن قصي تزوّجها عمر بن الخطاب؛
ام كلثوم دختر على بن ابى طالب(ع) ... و مادرش فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص) و مادر او خديجه دختر خويلد ... است كه عمر بن خطاب با او ازدواج كرد.

ـ مالك بن انس:

... وضعت جنازة أم كلثوم بنت علي بن أبيطالب من فاطمة بنت رسول الله ـ صلى الله عليه و سلم ـ و هي امرأة عمر بن الخطاب؛
جنازه ام كلثوم دختر على بن ابى طالب[ع[ از فاطمه(س) بر زمين گذاشته شد و او همسر عمر بود.

ـ ابن شهر آشوب:

فولد من فاطمة(ع): الحسن و الحسين و المحسن سقط و زينب الكبرى و أم كلثوم الكبرى تزوجها عمر؛
نصى نداريم كه «ام كلثوم» كنيه حضرت زينب است و ظاهرا چنين ادعايى استنباط و برداشت برخى محققان از مجموع اخبار است.
بنا به نقلى كنيه زينب كبرى "ام حسن" بوده است.
فرزندان فاطمه(ع) عبارتند از: حسن و حسين و محسن ـ كه سقط شد ـ و زينب كبرى و ام كلثوم كبرى كه عمر با او ازدواج كرد.

ـ محمد بن احمد دولابى(م310ق):

تزوّج علي بن أبيطالب فاطمة بنت رسول الله(ص) فولدت له حسنا و حسينا و زينب و أم كلثوم و رقية فماتت رقية و لم تبلغ. و أما زينب فكانت عند عبدالله بن جعفر بن أبيطالب و أما أم كلثوم فكانت عند عمر بن الخطاب؛
على بن ابى طالب[ع] با فاطمه[س[ ازدواج كرد و ثمره اين ازدواج، حسن و حسين و زينب و ام كلثوم و رقيه بود. رقيه پيش از بلوغ از دنيا رفت. زينب همسر عبداللّه بن جعفر بن ابى طالب و ام كلثوم همسر عمر بن خطاب بود.

ـ محمد بن حبان(م354ق):

تزوج عمر أم كلثوم بنت علي بن أبيطالب و هي من فاطمة؛
عمر با ام كلثوم دخترعلى[ع [ازدواج كرد و مادر او فاطمه بود.

ـ بلاذرى(م279ق):

ولد علي بن ابيطالب الحسن و الحسين و محسن درج صغيرا و زينب الكبرى تزوجها عبدالله بن جعفر بن ابيطالب فولدت له و أم كلثوم الكبرى تزوجها عمر بن الخطاب و أمهم فاطمة بنت رسول الله ـ صلى الله عليه و سلم؛
فرزندان على بن ابى طالب[ع [عبارتند از: حسن و حسين و محسن ـ كه در كوچكى از دنيا رفت ـ و زينب كبرى ـ كه عبداللّه بن جعفر با او ازدواج كرد و از او فرزنددار شد ـ و ام كلثوم كبرى ـ كه عمر با او ازدواج كرد ـ مادر همه اينها فاطمه(س) است.

ـ طبرى(م310ق):

تزوج عمر بن الخطاب أم كلثوم ابنة علي بن أبيطالب و هي ابنة فاطمة بنت رسول الله ـ صلى الله عليه و سلم؛
عمر با ام كلثوم دختر على[ع] و فاطمه[س [ازدواج كرد.

ـ قطيعى:

إن عمر بن الخطاب خطب إلى علي بن أبيطالب أم كلثوم فاعتلّ عليه بصغرها فقال: إني لم أرد الباه و لكني سمعت رسول اللّه ـ صلى الله عليه و سلم ـ يقول: كل سبب و نسب منقطع يوم القيامة ماخلا سببي و نسبي كل ولد أب فإن عصبتهم لأبيهم ماخلا ولد فاطمة فإني أنا أبوهم و عصبتهم؛
عمر براى خواستگارى از ام كلثوم نزد امام على[ع] رفت. امام[ع] عذر آورد كه او كوچك است. عمر گفت: من براى شهوت نمى خواهم ازدواج كنم؛ بلكه از رسول خدا(ص) شنيدم كه در قيامت همه سبب و نسب ها قطع مى شود غير از سبب و نسب من. رگ و ريشه هر كسى از طريق پدرش است؛ به جز فرزندان فاطمه كه من پدرشان هستم.
در اخبار متعدد ديگر نام مادر ام كلثوم ذكر نشده؛ اما عمر هدف خود از ازدواج را اين گونه ذكر كرده كه مى خواهد نسلى از پيامبر(ص) داشته باشد. روشن است كه خواسته عمر زمانى تحقق مى يابد كه با فرزند حضرت زهرا(س) ازدواج كند.

2. ام كلثوم كنيه زينب كبرى(س)

برخى بر اين باورند ام كلثومى كه در واقعه عاشورا از او نام مى برند، در واقع زينب كبرى است و به عبارت ديگر ام كلثوم كنيه زينب كبرى است. گويا دليل شان اين است ام كلثومى كه مادرش حضرت زهرا(س) است پيش از واقعه عاشورا از دنيا رفت. از سوى ديگر بعضى خبرها در مورد حضرت زينب در مورد ام كلثوم هم نقل شده و بر عكس. چند نمونه را مرور مى كنيم:
أ) بر اساس منابع متعدد، وقتى دشمنان تصميم گرفتند امام سجاد(ع) را به شهادت برسانند، زينب كبرى خود را روى حضرت انداخت و اظهار داشت: «اگر بناست كشته شود، پيش از او من را بكشيد.» زينب كبرى به اين صورت از شهادت امام(ع) جلوگيرى كرد.
اما اسفراينى در نورالعين، صفحه 53 همين قضيه را به ام كلثوم نسبت داده است.
ب) طبرى:
لما دخل برأس حسين و صبيانه و أخواته و نسائه علي عبيدالله بن زياد لبستْ زينب ابنة فاطمة أرذل ثيابها و تنكرت و حف بها إماؤها فلما دخلت جلست فقال عبيدالله ابن
زياد: من هذه الجالسة؟ فلم تكلمه فقال ذلك ثلاثا كل ذلك لا تكلمه فقال بعض إمائها: هذه زينب ابنة فاطمة. قال فقال لها عبيدالله: الحمد لله الذي فضحكم و قتلكم و أكذب أحدوثتكم. فقالت: الحمد لله الذي أكرمنا بمحمد ـ صلى الله عليه وسلم ـ و طهّرنا تطهيرا لا كما تقول أنت؛ إنما يفتضح الفاسق و يكذب الفاجر ... ؛
هنگامى كه سر مبارك امام حسين[ع] و فرزندان و خواهران و زنان اهل بيت حضرت را بر عبيداللّه بن زياد وارد كردند، زينب دختر فاطمه[س [كهنه ترين لباسش را پوشيد و ناشناس وارد شد و ميان كنيزانش نشست. عبيداللّه پرسيد: اين زن كيست؟ زينب كبرى جواب نداد. تا سه بار اين سؤال را تكرار كرد اما حضرت جوابى نداد. يكى از كنيزان گفت: او زينب دختر فاطمه[س [است. عبيداللّه خطاب به حضرت گفت: سپاس خدايى را كه شما را رسوا كرد و كشت و بدعتهايتان را باطل كرد. زينب كبرى فرمود: سپاس خدايى را كه ما را به محمد(ص) گرامى داشت و ما را پاك گرداند، نه آن گونه كه تو مى گويى؛ همانا فاسق رسوا مى شود و فاجر تكذيب مى گردد.
همين مضمون در منابع متعدد ديگر در مورد زينب كبرى نقل شده اما در نورالعين، صفحه 57 اين قضيه به ام كلثوم نسبت داده شده است.
ج) ابن نماى حلى(م645ق):
خطبت أم كلثوم بنت علي(ع) من وراء كلة وقد غلب عليها البكاء فقالت: يا أهل الكوفة، سوءة ما لكم خذلتم حسينا وقتلتموه وسبيتم نساءه ... ثم قالت:
قتلتم أخي صبرا فويل لأمكم
ستجزون نارا حرّها يتوقد
ام كلثوم دختر امام على(ع) از پشت پرده هودج با گريه چنين خطبه خواند: اى اهل كوفه، بدا به حال شما! چرا حسين را كوچك شمرديد و او را كشتيد و زنانش را به اسارت گرفتيد؟!
[سپس اين شعر را خواند:]
برادرم را با زجر كشتيد؛ واى به مادرانتان. به زودى در آتشى كه شعله هايش زبانه مى كشد مجازات مى شويد.
ابن طاووس نيز اين خطبه را از ام كلثوم نقل كرده اما محمدعلى قراچه داغى تبريزى(م1310ق) اين خطبه را به حضرت زينب(س) نسبت داده است.
د) طبرسى(م560ق) آورده است كه وقتى اسيران به كوفه رسيدند، حضرت زينب پس از دعوت مردم به سكوت، فرمود:
أما بعد يا أهل الكوفة، يا أهل الختل و الغدر و الخذل و المكر، ألا فلارقأت العبرة ... ؛
اى اهل كوفه، اى اهل مكر و حيله، اشكهايتان خشك نشود.
ابن طيفور(م380ق) نوشته است كه ام كلثوم پس از ساكت كردن مردم اين سخن را فرمود.
اشكال: ايراداتى بر اين ديدگاه وارد است:
اوّلاً، اخبار متعدد نشان مى دهند كه نه تنها ام كلثوم در كربلا حضور داشته، بلكه اين كنيه نمى تواند براى زينب كبرى(س) باشد. به عبارت ديگر ام كلثوم و زينب دو نفر بوده اند؛ زيرا از هر دو در يك رخداد سخن گفته اند:

ـ دينورى(م282ق):

مضى الحسين ـ رضي الله عنه ـ أيضا نحو مكة و معه أختاه: أم كلثوم و زينب و ولد أخيه و ... ؛
حسين(رض) با همراهى خواهرانش ام كلثوم و زينب و فرزندان برادرش به طرف مكه حركت كرد.
ـ ابوالفرج اصفهانى(م356ق) هنگام شمارش اسرا:
... و زينب العقيلة و أم كلثوم بنت علي بن ابيطالب و سكينة بنت الحسين ... ؛
ـ امام حسين(ع) پس از رسيدن به سرزمين كربلا، ابياتى را خواند كه چنين آغاز مى شوند:
يا دهر أف لك من خليل
كم لك بالإشراق و الأصيل
ابن اعثم پس از آن نوشته است:
و سمعتُ ذلك أخت الحسين زينب و أم كلثوم فقالتا: يا أخي هذا كلام مَن أيقن بالقتل. فقال: نعم يا أختاه. فقالت زينب: واثكلتاه! ليتَ الموت أعدمني الحياة ... و جعلتْ أم كلثوم تنادي: واجدّاه! واأبي علياه! واأماه واحسناه! واحسيناه! ... ؛
اين شعر را خواهران حسين، زينب و ام كلثوم شنيدند و گفتند: اى برادر، اين سخن كسى است كه يقين به كشته شدن دارد. امام[ع] فرمود: بله، خواهرانم. زينب فرمود: اى واى، كاش مرگ مرا از بين مى برد ... و ام كلثوم ندا داد: وا جدّا، اى پدرم على، اى مادرم، اى حسن، اى حسين ... .
سيد بن طاووس نيز پس از شعر مذكور، از قول راوى مى نويسد:
فسمعتْ زينب بنت فاطمة(ع) ذلك؛ فقالت: يا أخي، هذا كلام من أيقن بالقتل. فقال(ع): نعم يا أختاه. فقالت زينب: واثكلتاه ينعي الحسين(ع) إلى نفسه.
قال: فبكى النسوة و لطمن الخدود و شققن الجيوب و جعلتْ أم كلثوم تنادي: وامحمداه، واعليّاه، واأماه، واأخاه، واحسيناه ... ثم قال [الحسين: [يا أختاه يا أم كلثوم و أنت يا زينب و أنت يا فاطمة ... ؛
زينب اين شعر را شنيد و عرض كرد: اى برادر، اين سخن، كلام كسى است كه يقين به كشته شدن دارد. امام(ع) فرمود: بله، خواهرم. زينب گفت: اى واى، حسين از مرگش خبر مى دهد!
زنان گريستند و به صورت هايشان زدند و گريبان دريدند. ام كلثوم هم ندا داد: اى محمد، اى على، اى مادر، اى برادر، اى حسين ... سپس امام(ع) فرمود: خواهرانم، اى ام كلثوم، اى زينب، اى فاطمه ... .
دوم، بعيد است كنيه حضرت زينب(س) ام كلثوم باشد؛ زيرا امام على(ع) از حضرت فاطمه(س) دو دختر به نام هاى زينب و ام كلثوم كبرى داشته، از همسر ديگر دخترى به نام ام كلثوم صغرى داشته است (متن اخبار در ادامه مى آيد.) اگر كنيه زينب كبرى، «ام كلثوم» بود، كنيه خواهر كوچك تر
نقل وقايع مربوط به زينب كبرى در مورد ام كلثوم و برعكس، در كتاب هاى متأخر و در منابع غير قابل اعتماد، صورت گرفته است.
«كبرى» نمى شد و موصوف به «وسطى» مى شد.
نصى نداريم كه «ام كلثوم» كنيه حضرت زينب است و ظاهرا چنين ادعايى استنباط و برداشت برخى محققان از مجموع اخبار است. بنا به نقلى كنيه زينب كبرى "ام حسن" بوده است.
سوم، نقل وقايع مربوط به زينب كبرى در مورد ام كلثوم و برعكس، در كتاب هاى متأخر و در منابع غير قابل اعتماد، صورت گرفته؛ چنان كه دو دليل اوّلى كه ذكر شد، اشتباه از كتاب نورالعين اسفراينى است كه كتابى غير قابل اعتماد است و بر خلاف منابع متعدد كهن و قابل اعتماد نوشته شده است. در مورد شاهد سوم هم قراچه داغى (م1310ق) از علماى قرن چهاردهم است و نمى توان به گفته او اعتماد كرد.
البته شاهد چهارم قابل توجه است؛ اما در منابعى كه بتوان آنها را به عنوان منبع تاريخى به حساب آورد، چنين امرى بسيار نادر است و بعيد نيست بتوان اين مورد و مورد مشابه آن را ـ اگر يافت شود ـ حمل بر اشتباه كرد.

3. ام كلثوم دختر امام على(ع) از غير حضرت فاطمه(س)

أ) شواهد زيادى دلالت مى كنند علاوه بر اينكه امام از حضرت فاطمه(س) دو دختر به نامهاى زينب و ام كلثوم كبرى داشته، از كنيزى كه نام او معلوم نيست، دخترى نيز به نام ام كلثوم صغرى داشته است. برخى نقلها عبارتند از:

ـ محمد بن سعد(م230ق):

كان له من الولد: الحسن و الحسين و زينب الكبرى و أم كلثوم الكبرى و أمهم فاطمة بنت رسول الله(ص) ... و رملة الصغرى و أم كلثوم الصغرى و ... ؛
فرزندان على(ع) عبارتند از: حسن و حسين و زينب كبرى و ام كلثوم كبرى كه مادر آنها فاطمه دختر رسول خدا(ص) است. فرزندان ديگر رمله صغرى و ام كلثوم صغرى و ... هستند.

ـ بلاذرى:

ولد علي بن أبيطالب: الحسن و الحسين و محسن درج صغيرا و زينب الكبرى تزوجها عبدالله بن جعفر بن أبيطالب فولدت له و أم كلثوم الكبرى تزوجها عمر بن خطاب و أمهم فاطمة بنت رسول الله(ص) ... و رملة الصغرى و أم كلثوم الصغرى ... ؛
فرزندان امام على[ع] عبارتند از: حسن و حسين و محسن ـ كه در كوچكى از دنيا رفت ـ و زينب كبرى ـ كه عبداللّه بن جعفر بن ابى طالب با او ازدواج كرد و از او فرزنددار شد ـ و ام كلثوم كبرى ـ كه عمر با او ازدواج كرد ـ مادر همه اينها فاطمه(س) است ... و رمله صغرى و ام كلثوم صغرى ... ؛

ـ محمد بن سليمان كوفى:

ولد لعلي بن أبيطالب: الحسن و الحسين و زينب و أم كلثوم أمهم فاطمة بنت رسول الله(ص) ... و زينب الصغرى و نفيسة و أم كلثوم الصغرى و ... ؛

ـ طبرى:

و كان لها (فاطمة) منه من الولد: الحسن و الحسين و يذكر أنه كان لها منه ابن آخر يسمى محسنا توفي صغيرا و زينب الكبرى و أم كلثوم الكبرى ... و كان له بنات من أمهات شتى لم يسمّ لنا أسماء أمهاتهن منهن ... و رملة الصغرى و أم كلثوم الصغرى ... ؛
فرزندان فاطمه[س] از امام على[ع[ عبارتند از: حسن و حسين و مى گويند كه پسر ديگرى به نام محسن داشته كه در كوچكى از دنيا رفته است و زينب كبرى و ام كلثوم كبرى ... امام على[ع] دختران ديگرى از زنان متعدد داشته كه نام مادرانشان معلوم نيست. از جمله آنها رمله صغرى و ام كلثوم صغرى هستند.

ـ محمد بن حبان:

كان لعلي بن أبيطالب خمسة و عشرون ولدا. من الولد الحسن و الحسين و محسن و أم كلثوم الكبرى و زينب الكبرى و هؤلاء الخمسة من فاطمة بنت رسول الله(ص) و كان له من غيرها محمد بن علي و عبيدالله و عمر و ابوبكر و يحيى و جعفر و العباس و عبدالله و رقية و رملة و أم الحسن و أم كلثوم الصغرى و ... ؛
على بن ابى طالب[ع] 25 فرزند داشت. از جمله آنها عبارتند از: حسن و حسين و محسن و ام كلثوم كبرى و زينب كبرى. مادر اين پنج نفر فاطمه[س [است. فرزندان وى از غير فاطمه[س] عبارتند از: محمد بن على و عبيداللّه و عمر و ابوبكر و يحيى و جعفر و عباس و عبداللّه و رقيه و رمله و ام حسن و ام كلثوم صغرى و ... . ـ ابن اثير:
أول زوجة تزوجها فاطمة بنت رسول الله(ص) ... و كان له منها ... زينب الصغرى و أم كلثوم الكبرى ... و كان له بنات من أمهات شتى لم يذكرن لنا، منهن ... أم كلثوم الصغرى؛
اولين كسى كه امام على[ع] با او ازدواج كرد فاطمه[س] بود و از او زينب صغرى و ام كلثوم كبرى و ... را دارد. امام على[ع] از زنان متعدد كه نامشان براى ما معلوم نيست ام كلثوم صغرى و ... را دارد.
ب) در منابع مربوط به عاشورا، اشاره اى به نام مادر ام كلثوم نشده و از آنها همين قدر استفاده مى شود كه خواهر امام حسين(ع) بوده است.
ج) بنا به نقلى مسلم بن عقيل با دو دختر اميرالمؤمنين(ع) كه نامشان رقيه بوده ازدواج كرد. ابن عنبه، همسر مسلم بن عقيل را ام كلثوم دختر امام على(ع) معرفى كرده، بنابراين احتمال دارد كنيه رقيه «ام كلثوم» بوده است.
از مطالعه مجموع مطالب تاريخى به نظر مى رسد ام كلثومى كه در كربلا حضور داشته همان ام كلثوم صغرى يا رقيه است. او از همسر ديگر امام على(ع) غير از حضرت زهرا(س) است. اما وقتى از ام كلثوم به عنوان دختر امام على(ع) نام برده مى شود، شخصى به ذهن تبادر مى كند كه مادرش حضرت فاطمه(س) است. تبادر زمانى بيشتر مى شود كه افراد كم دقت او را به عنوان شخصيتى نقش آفرين مطرح مى كنند.

نتيجه:

أ) خواهر امام حسين(ع) به نام ام كلثوم در كربلا حضور داشته و او غير از زينب كبرى است.
ب) امام على(ع) از حضرت زهرا(س) دخترى به نام ام كلثوم كبرى و از همسر ديگر ام كلثوم صغرى داشته است.
ج) ام كلثوم كبرى در زمان حيات امام حسن(ع) از دنيا رفت.
د) به خبرى دست نيافتيم كه نام مادر ام كلثوم حاضر در كربلا را مشخص كند. ظاهرا اين ام كلثوم از همسر ديگر امام على(ع) غير از حضرت زهرا(س) است. احتمال دارد ام كلثوم صغرى باشد كه مادرش كنيز بوده است و شايد همان رقيه همسر مسلم بن عقيل باشد.

نويسنده: سيدحسن فاطمى

پى نوشتها:

امام على(ع) از حضرت زهرا(س) دخترى به نام ام كلثوم كبرى و از همسر ديگر ام كلثوم صغرى داشته است.
ام كلثوم كبرى در زمان حيات امام حسن(ع) از دنيا رفت.