اللهم خذ لنفسك من نفسى ما يخلصها، و ابق لنفسى من نفسى ما يصلحها، فان نفسى هالكه او تعصمها.
تقاضاى وصول به هدف الهى از مسير خلوص و اخلاص
در توضيح هدف خدا از خلقت انسان و تقاضاى وصول به هدف الهى از مسير خلوص و اخلاص از خداوند خواهش مى كند كه پروردگارا، براى خود از وجود من آن ملاكاتى را در نظر بگير كه مرا در اطاعت تو خالص مى گرداند و در وجود من ملاكاتى را باقى بگذار كه آن را اصلاح مى نمايد، زيرا نفس من هلاك است مگر اينكه تو آن را حفظ كنى. در اينجا ملاكات و مقتضيات نفس را به دو بخش قسمت مى كند كه بخشى از آن در اختيار خدا و بخشى در اختيار خودش باشد، بخشى كه در اختيار خدا قرار مى گيرد، آن صفات و ملكاتى است كه انسان را براى خدا خالص مى گرداند و آن بخشى كه براى خودش ذخيره مى ماند، همان صفات و ملكاتى است كه نفس او را اصلاح مى نمايد. اولا هر دو بخش را جه حق خدا باشد و چه حق خود، از خداوند متعال تقاضا مى كند (در مقدمه ى كتاب روشن شد كه چرا امام چهارم (ع) تمامى صفات و اخلاق نيك را از خدا تقاضا مى كند و خود را در اين ميان بى خاصيت و بيكار مى داند) همه جا مى گويد، خدايا تو مرا چنين و چنان كن و چنين و چنان پرورش بده. در آن مقدمه برهان اين مطالب روشن شد كه از انسان، براى خود انسان كارى ساخته نيست زيرا تربيتها و تمامى آنچه انسان را تكامل مى دهد و به ثمر مى رساند همه اينها از نوع خلقت و آفرينش است. خداوند است كه تمامى اين غريزه ها را به صورت بذرى در وجود انسان كاشته است و خود اوست كه بايستى اين بذرها را بپروراند و به ثمر
برساند. همانطور كه در خلقت بدن و ساخت سلولها و يا توليد و توزيع آنها چيزى به انسان واگذار نشده و همه ى آنها به اراده ى خدا خلق مى شود. در تربيت روحى انسان و رشد فكرى و عقلى او هم، چيزى به خود انسان واگذار نشده است، زيرا اين پرورش از دست انسان ساخته نيست. پرورش روح است كه با تائيد و تشديد نيروى عقل انجام پذير است. كارى كه در اين ميان از دست انسان ساخته است و خداوند متعال به جز آن چيزى انتظار ندارد علم انسان است به اعمالى كه در وجود او به اراده ى خدا انجام مى گيرد و آگاهى به افاضات و اضافاتى كه در پرورش روحى انسان ظاهر مى گردد. انسان فقط اين پديده هاى الهى را در وجود خود بداند و شكر خدا را بجا آورد و باز بهتر و بيشتر آن را از خداوند متعال تقاضا كند.
در اين فرازها هم از دعاى مكارم الاخلاق، طبق معمول تمامى آنچه از نوع شدن است كه بايستى در وجود انسان واقع شود و انسان چنان باشد كه خدا مى خواهد، همه ى اينها را از خداوند متعال تقاضا مى كند. در اينجا از شجره ى وجود خود دو نوع ثمره، از خداوند متعال تقاضا مى كند كه يكى از آنها بهره ى خدا، و ديگرى بهره ى خود او مى باشد. با اينكه شايد دلائل عقلى اجازه ندهد كه ما قائل به بهره گيرى خدا از ثمرات وجودى خود باشيم و نمى توانيم بگوئيم كه ما داراى ثمراتى هستيم كه بعضى از آن براى خود ما، و قسمتى ديگر براى خدا قابل انتفاع است، زيرا اين پديده ى فكرى، دلالت مى كند بر اينكه خداوند به ثمراتى از شجره ى وجود انسان نيازمند است و از آن بهره گيرى مى كند امام چهارم عليه السلام در اين جمله مى گويد: پروردگارا، براى خود و يا به نفع خود از ثمرات وجودى من ميوه هائى را برگير كه وجود مرا براى توخالص مى گرداند. آيا يك چنين صفات و ملكاتى كه نفس انسان را براى خدا خالص مى گرداند، براى خدا قابل انتفاع است و خداوند از اين نفوس خالص و مخلص، بهره گيرى مى كند؟ با اينكه خداوند موصوف به غناى ذاتى و وجودى مى باشد كه از چيزى بهره نمى برد بلكه تمامى آن چيزها كه از نوع بهره گيرى و انتفاع است مخصوص بندگان خدا مى باشد.
براى جواب اين اشكال لازم است كه بين هدف خدا از آفرينش انسان و يا
بهره گيرى خدا از ثمرات وجودى انسان تفكيك قائل شويم و بگوئيم هدف خدا از خلقت انسان اين است كه انسان خود را براى او خالص گرداند و يا اين تخليص و اخلاص را از خداوند متعال تقاضا كند كه اى خدا، تو مرا براى خود خالص گردان زيرا هدف خدا از خلقت جهان، پيدايش معرفت است تا چنانكه او هست و خود را مى شناسد، در برابر خلق خود شناخته شود، چنانكه فرموده است: خلقت الخلق لكى اعرف. و تنها شجره اى كه معرفت به بار مى آورد شجره ى وجود انسان است كه بهترين و آخرين ثمرات او معرفت خداوند متعال و علم به صفات جلال و جمال او مى باشد. پس لازم است كه خداوند به اين هدف نهائى خود از خلقت جهان و انسان برسد كه اين شناخته شدن هم از جهت نفع و نياز انسان مى باشد. زيرا خداوند، يگانه منبع و مبدء ثروت و قدرت است كه انسان به اين مبدء ثروت نياز وجودى دارد. پس بايستى بشناسد و استفاده كند كه در اينجا دو چيز حاصل مى شود. يكى رفع نياز وجودى انسان و بهره گيرى او از اين مبدء ثروت و قدرت و ديگر تامين هدف خدا و انسان از پيدايش علم و معرفت، كه اگر چنين نباشد و يا چنين نشود، خلقت جهان و انسان لغويت پيدا مى كند و خداوند منزه است از اينكه عمل لغو و عبث انجام دهد.
در اينجا از خدا خواهش مى كند كه اى خدا، آنچه تو از خلقت من مى خواهى من نمى توانم براى تو آماده سازم. تو از من مى خواهى كه خود را براى تو خالص گردانم و آن چنانكه در خلقت، ملك تو هستم، در انتخاب و اختيار هم كاملا خود را تسليم تو كنم و به تو بسپارم تا تو خود باشى كه شجره ى وجود مرا آن چنان بپرورانى كه براى تو بنده ى خالصى باشم و سهمى از وجود خود براى نفس اماره و يا شيطان قرار ندهم كه به همان ميزان در معرض هلاكت واقع شوم. پس اى خدا، تو مرا براى خود خالص گردان تا اطمينان به خلوص خود پيدا كنم.
خواهش آن حضرت در اينجا نمونه ى خواهش جدش اميرالمومنين است كه در قسمتى از دعاهاى خود مى فرمايد: اللهم انت كما احب فاجعلنى كما تحب. يعنى خدايا تو چنان هستى كه من دوست دارم، تو مرا آن چنان بساز كه خود مى دانى و دوست
دارى و اين بهترين انتخاب است كه با فكر يك انسان انجام مى گيرد كه ساخت و سازندگى نفسانى خود را به خدا واگذار مى كند و خداوند با قدرت عميق و وسيع خود، انسان را چنان مى سازد كه شايسته ى ربوبيتى او مى باشد. پس پيدايش اين دو بخش ملكات، يك بخشى كه شجره ى وجود انسان را براى خدا خالص مى كند و بخش ديگر، صفات و ملكاتى كه عقل و فكر و عمل انسان را اصلاح مى نمايد، هر دو به اراده ى خدا پيدا مى شود.
و در جمله ى بعد، دليل اين تقاضا را ذكر مى كند كه اى خدا، نفس من خود به خود ، رو به هلاكت مى رود، حيات و نجات آن به ميزانى است كه تو آن را حفاظت مى كنى و بر آن نظارت دارى كه اگر آنى از حفاظت و نظارت خارج شوم به اقتضاى ذاتى خود كه هلاكت است برمى گردم.
دليل جمله ى سوم اين است كه تمامى صفات و كمالات وجودى انسان، اثر تركيبى از يك اصولى است كه هر يك از آن اصول به تنهائى در ذات خود فاقد اين اثر مى باشند، يعنى انسان پديده اى و يا معجونى از تركيب هزاران هزار علت و معلول و قاعده و فرمول است كه اگر ماده اى از مواد وجودى انسان با نوع ديگر از آن مواد تركيب شود، خاصيت كذائى پيدا مى شود و اين دو ماده و يا مواد ديگر كه با يكديگر و يا با روح حيات و نيرو تركيب شوند از اين تركيب چه خاصيتها پيدا مى شود. در واقع اصول اوليه اى كه در خلقت انسان به كار مى رود، نمونه ى حروفى است كه از تركيب آنها كلمات پيدا مى شود. شما مى دانيد كه تمامى ارزش كلمات و معنا و محتواى آن از تركيب حروف با يكديگر است كه اگر آن تركيبها به هم بخورد و حروف به وضع ابتدائى خود برگردد تمامى ارزشها و خاصيتهاى خود را از دست مى دهد، يعنى حروف كلمات، خود به خود هيچ و نابود است. از مسير تركيب، ارزش و خاصيت پيدا مى كند. همين طور مواد اوليه و يا مصالح ساختمانى وجود انسان، خود به خود فاقد خاصيت است كه از تركيب و ترتيب، واجد حيات و صفات و خاصيتهاى ديگر مى شود و از طرفى، تركيبات همه جا به دو عامل محدثه و مبقيه نيازمند است كه اين هر دو عامل، به اراده ى خداوند پيدا مى شود، لذا مى گويد نفس من هلاك است، يعنى هلاكت ذاتى و وجودى
دارد، نه اينكه موجود زنده اى باشد كه يك عامل خارجى آن را هلاك كند. پس نفس من خود به خود هيچ است مگر اينكه تو آن را حفاظت و حمايت نمائى و آن را پرورش بدهى.