بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی جمیع الانبیاء و المرسلین و الائمه المعصومین علیهم السلام 

در آیه شریفه ﴿إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعِینُ﴾  دو ضمیر مفعولی به کار گرفته شده است. ایاک فعل مضارع نعبد و فعل مضارع نستعین. بحث ادبی چندانی ندارد، ضمیر منفصل مفعولی ایاک در جمله اول و در جمله دوم که مقدم بر فعل است. دلیلی است بر انحصار، دلیلی است بر اختصاص و ویژه بودن. تقدم این ضمیر مفعولی منفصل ایاک معنی اش این است که فقط تو را عبادت می‌کنیم.

البته وقتی ما نماز فرادی می‌خوانیم به ذهن می‌رسد که باید بگوئیم ایاک اعبد این ﴿إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعِینُ﴾  در زمان فرادی خواندن نماز درست است و درست بودنش به چه دلیل است، این را بعداً به آن می‌رسیم و تنها از تو یاری می‌جویم که جمله با این ترکیب ادبی می‌خواهد بگوید که معبود به حقی جز او وجود ندارد. قدرت کمک دهنده ای جز او وجود ندارد. چرا که همه قدرت های غیر او در این دنیا، پوشالی و پوک و بی ریشه است و آن آثاری که یک انسان می‌خواهد برایش بار نیست چه بسا که کمک گرفتن از قدرت های غیر خدایی چنان که تجربه تاریخ نشان داده است ضربه سنگینی به ارزش های انسان بزند و جلوی رشد خصال و کرامت های انسانی را بگیرد و گاهی هم این کمک خواهی سبب شده که انسان به چرخ بندگی کمک دهندگان بیفتد و بچرخد. و همین بندگی غلط باعث نابود کردن انسانیت انسان است.

اما آنچه در این آیه به عنوان محور باید نگاه بشود جمله نعبد است که به کارگرفتن این ماده یعنی عین و ب و دال که عبد و مشتقاتش که یکی از مشتقاتش همین نعبد است، به حقیقت انسان را با دریائی از معانی و مفاهیم اتصال می‌دهد و در محور این جمله از طریق قرآن کریم و روایات، مباحث بسیار پرارزشی را نصیب انسان می‌کند. اولین مطلبی که درباره این ماده می‌شود گفت عبد، عین و ب و دال که حتماً در بعضی از تفاسیر دیده اید. عده ای که حالا با تکیه بر هنرمندی فکر خودشان یا نه، با تکیه بر آثار اسلامی و معارف اسلامی که این قسمت دوم‌ احتمالش بیشتر است، چون در بعضی تفاسیر هم در فواتح سور به این معنا اشاره شده، روایاتی هم در این زمینه،

ما در کتب روایی و تفسیری می‌بینیم که این ترکیب که از سه حرف تشکیل شده است عین و ب و دال ثلاثی مجرد است، هر حرفش جداگانه اشاره به حقیقتی دارد مثل الف، لام، میم مثل الف، لام، را که از امام باقر و حضرت صادق سؤال کردند الف اشاره به چیست، لام اشاره به چیست، میم اشاره به چیست. یا از امیرالمؤمنین روایاتی نقل شده است، کتابی هست که احتمالا زمان مرحوم فیض کاشانی نوشته شده و مؤلفش معلوم نیست اما مرحوم آقا سیدجلال آشتیانی که به کتاب های ملاصدرا و مرحوم فیض و کتاب های ملامهدی نراقی و آثار ابن سینا خیلی آشنا بود. من هم جلساتی با ایشان داشتم خیلی آدم پرکاری بود. کارش هم از بعد از نماز مغرب و عشاء شروع می‌شد تا نماز صبح. روز را می‌خوابید، روز راظاهراً ظرفیت کار نداشت. شب هم می‌دانید که خیلی مهم است قرآن مجید را ببینید آیات مربوط به شب، عبادات شبانه، استغفار شبانه، ذکر شبانه، غوغا کرده است. معراج در شب اتفاق افتاده است، امر مربوط به تهجد است، استغفار را قرآن مجید ﴿وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یسْتَغْفِرُونَ﴾ (1)

می‌گوید خودش یک بحث معنوی سنگینی دارد، ایشان از شب های عمرشان خیلی خوب استفاده کرده اند با آشنایی که با سبک کار دانشمندان عصر فیض داشتند. احتمال قوی می‌دادند که این کتاب نوشته یکی از معاصرین روزگار فیض باشد. آنجا روایات مهمی را ایشان نقل می‌کند که در الم سوره بقره الف اشاره به الله است، لام اشاره به جبرئیل است، میم اشاره به وجود مبارک رسول خدا است که پروردگار عالم قرآن را تجلی داده در جبرئیل، جبرئیل هم بر قلب مبارک پیغمبر عظیم الشأن اسلام نازل کرده است. در کلمه عبد هم از این نوع مطالب زیاد گفته‌اند.

گفته‌اند: عین عبد اشاره به عرفان و شناخت و معرفت است تا آدم خداوند متعال را در حد خودش خوب نشناسد آیا عبادت برای یک حقیقت مجهول تحقق پیدا می‌کند. من جاهل به پروردگار هستم، نشناختم خداوند را می‌آیم نماز می‌خوانم و این سوره مبارکه فاتحه الکتاب را به کار می‌گیرم آیا این نماز که معرفت در آن نیست، عرفان در آن نیست، آثار مربوط به خودش را ظهور می‌دهد، در اخلاق من، در رفتار من، در تصحیح اعمال من، در یاری جستن از خدا در امورم، آیا تحقق دارد یا نه.

روایتی دیگر هم نقل می‌کنند که به امیرالمؤمنین گفتند: آیا خدا را شناختی؟ فرمودند که: من خدایی را که نشناخته باشم که عبادت نمی کنم «ما کنت اعبد رباً لم أره» (2) اره در اینجا به معنی علم است از افعال قلوب است چطور می‌شود وجودی را که درک نکردم و نشناختم بعد بیایم این همه مطلب با او در میان بگذارم یا بخواهم، یعنی مگر من دارم با یک حقیقتی که مجهول است برای خودم، حرف می‌زنم و درخواست می‌کنم!

می گویند عین اشاره به معرفت و عرفان و شناخت است که عبادت باید توأم با معرفت باشد اگر توأم با معرفت باشد دیگر وجود انسان را همین عبادت طاغوت زدایی می‌کند، هوا زدایی می‌کند، تعلقات غلط را پاک می‌کند و آن آزادی به معنای واقعی را عبادت با معرفت برای انسان ایجاد می‌کند.

اما عبد را می‌گویند اشاره به بِرّ است و برای توضیح برّ، بهترین راه این است که به خود قرآن کریم مراجعه بشود در درجه اول و بعد به روایات، ما کلمه برّ را که در سه جهت خیلی زیبای اعتقادی و عملی و اخلاقی مطرح است در آی 177 سور مبارک بقره ملاحظه می‌کنیم. عبادت باید بر همراهش باشد یعنی من در عبادتم در دور عمرم تک نباشم، تنها نباشم، فرد نباشم. از طریق عبادتم اهل برّ باشم و برّ من هم به دیگران انتقال پیدا بکند.

چون ما آیات قرآن مجید را می‌بینیم عبادات معنوی را اغلب با عبادات مالی همراه کرده است ﴿أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ﴾ (3)، ﴿یقِیمُونَ الصَّلاةَ*﴾ ، ﴿یؤْتُونَ الزَّکاةَ﴾ (4)، ﴿أَ رَأَیتَ الَّذِی یکذِّبُ بِالدِّینِ﴾  نشناختی مکذب به دین را. یعنی چرا شناختیم می‌دانیم ارأیت باز اینجا از افعال قلوب است، به معنی دیدن چشم نیست، به معنی این است که ندانستی یعنی چرا می‌دانی. چیست مکذب به دین. ﴿فَذلِک الَّذِی یدُعُّ الْیتِیمَ* وَ لا یحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکینِ* فَوَیلٌ لِلْمُصَلِّینَ﴾  چه مصلینی ﴿الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ* الَّذِینَ هُمْ یراؤُنَ* وَ یمْنَعُونَ الْماعُونَ﴾ (5)

اولًا ذات نمازش خراب است ثانیاً آدم بخیلی است هیچ کاری به مشکلات مردم ندارد. نمازی که با بخل همراه باشد آن نماز، نماز نیست نمازگزارانش هم مورد نفرین پروردگار عالم هستند ﴿فَوَیلٌ لِلْمُصَلِّینَ﴾ .

حالا این برّ، که خود نماز و خود آراسته شدن به خود حقایق حمد جزء برّ است که در آیه ملاحظه می‌کنید پانزده مرحله اش در آیه بیان شده که هم اعتقادی، هم عملی و هم اخلاقی. ﴿وَ لکنَّ الْبِرَّ﴾  و بعد از اینکه یهود و نصارا را در ابتدای آیه رد می‌کند ﴿لَیسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ﴾  این بازی هایی که رو به شرق و غرب در می‌آورید و اسمش را می‌گذارید عبادت برّ، اینها برّ نیست اینها عبادت نیست. ﴿لَیسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکةِ وَ الْکتابِ وَ النَّبِیینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساکینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِک الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِک هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ (6)

این بخش اعتقادی بر، به این است که دل شمانیکوکار و اهل برّ باشد برّ دل به این است که دل به خدا، به قیامت، به ملائکه، به کتاب الهی و به انبیاء اتصال داشته باشد.

اما بخش اخلاقیش ﴿آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ﴾ (7) اینکه در عین دوست داشتن مال راحت بتوانیم مال را از خودتان جدا بکنید و آن کسی که مال را از تو جدا می‌کند اخلاق تو است، سخاوت، کرم، جود، دست دلبازی و افراط نداشتن در محبت به مال ﴿تُحِبُّونَ الْمالَ، حُبًّا جَمًّا﴾ (8) نبودن. این اضافه مالت را به چه کسی برسانی ﴿ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساکینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ﴾  (از راه مانده)، ﴿وَ السَّائِلِینَ﴾  (آن کسی که دیگر می‌آید آبرویش را گرو می‌گذارد و از تو درخواست حل مشکل می‌کند که اگر داشته باشید باید حل‌بکنید) ﴿وَ فِی الرِّقابِ﴾  (برای آزاد کردن برندگان) و اما جنب عملی برّ ﴿وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ﴾  باز جنب اخلاقی برّ ﴿وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ﴾  در ایام تنگدستی خودشان را نگهدارد و فشار تنگدستی او را به طرف حل مشکلش از غیر مشروع نکشاند.

تنگدست است صبر بکند، سراغ رشوه نرود، سراغ دزدی نرود، سراغ بی دینان نرود. الآن هستند فرهنگ های باطلی که پول می‌دهند به مسلمان‌ها بروند مسیحی یا بهایی بشوند. صبر مال اینجاست، صبر به معنای حفظ خویش، کف خویش از افتادن در راه نامشروع است و الضّراء در بیماری و رنج بدنی صبر بکنند ﴿وَ حِینَ الْبَأْسِ﴾  هنگام جنگ. ﴿أُولئِک الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِک هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ (9) آراستگان به این پانزده حقیقت هم اهل صدق هستند، راست می‌گویند ما مؤمن هستیم و هم اهل تقوا هستند. پس ب عبد اشاره به برّ است، برّ چیست این پانزده حقیقت است یک نمازگزار وقتی می‌گوید ﴿إِیاک نَعْبُدُ﴾  از عین نعبد عرفان باید داشته باشد به حق، از ب نعبد باید اهل برّ باشد والا عبادت و بندگی تام نیست، جامع نیست، کامل نیست. گاهی هم سر از ﴿فَوَیلٌ لِلْمُصَلِّینَ﴾ (10) در می‌آورد.

در باب حکمت های نهج البلاغه مؤمنین خیر و برّ و نیکی را این جوری معنا می‌کنند «لیس الخیر ان یکثر مالک و ولدک»  علت منصوب خواندن خیر با اینکه لیس اولش آمده معلوم است خبر مقدم است ان یکثر مالک تأویل به مصدر می‌رود، یکثر مالک می‌شود اسم لیس که مؤخر است «ولکنّ الخیر ان یکثر علمک»  برّ، نیکی، خیر این است که معرفتت برود بالا، علمت برود بالا «وان یعظم حلمک»  بردباریت قوی بشود و در مقابل حوادث و جریانات و تهمت‌ها و غیبت ها، در شهرت و در هنگام کارت و اجرای تکالیف خود، تکالیف را ادامه بدهید والا اگر از کوره در بروی و رهایش بکنی ضرر می‌کنی «وأن تُباهی النّاس بعباده ربّک»  اگر می‌خواهی یک سر و گردن خودت را از مردم بالاتر بدانی با عبادت رب آدم

یک سر و گردن بالاتر می‌رود، به چیز دیگر نه. «ولا خیر فی الدّنیا إلّا لِرَجُلَین»  بر و نیکی و خیر در این دنیا فقط برای دو نفر است «رجل اذنب ذنوبا یتدارکها بالتوبه»  کسی که قبلًا آلوده به گناهان بوده ولی بعداً توبه واقعی کرده است «ورجل یسارع فی الخیرات» (11) برّ در وجود آن انسانی است که شتاب در تمام خوبی‌ها دارد.

ببینید اینها حرفشان مانند روایات امام باقر و حضرت صادق دربار فواتح سور است که الف، لام، میم، الف، لام، را، کاف، ها، یا، عین، صاد، اینها هر کدامش اشاره به حقیقتی دارد اما دال عبد اشاره به دو نوع بالله است. سوره نجم آیه 8 ﴿ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی﴾  این دُنُو بالله یعنی نزدیک شدن به حضرت حق، کم کردن فاصله بین عبد و بین الله به چه صورت ممکن است.

لغت اینجوری معنا کرده «قلنا ان الدنو هو القرب علی سبیل التسفّل»  تسفل یعنی خود را در برابر پروردگار چیزی به حساب نیاوردند سفل به معنی پائین بودن است اسفل، افعل التفضیل این است. ببینید پروردگار عالم در ابتدای سور قصص حمله به فرعون دارد، یک علت حمله اش این است ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ﴾ (12) یعنی گردن کشی کرد، گفت نه خدا کی است ما خودمان برای خودمان مستقل هستیم و کاری هم به خدا نداریم و اصلًا رب اعلی ما هستیم. آنی که می‌خواهد به وجود مقدس حضرت حق نزدیک بشود «علی سبیل التسفّل والانحطاط مادّیا او معنویا» (13) که معنی اش این می‌شود که هیچ چیزی را از خودش نداند. هر چه هم به او عنایت می‌شود اعتقاداً بگوید هذا من فضل ربی. اعتقاداً بگوید من الله است. اعتقاداً بگوید من شایسته اش نبودم، خدا لطف کرده است. «کم من ثناء جمیل لست اهلًا له نشرته» (14)

حالا سوره نجم آیه 8 ﴿دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی﴾  تمام مسائل معنوی است این را عنایت داشته باشید که به اندازه دو کمان یا کمتر او ادنی شخصیت حضرت حق را دید، با چشم دل و این به علت نزدیک شدنش به مقام معنوی پروردگار بود، اغلب مفسرین ضمایر این آیه را به رسول خدا برگردانده‌اند و ضمیر ﴿عَلَّمَهُ﴾  را که ضمیر مفعولی است باز به پیغمبر برگردانده اند. ضمیر فاعلی علّمه را به پروردگار برگردانده اند. ﴿شَدِیدُ الْقُوی﴾  را پروردگار گرفتند ﴿ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی﴾  بعضی خداوند و بعضی جبرئیل گرفتند.

اما محققین از مفسرین بزرگ به خصوص مفسرین شیعه می‌گویند این آیات ارزش پیغمبر را نشان می‌دهد. فضیلت پیغمبر را نشان می‌دهند و دلایلی هم می‌آورند که ﴿شَدِیدُ الْقُوی ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی﴾ (15) خودوجود مقدس حضرت حق است. نزدیک شد به شهود باطنی، به چه صورت، چگونه «تبعّد عن التشخّص»  برای خودش در جنب پروردگار در کل عمرش شخصیتی قائل نبود، می‌گفت: عزّت مال خداست اگر ما داریم جلوه ای از همان عزّت حضرت حق است کاری به ما ندارد، ما استقلال در تشخص نداریم.

 «وَ تنزّل عن الأنانیه» در تمام عمرش نظرش به طرف من نبود، نگاهش به خودش این بود که من عبدالله ام. منی وجود ندارد برای من «وحَطَّ مقام نفسه» واقعا این مقامات اعتباری را در خودش شکست و نابود کرد «حتی تقرب من الله»(16) تا به پروردگار عالم نزدیک شد به قرب معنوی. که خدا آمد فرمود ﴿دَنا فَتَدَلَّی﴾ نزدیک شد و به آن معنویت بی نهایت حق آویخته شد و وصل شد و این نزدیکی حالا به مثل مادی زده شده ﴿فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی﴾ که انگار دیگر بین وجود مقدس او و پروردگار مهربان عالم در عالم معنا و در شهود قلبی حجابی نمانده بود.