XÜSUSİYYƏTLƏR

«Cənab Şeyx» və ya «Şeyx Rəcəbəli Xəyyat» adı ilə məşhur olan, Allahın saleh və mö᾽min bəndəsi olan Hacı şeyx Rəcəbəli 1262-ci hicri ilində (Miladi 1883.)Tehran şəhərində dünyaya gəlmişdir. Atası məşhədi Baqir sadə bir fəhlə idi. Rəcəbəlinin on iki yaşı olarkən atası dünyasını dəyişmiş və o, özündən kiçik qardaş və bacısı ilə yetim qalmışdır. Şeyxin uşaqlıq dövrü haqda əlimizdə bundan artıq mə᾽lumat yoxdur. Amma onun özü anasından eşitdiyi xatirələri belə nəql edir:
«Sən mənim bətnimdə olan zaman atan kababxanada işləyirdi. Bir gün o, evə kabab gətirmişdi. Mən onları yemək istədikdə sən bətnimdə hərəkətə gəldin və ayaqlarınla qarnıma vurmağa başladın. Hiss etdim ki, bu kababı yeməməliyəm. Əl saxlayıb atandan bu məsələnin səbəbini soruşdum. Atan dedi: Doğrusunu desəm, bunları icazəsiz gətirmişəm! Mən də o yeməklərdən yemədim.»
Buradan mə᾽lum olur ki, şeyxin atası sadə bir insan olmuşdur və yüksək şəxsiyyətlərə xas olan qeyri-adi xüsusiyyətə malik olmamışdır. Amma şeyxin öz dediklərinə əsasən, atası Allah dostlarından birinə yaxşılıq etmiş və onun duası nəticəsində belə bir caleh övlad ərsəyə gətirmişdir.
Şeyxin beş oğlu və dörd qızı olmuş, qızlarından biri uşaq ikən dünyasını dəyişmişdir.
ŞEYXİN EVİ
Şeyxin atasından qalma sadə evi «Mövləvi» xiyabanının «Siyahlar» küçəsində yerləşirdi. O, ömrünün axırına kimi bu kiçik və sadə evdə yaşamışdır.
Onun oğlu deyir: Evimizin damı köhnə və uçuq olduğundan yağan yağışın suyu evin tavanından döşəməyə tökülürdü. Günlərin bir günündə bir neçə yüksək rütbəli hərbçi ölkənin böyük şəxsiyyətləri ilə birlikdə bizə gəlmişdilər. Biz də yağış daman yerlərə ləyən və kasa düzmüşdük. Onlardan biri bizim bu acınacaqlı vəziyyətimizi görüb getdikdən sonra münasib yerdə iki torpaq sahəsi almış və onları atama göstərib demişdi: Bunlardan birini sizin üçün, digərini isə özüm üçün almışam. Atam cavabında demişdi: Çox sağ olun, öz evimiz özümüzə kifayətdir.
Şeyxin övladlarından digər birisi deyir: Mənim məişət vəziyyətim yaxşılaşdığı üçün atama dedim: Atacan, mənim dörd tümən pulum vardır. Bu evimizi də on altı tümənə alırlar. İcazə verin, pulumuzu toplayıb münasib bir yerdə təzə ev alaq.
Atam buyurdu: İstədiyin vaxt özün üçün təzə ev ala bilərsən, mənim üçün elə bu da bəsdir!
Evləndikdən sonra evin ikinci mərtəbəsində iki otaq tikdirib hazırladıqdan sonra atama dedim: Atacan, sənin görüşünə yüksək şəxsiyyətli qonaqlar gəlir. Öz görüşlərinizi bu otaqlarda keçirsəniz yaxşı olar.
Atam buyurdu: Yox! Hər kəs istəsə elə bu otağa gəlsin, köhnə palazların üstündə otursun. Mənim heç nəyə ehtiyacım yoxdur!
Bu kiçik otağın döşəməsində sadə bir kilim və köhnə bir dərzi stolu vardı.
Bir neçə ildən sonra şeyx öz otaqlarının birini məşhədi Yadulla adlı bir taksi sürücüsünə iyirmi tümənə icarəyə verdi. Bir müddətdən sonra Yadullanın bir qızı oldu. Mərhum şeyx onun adını Mə᾽sumə qoydu, qulağına azan-iqamə dedikdən sonra iki tümən çıxardıb uşağın bələyinə qoydu və buyurdu: Yadulla! İndi sənin ailə üzvlərinin sayı çoxalıb və məişət xərcin də artıb. Bu aydan e᾽tibarən iyirmi tümən əvəzinə on səkkiz tümən icarə haqqı verəcəksən.
ŞEYXİN PALTARLARI
Şeyx ruhani libasına bənzəyən çox sadə və təmiz paltarlar geyirmiş. O, adətən ləbbadəyə bənzər bir paltar geyər, başına araqçın qoyar və çiyninə əba salardı.
Diqqət yetirilməli məsələlərdən biri də bu idi ki, onun hətta libas geyməsi də, Allah dərgahına yaxınlaşmaq məqsədi daşıyırdı. Yalnız bircə dəfə başqasının xoşuna gəlmək üçün çiyninə əba atmışdı ki, bu zaman onu mə᾽na aləmində məzəmmət etmişdilər. Cənab Şeyxin özü bu hadisəni belə nəql edir:
«Nəfs çox qəribə bir şeydir. Bir gecə gördüm ki, hicablarım vardır.  İbadətlərimdə hüzuri-qəlb və rahatlıq tapa bilmirəm. Səbəbini axtarmağa başladım. Bir qədər acizanə yalvarışdan sonra (məni) anlatdılar ki, dünən axşam çağı Tehranın böyük şəxsiyyətlərindən biri görüşünə gəlib demişdi: İstəyirəm məğrib və işa namazını sizə iqtida etməklə qılam. Sən də onun xoşuna gəlsin deyə namaz vaxtı çiyninə əba saldın.»
ŞEYXİN YEMƏYİ
Şeyx heç vaxt ləzzətli xörəklərə meyl göstərmirdi. Əksər hallarda sadə yeməklər, o cümlədən kartof və firni yeyərdi. Süfrə başında dizi üstə üzü qibləyə oturar və bir qədər əyilərək yeməyə məşğul olurdu. Bə᾽zi vaxtlarda da boşqabı əlinə alar və yeməyi iştahla yeyərdi. Adətən öz xörəyindən bir qədərini yanında oturanlara verərdi. Yemək yeyən zaman danışmazdı və başqaları da ona ehtiram əlaməti olaraq sükut edərdilər.
Qonaq çağrılarkən çox diqqətli olar, də᾽vət edənin kimliyindən asılı olaraq onu qəbul və ya rədd edərdi. Bununla belə, əksər vaxtlarda dostlarının də᾽vətini rədd etməzdi.
Dükan-bazarda olan yeməklərdən pəhriz etməzdi, yeməyin insan ruhuna göstərdiyi tə᾽sirlərdən də qafil deyildi. O, ruhda baş verən bə᾽zi mənfi dəyişikliklərin mənşəyini yeməkdə görürdü. Bir dəfə qatarda Məşhədə gedən zaman batini bir zülmət və korluq hiss edir və dərhal müqəddəslərin ruhuna təvəssül edir. Bir müddətdən sonra ona başa salırlar ki, bu zülmət və batini korluq qatarın çayından istifadə edilməsi nəticəsində yaranmışdır.
İKİNCİ FƏSİL
İŞ VƏ FƏALİYYƏTİ
Dərzilik islamda bəyənilən məşğuliyyət növlərindən biridir. Həkim Loğman də bu məşğuliyyəti özü üçün peşə seçmişdi. Bir hədisdə Peyğəmbər (s) buyurur:
«Yaxşı kişilərin işi dərzilik, yaxşı qadınların işi isə yun əyirməkdir.»
Cənab Şeyx öz məişətini tə᾽min etmək üçün bu peşəni seçmiş və buna görə də Şeyx Rəcəbəli Xəyyat adı ilə məşhurlaşmışdı. (Xəyyat ərəbcə dərzi deməkdir.) Maraqlısı budur ki, Şeyxin kiçik və sadə evi əvvəldə qeyd olunan xüsusiyyətlərlə yanaşı, həm də onun iş otağı olmuşdur.
Şeyxin övladlarından biri bu barədə deyir: Əvvəllər atamın karvansarada bir hücrəsi var idi və orada dərziliklə məşğul olurdu. Bir gün hücrənin sahibi gəlib dedi: «Mən razı deyiləm ki, sən burada qalasan!» Sabahısı gün atam heç bir söz demədən və ondan heç bir əmək haqqı tələb etmədən tikiş maşını və dərzi mizini evə gətirdi, o hücrəni də boşaldıb sahibinə təhvil verdi. Həmin vaxtdan e᾽tibarən evin həyət qapısına yaxın olan otaqdan dərzi dükanı kimi istifadə edirdi.
İŞİNDƏ CİDDİLİK VƏ MƏS᾽ULİYYƏT
Cənab Şeyx öz işində çox ciddi olmuş, həyatının son anlarınadək tam çalışqanlıqla fəaliyyət göstərmiş və öz halal əməyi ilə məişətini, güzəranını tə᾽min etmişdir. Müridlərindən çoxu cani-dildən onun məişət xərclərini tə᾽min etməyə razı olmuşlar, lakin Şeyxin özü heç vaxt bu işə razı olmamışdır.
Həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql olunan hədisdə deyilir:
«Hər kəs öz zəhməti və alın təri ilə həyat sürsə, qiyamət günündə peyğəmbərlərin cərgəsində olar və onların savabını alar.»
Başqa bir hədisdə buyurulur:
«İbadət on qismdir, onun doqquz qismi halal ruzi qazanmaqdır».
Şeyxin dostlarından biri deyir: Bunu heç vaxt unutmaram: Yay günlərindən birində bazarda Şeyxlə rastlaşdım. Zəiflikdən sanki çöhrəsi solmuş və rəngi saralmışdı. Dərziliyə lazım olan bə᾽zi şeyləri alıb evinə tərəf gedirdi. Ona dedim: Ağa, siz bir qədər istirahət etməlisiniz, vəziyyətiniz yaxşı deyil.
Buyurdu: Əhli-əyalı nə edim?!
Başqa bir hədisdə Peyğəmbəri-əkrəm (s) buyurur:
«Allah-taala Öz bəndəsini halal ruzi kəsb etmək yolunda yorğun görmək istəyər.»
«Öz əhli-əyalının və ailəsinin (dolanışıq) xərcini tə᾽min etməyən kəs məl᾽undur, məl᾽un!» .
ZƏHMƏT HAQQI ALMAQDA İNSAF
Şeyx dərzilik sənətində və müştərilərlə davranışda həddindən artıq mülayim və insaflı idi. O, gördüyü işlərdə yalnız öz zəhməti miqdarında muzd alırdı. Bundan əlavə, heç vaxt müştəridən artıq bir şey almağa razı olmazdı. Buna görə də əgər bir şəxs ona—«Cənab Şeyx, icazə verin bir qədər artıq pul verim»—desəydi, heç vaxt razı olmazdı.
Şeyx öz işlərini islamda mövcud olan icarə qanunlarına əsasən tənzim edər və əmək haqqını bu əsasda alardı. Amma, müştəridən işlədiyindən artıq bir şey almağa razı olmadığından, işi görüb qurtardıqdan sonra həmin işə sərf olunacaq miqdardan artıq nəzərdə tutduğu məbləği müştərinin özünə qaytarırdı!
Ruhanilərdən biri belə nəql edir: Şeyxə bir əba, bir qəba və bir də ləbbadə sifariş verdim və zəhmət haqqının məbləğini soruşdum. Dedi: İki gün vaxt aparacaq, qırx tümən verməlisən.
Libaslarımı almağa gedəndə dedi: Əmək haqqı iyirmi tümən oldu. Dedim: Axı siz buyurmuşdunuz ki, qırx tüməndir? Dedi: Mən fikirləşirdim ki, iki günlük işi var, amma bir günə tamam oldu.
Başqa bir şəxs deyir: Şeyxə bir şalvar sifariş verib məbləğini soruşdum. Dedi: On tümən. Dərhal çıxarıb pulunu verdim. Şalvarı təhvil almağa getdikdə gördüm ki, şalvarın üstünə iki tümən qoyub qaytarır. Səbəbini soruşduqda dedi: Bunun zəhmət haqqı səkkiz tümən oldu.
Şeyxin övladlarından biri deyir: Bir gün atam müştəri ilə razılaşmışdı ki, onun əbasını otuz beş tümənə tiksin. Müştəri əbasını aparanda atam onun dalınca qaçıb pulunun beş riyalını geri qaytarıb dedi: Mən fikirləşirdim ki, bu əba çox vaxt aparacaq, amma belə olmadı.
(Əziz oxucular, yuxarıda qeyd olunan hadisələr müxtəlif zamanlarda baş verdiyi üçün pulun dəyəri və alıcılıq qabiliyyəti eyni qaydada olmadığından göstərilən rəqəmlər sizi təəccübləndirməsin. Red.)
İNSAFIN BƏHRƏSİ
Bütün işlərdə, xüsusilə müştəri ilə alverdə insaflı olmaq islamın tə᾽kid etdiyi mühüm məsələlərdəndir. İmam Əli (ə)-dan nəql olunan hədisdə deyilir:
«İnsaf fəzilətlərin ən fəzilətlisidir.»
«Savabların ən böyüyü insafa verilən savabdır.»
Alış-verişdə, eləcə də müştərilərlə davranışda insaflı olmağın insan ruhunun mə᾽nəviyyata doğru yüksəlişində nə qədər tə᾽sirli olduğunu bilmək istəyirsinizsə, aşağıdakı əhvalata diqqət yetirin:
İNSAFLA RƏFTAR VƏ HƏZRƏT İMAM ZAMANLA (Ə) GÖRÜŞ
Alimlərdən biri imam Zaman əleyhissəlamla görüşmək arzusunda idi. Amma bu işə nail olmadığından daim ruhi əzab çəkirdi. Nəcəfi-əşrəfin elmiyyə hövzələrinin tələbələri, eləcə də ələviyyə (Əli (ə)-ın məqbərəsinin yanında təhsil alan) tələbələr arasında belə bir məşhur qayda var ki, hər kəs ardıcıl olaraq qırx çərşənbə gecəsi «Səhlə» məscidinə gedib məğrib və işa namazlarını orada qılmağa müvəffəq olsa, imam Zaman (ə)-ın hüzuruna müşərrəf ola bilər. Həmin şəxs uzun müddət bu məqsədlə çalışdı, lakin öz arzusuna çata bilmədi. İstəyinə nail olmaq üçün qəribə elmləri, hərf və ədədlərin sirlərini öyrənməyə başladı, tələb məqamında ruhi riyazətlə məşğul oldu. Çillələr saxladı, uzun-uzadı ruhi məşğələlərə dözdü, lakin yenə də heç bir nəticə almadı. Bu şəxs İmam əleyhissəlamın ziyarətinə nail ola bilməsə də, gecələr oyaq qalmaq, səhərlər Allah dərgahında ah-nalə etmək nəticəsində batini nuranilik və səfa əldə edə bilmişdi. Belə ki, bə᾽zi vaxtlarda onun üçün xüsusi nuranilik gəlir, ona bu məsələdə yol göstərilir, ruhunda xalislik və cəzb halətləri tapılır, həqiqətləri görür və incəlikləri eşidirdi.
Bu halətlərin birində ona deyildi: «Sənin imam Zaman əleyhissəlamı görüb ziyarət etməyin yalnız filan şəhərə səfər etməklə mümkün ola bilər.» Bu səfərin çox çətin olmasına baxmayaraq, öz məqsədinə çatmaq üçün həmin şəxs dərhal onu yerinə yetirməyə hazırlaşdı.
İMAM ZAMAN (Ə) DƏMİRÇİLƏR BAZARINDA
Bir neçə günlük səfərdən sonra həmin şəxs deyilən şəhərə çatdı. Orada da həmin riyazətləri davam etdirdi, çillə saxladı, otuz yeddi, yaxud otuz səkkizinci gündə ona dedilər: «Həzrət imam Zaman (ə) indi dəmirçilər bazarında qıfıl düzəldən qoca bir kişinin dükanının qapısında oturub. Yubanmadan onun hüzuruna tələs!»
Həmin şəxs ayağa qalxıb mə᾽nəvi aləmdə gördüyü yolları keçdi və qoca kişinin dükanının qabağına gəlib imam Zaman əleyhissəlamın orada oturduğunu və həmin kişi ilə şirin-şirin söhbət etdiyini gördü. Salam verdi, imam onun salamını alıb işarə ilə sükut etməsini əmr etdi. Burada maraqlı bir mənzərə var, ona diqqət yetirin.
QIFIL DÜZƏLDƏN QOCA KİŞİNİN İNSAFI
Həmin şəxs deyir: Bir qədər kənarda dayanıb heyrətlə onlara tamaşa edirdim. Bu zaman gördüm ki, qocalıb əldən düşmüş, beli bükülmüş, əlləri əsən və əlində əsa tutmuş bir qoca qarı əlindəki qıfılı dükançıya göstərib dedi: Allah rizasına bu qıfılı məndən üç şahıya alın, mənim üç şahı pula ehtiyacım vardır.
Qoca kişi qıfıla diqqətlə baxdıqdan sonra dedi: Qıfılın heç bir nöqsanı yoxdur, bunun iki abbası dəyəri vardır. Çünki, onun açarının qiyməti on dinardan çox deyildir. Əgər sən mənə on dinar pul versən, mən bu qıfılın açarını düzəldərəm və onda onun qiyməti üç şahı deyil, on şahı olar.
Qarı dedi: Mənə qıfıl lazım deyildir, mənim pula ehtiyacım vardır. Siz bu qıfılı üç şahıya məndən alın, mən sizə dua edərəm.
Qoca kişi tam sadəliklə cavab verdi: Bacım! Sən müsəlmansan, mən də özümü müsəlman hesab edirəm. Nə üçün müsəlmanının malını ucuz qiymətə almalı və kiminsə haqqını tapdalamalıyam?! Bu qıfılın hal-hazırda da səkkiz şahı qiyməti vardır. Qazanc götürmək istəsəm də, mən onu yeddi şahıdan ucuz ala bilmərəm. Çünki, iki abbasılıq alverdə bir şahıdan artıq qazanc almaq insafsızlıqdır. İndi əgər satmaq istəsən, mən onu yeddi şahıya alaram. Yenə də təkrar edirəm ki, onun həqiqi qiyməti iki abbasıdır. Mən də ticarətçi olduğuma görə haqq-hesabı belə aparmalıyam. Ona görə də bir şahı ucuzuna alıram.
Bəlkə də qarı inana bilməzdi ki, bu kişi doğru danışır. Ona görə də narahat olub dedi: Mən özüm deyirəm ki, heç kəs bu məbləğə razı deyil. Mən yalvarırdım ki, üç şahıya alsınlar. Çünki mənim ehtiyacım on dinarla başa gəlmir. Mənə üç şahı pul lazımdır.
Qoca kişi yeddi şahı verib qıfılı aldı.
MƏN ONUN ARDINCA GƏLƏRƏM!
Qarı qayıtdıqdan sonra İmam (ə) mənə buyurdu: Əzizim, bu mənzərəni müşahidə etdinmi?! Belə olun ki, biz də sizin ardınızca gələk. Çillə saxlamaq lazım deyil, qəribə elmlərə əl atmaq faydasızdır, riyazət və səfərlərə getməyə də ehtiyac yoxdur. Özünüzdən xalis əməl göstərin və həqiqi müsəlman olun ki, biz də sizlərlə ünsiyyətdə olaq. Bu şəhərdə yalnız bu qoca kişini seçmişəm. Çünki onun dini var və Allahı tanıyır. Bu da bir imtahan idi ki, ondan başıuca çıxdı. Bu qoca qarı bazarın əvvəlindən başlayıb bura qədər hamıya öz ehtiyacını izhar edir və onlardan, qıfılı üç şahıya almalarını istəyirdi. Onlar da qocanı çarəsiz və ehtiyaclı görüb daha ucuz qiymətə almaq istəyirdilər. Amma bu kişi onu yeddi şahıya aldı. Elə bir həftə olmur ki, mən onun görüşünə gəlməyim və ona məhəbbət göstərməyim.
ÜÇÜNCÜ FƏSİL
FƏDAKARLIQ VƏ İSAR
Şeyxin həyat və davranışlarında olan ən parlaq xüsusiyyətlərdən biri də onun möhtac və kasıb şəxslərə xidmət etməsi, özü yoxsul olduğu halda başqalarına əl tutması olmuşdur. İslam hədisləri baxımından isar, fədakarlıq və insanın öz haqqından keçməsi yaxşılıqların ən gözəli, imanın ən yüksək mərtəbəsi və gözəl əxlaqların ən yaxşısıdır.
Şeyx öz ailəsini dərziliklə çox çətin dolandırmasına baxmayaraq, isar və fədakarlıq fəzilətlərindən də bəhrəsiz qalmamışdır. Bu ilahi şəxsiyyətdən bu barədə nəql olunan əhvalatlar doğrudan da insanı heyrətə gətirir və ona ibrət dərsi öyrədir.
BAŞQALARININ ÖVLADLARINA QARŞI İSAR
Şeyxin övladlarından biri deyir: Anam deyirdi ki, qəhətlik və aclıq illərində Həsən və Əli (mərhum Şeyxin böyük övladları idi ki, sonradan vəfat etmişdilər) evin damında od qalamışdılar. Onlardan nigaran qalıb oraya getdikdə gördüm ki, o iki uşaq tuluğun dərisini odda qızardıb yeyirlər. Bu səhnəni gördükdə çox kövrəldim, qəhərlənib ağlamağa başladım. Aşağı enib evdən bir qədər mis qab götürüb kiçik bazarda satdım və uşaqlar üçün bir qədər xörək hazırladım. Həmin gün qardaşım Qasımxan bizə gəlmişdi. O, mənim həddindən artıq narahat olduğumu görüb səbəbini soruşdu və mən də hadisəni olduğu kimi danışdım. Qasımxan bu hadisəni eşidib çox təəccüblə dedi: Nə danışırsan?! Şeyx Rəcəbəlini bazarda gördüm, camaata kabab qəbzi paylayırdı. (Yeməkxanalardan biri ilə əvvəlcədən razılığa gəlinir, müəyyən miqdarda xörək pulu ödəndikdən sonra həmin məbləğ dəyərində qəbz alınır, o qəbzlər adətən kasıbların arasında paylanır və onlar da gedib qəbzi göstərməklə ya oradca xörək yeyir və ya alıb evə aparırlar.) Bu nə deməkdir, misal var deyiblər, evə lazım olan çırağı məscidə aparmaq haramdır. Bu kişi nə etmək istəyir? Düzdür ki, abid və zahid adamdır, lakin onun bu işləri düzgün deyil.
Bu sözləri eşitdikdə narahatçılığım daha da artdı. Gecə Şeyx evə gəldikdə onunla ciddi danışıb e᾽tirazımı bildirdim və narahat halda yatdım. Gecə yarısı birdən əyan oldu ki, məni çağırırlar. Diqqətlə qulaq asdım, bir daha səs gəldi: «Qalx ayağa!» Ayağa qalxdım. Gördüm ki, Əli əleyhissəlamdır. Özünü tanıtdırıb dedi: «O, camaatın uşaqlarını saxlayır, biz də sizin uşaqlarınızı! Hər vaxt uşaqların acından ölsə, onda danışarsan!»
MÜFLİSLƏŞMİŞ QONŞUYA QARŞI İSAR
Şeyxin övladlarından biri belə nəql edir: Bir gecə atam məni yuxudan oyatdı. Evdən iki kisə düyü götürdük. Birini mən, digərini isə atam çiyninə aldı. Onu aparıb məhəlləmizin ən varlı şəxsinin qapısına qoyduq. Atam onları təhvil verərkən ev sahibinə dedi: Qardaş! Yadındadırmı, ingilislər camaatı öz səfirliklərinə apardılar və onlara düyü verdilər. Sonradan hər dənə düyünün əvəzində bir xaral düyü alıblar, yenə də onlardan əl çəkmirlər.
Bu zarafatlarla düyüləri təhvil verib qayıtdıq. Həmin günün sabahı atam məni çağırıb dedi: Mahmud! Bir çərək (təqribən 250 q.) düyü yarması və iki riyallıq da quyruq piyi alıb anana ver, günortaya xörək hazırlasın.
O zaman atamın bu cür hərəkətləri mənim üçün çox ağır və anlaşılmaz görünürdü. Fikirləşirdim ki, nə üçün evdə olan düyüləri məhəllənin ən varlı şəxsinə verir, özümüz isə günortaya düyü yarması alırıq?
Sonradan başa düşdüm ki, zahirdə varlı hesab etdiyim bu Allah bəndəsi son günlərdə müflisləşibmiş. Cümə günü həmin şəxsin bir dəstə qonağı olacaqmış və evində də tədarük görmək üçün heç bir şey yoxmuş.
BAYRAM AXŞAMI İSAR
Mərhum Əbdül-kərim Hamid nəql edir ki, mən dərzilikdə Şeyxə şagirdlik edirdim və hər gün bir tümən zəhmət haqqı alırdım. Novruz bayramı gecəsində Şeyxin on beş tümən pulu vardı. Onun bir qədərini mənə verdi ki, düyü alıb bir neçə ünvana aparım. Axırda o puldan beş tümən qaldı, onu da mənə verdi.
Öz-özümə fikrləşdim ki, ustam bayram axşamı evə əliboş gedəcək. Həmin vaxtlar şeyxin ailə vəziyyəti həddindən artıq ağır idi. Buna görə də pulu siyirtməyə qoyub qaçdım. Cənab Şeyx nə qədər çağırdısa qayıtmadım. Evə çatanda başa düşdüm ki, Şeyx hələ də məni arxadan səsləyir. Acıqla dedi: Nə üçün pulları götürmədin? Sonra tə᾽kidlə pulları mənə verdi.
DÖRDÜNCÜ FƏSİL
DİNİ QAYDA-QANUN VƏ GÖSTƏRİŞLƏRƏ SÖZSÜZ ƏMƏL ETMƏK
Cənab Şeyxin dini göstəriş və qayda-qanunlara əməl etməsi təriqət iddiaçılarının məsləki ilə kökündən fərqlənirdi. O, sufilik firqələrinin heç birini qəbul etmirdi. Onun seçdiyi yol Əhli-beyt (ə)-ın göstərişlərinə sözsüz əməl etmək idi. Buna görə də təkcə vacib əmrlərə deyil, müstəhəb əməllərə də ciddi əhəmiyyət verirdi.
Adətən sübhlər oyaq olur, gün çıxandan sonra yarım saatdan bir saata qədər istirahət edirdi. Bə᾽zən günortadan sonra da bir qədər istirahətlə məşğul olurdu.
Şeyxin özü kəşf və şühud əhli olmasına baxmayaraq, təkrar-təkrar buyurardı: «Mükaşifatda (bəsirət gözünün açılması və hər bir şeyi həqiqi simasında görmək) deyilənlərə yəqininiz olmasın, heç vaxt mükaşifədə gördüklərinizə arxalanmayın. Biz imamların rəftar və əməllərini, sözlərini özümüzə nümunə götürməliyik.»
Cənab Şeyx ilahi hökmlərə əməl etməklə Allahın göstərişlərinə və Əhli-beyt (ə)-ın buyurduqlarına qeydsiz-şərtsiz itaət etməyə tə᾽kid edir, bununla yanaşı ümumi yığıncaqlarda aşağıdakı ayəyə istinad edirdi:
«Əgər siz Allaha kömək etsəniz, Allah da sizə kömək edər və qədəmlərinizi möhkəmlədər.» (Məhəmməd-7).
Sonra deyirdi: «Allah hər şeydən ehtiyacsızdır. Allaha kömək etmək dedikdə, Onun hökmlərinə əməl etmək, Peyğəmbərinin sünnəsinə əsaslanmaq nəzərdə tutulur.»
Başqa bir yerdə buyururdu: « Heç bir şey ilahi hökmlərə əməl etmək qədər bəşərin ruhi yüksəlişində tə᾽sirli ola bilməz».
Şeyx dəfələrlə bunu təkrar edərdi: «Haqq din elə minbərlərdə deyilən sözlərdir. Lakin onda iki şey çatışmır: Birincisi ixlas, digəri isə mütəal Allah ilə dostluq. Bu iki şey minbərdəki çıxışlara artırılmalıdır.
Yenə deyirdi: «Müqəddəslərin işlərinin hamısı yaxşıdır, lakin insan vücudunda olan «mən»ləri «Allah» ilə dəyişmək onların ən önəmlisidir».
Yenə buyururdu: «Əgər mö᾽minlər öz «inniyyət»lərini kənara qoysalar, yüksək mə᾽nəvi məqamlara çatarlar.»
«Əgər insan Allaha təslim olsa, öz rə᾽y və şəxsi nəzərini kənara qoyar, özünü tam mə᾽nada Allaha tapşırar, Allah da onu Özü üçün tərbiyələndirər».
TƏQLİD
Şəriət qanunlarına qeydsiz-şərtsiz tabe olmaq məsləkinə əsasən, Şeyx ilahi hökmlərdə müctehidə təqlid edirdi. Onun mərcəyi təqlidi dövrünün böyük alimlərindən olan Ayətullah Höccət idi. Şeyx özü belə bir şəxsiyyətə təqlid etməsi barədə buyurur: «Quma getdim, mərcəyi-təqlidləri gördüm, onların içərisində həvayi-nəfsinə ən az tabe olan ağayi Höccət idi».
Başqa bir nəqlə görə buyurur: «Gördüm ki, onun qəlbində cah-cəlal, şan-şöhrət və rəyasət məhəbbəti yoxdur.
Şeyx öz dostlarını bu yoldan azan firqələrdən çəkindirirdi. Şeyxin dostlarından biri deyir: Bu tayfalar barəsində ondan soruşdum. (Bunu nəql edən şəxs tövsiyə etmişdi ki, bu tayfanın adlarını kitablara salmasınlar.) Şeyx buyurdu: Kərbəlada idim. Gördüm ki, bir tayfa gəlir. Şeytan onların qarşısında hərəkət edən bir şəxsin cilovunu əlinə almışdı. Dedim: Bunlar kimdir? Dedilər:...
Cənab Şeyx inanırdı ki, seyri-sülukda Əhli-beyt (ə)-ın tutduğu yoldan uzaq düşənlər riyazət nəticəsində müəyyən ruhi qüdrət və məqamlara çatmalarına baxmayaraq, həqiqi mə᾽rifətdən tamamilə məhrumdurlar.
Şeyxin övladlarından biri belə nəql edir: Atamla birlikdə Bibi-Şəhrabanı dağına getmişdik. (Bu Tehran ətrafında olan dağların birinin adıdır ki, imam Hüseyn (ə)-ın həyat yoldaşı Şəhrəbanının məzarı orada yerləşir.) Yol əsnasında riyazət əhlindən biri ilə rastlaşdıq. Onun çox böyük iddiaları var idi. Atam ona dedi: Axı de görək, sənin riyazətlərinin hasili nə olub?
O şəxs bu sözləri eşidən kimi əyilib yerdən bir daş parçası götürdü və onu əlində armuda döndərdi. Sonra atama təklif edib dedi: Buyurun, meyl edin.
Atam buyurdu: Çox yaxşı! Bu işi mənim üçün gördün. De görüm Allah üçün nə nəyin vardır və nə etmisən?
Həmin şəxs bu sözü eşidən kimi ağlamağa başladı.
ALLAH ÜÇÜN OLAN İŞİN DƏYƏRİ
Şeyxin dostlarından biri onun belə buyurduğunu nəql edir:
Gecələr Tehranın cümə məscidində oturub camaatın «Həmd» surəsinin oxunuş və tələffüzünün düzəlişinə fikir verirdik. Bir gecə iki uşaq bir-biri ilə savaşdı, onlardan biri döyülməmək üçün mənim yanımda oturdu. Mən də fürsətdən istifadə edərək ondan «Həmd» surəsini soruşdum. Həmin gecə yalnız o uşağın qiraəti ilə məşğul oldum. Sonrakı gecə bir dərviş mənim yanıma gəlib dedi: Mən iksir, simya, himya, limya elmlərini bilirəm və onların hamısını sənə verməyə razıyam, bu şərtlə ki, dünənki işinin savabını mənə verəsən.
Ona belə cavab verdim: Xeyr! Əgər bu elmlər sənə faydalı olsaydı, heç vaxt mənə verməzdin.
ŞƏRİƏTLƏ UYĞUN OLMAYAN RİYAZƏTLƏ MÜXALİFƏT
Cənab Şeyx inanırdı ki, əgər bir şəxs doğrudan da islamın nurani hökmlərinə əməl etsə, bütün mə᾽nəvi məqamlara və kamallara nail olacaqdır. O, Peyğəmbər (s) sünnəsi və Əhli-beyt (ə) məktəbiinin əksinə olan riyazətlərlə kəskin müxalifət edirdi. Onun müridlərindən biri belə nəql edir: Bir müddət riyazətlə məşğul oldum, seyyid övladı olan həyat yoldaşımdan ayrılıb bir otaqda zikr deməyə başladım. Gecələr də həmişə ayrı yatırdım. Dörd-beş aydan sonra dostlarımdan biri məni Şeyxin görüşünə apardı. Qapını döyüb içəri girdim, Şeyx məni görən kimi buyurdu: İstəyirsənmi deyim...?!
Başımı aşağı saldım, Şeyx sanki bir anda bütün səhvlərimi mənə xatırlatdı. Bu nə rəftardır ki, həyat yoldaşınla edirsən? Nə üçün onu tərk etmisən?...
Bu riyazət və zikrləri kənara qoy! Bir qutu şirni alıb əhli-əyalının yanına get. Namazı vaxtında və adi qaydada olan tə᾽qibatlarla yerinə yetir.
Daha sonra Şeyx bu hədisi tə᾽kid etdi ki, «əgər bir şəxs qırx gün əməllərini Allaha görə xalis etsə, hikmət çeşmələri qəlbində cuşə gələr.»
Şeyx bu hədisə işarə edərək buyurdu: Bu hədisə əsasən, əgər bir şəxs qırx gün müddətində öz dini vəzifələrinə əməl etsə, şübhəsiz, xüsusi nuranilik tapacaqdır.
O şəxs Şeyxin tövsiyələrinə əsasən, riyazəti tərk etdi və adi həyatına qayıtdı.
XUMSUNUN HESABINI ET!
Doktor Həmid Fərzarəm özünün Şeyxlə necə tanış olmasını belə xatırlayır: 1333-cü Şəmsi ilin ortalarında (1968) mənim əziz dostum və həmkarım mərhum doktor Əbdül Əli məni Cənab Şeyxin yanına apardı. Bir-iki saat onun hüzurunda oturduq. Mənə yol göstərmək və həqiqətləri başa salmaq üçün mərhəmətli nəzərlərlə hər sahədən bir şey danışırdı. Qəlbimdə ona qarşı son dərəcə məhəbbət hissi yaranmışdı. Zahirən həmin gün «Ya Əlimu, ya Rəşid, səlli əla Muhəmmədin və alihi əcməin» zikrini birlikdə mənə təlqin etdilər. Onun hüzurundan getdikdən sonra doktor Əbdül Əli mənə təbrik dedi və bildirdi ki, cənab Şeyx sizi öz hüzuruna qəbul etdi. Allaha şükr olsun, mən çoxlarını onun hüzuruna aparmışam, o hətta onlarla bir kəlmə olsun danışmayıb. Soruşdum. Bunun mə᾽nası nədir?
Doktor dedi: «Allaha şükr olsun ki, o səni qabiliyyətli və iste᾽dadlı gördü. Mən də buna görə Allaha şükr etdim».
Şeyxin şagirdlərindən biri onun ibadətdə necə ciddi olduğunu belə bəyan edir: Şeyx şəriət, təriqət və həqiqəti bir-biri ilə eyni bilirdi. Dərvişlər kimi deyildi və şəriəti boşlamırdı. Onun mənə dediyi ilk söz bu idi: Get xumsunun hesabını et.
Sonra məni mərhum Ayətullah Əhməd Aştiyaninin yanına göndərib dedi: Sən onun hüzuruna getməlisən.
O necə də böyük şəxsiyyət idi! Doğrudan da Allahın ayəti və nişanəsi idi. Mən ondan nə qədər mə᾽nəvi qida aldım! Ondan necə böyük işlər gördüm! Onun hüzuruna gedib öz kiçik evimin xumsunu hesablayıb ödədim.
BEŞİNCİ FƏSİL
ƏXLAQ
Şeyx çox mehriban, gülərüz, xoşəxlaqlı, mətanətli və ədəbli bir şəxs idi. Həmişə dizi üstə əyləşər, arxasına qoyulan mütəkkəyə söykənməz və həmişə ondan bir az aralı oturardı. Bir kəslə əl verib görüşsəydi, əlini həmin kəsdən tez çəkməzdi. Çox aram idi. Söhbət zamanı əksər hallarda gülərüz olar, çox az hallarda əsəbləşərdi. Yalnız şeytan və nəfs onu öz toruna salmaq istədikdə narahat olardı. Belə olan halda vücudunu büsbütün qəzəb bürüyər, evdən çıxıb özünü nəfsinə qalib etdikdən sonra aram halda geri qayıdardı.
Şeyxin gözəl əxlaqında diqqəti cəlb edən nöqtə və eləcə də onun başqalarına tövsiyə etdiyi məsələ bu idi ki, insan Allah xatirinə xoş əxlaqlı olmalı və camaatla gözəl rəftar etməlidir. Bu barədə belə buyurur: «Təvazökarlıq və gözəl əxlaqlı olmaq Allaha görə olmalıdır, camaatı özünə cəlb etmək və riyakarlıq məqsədi ilə yox.»
Şeyx çox az danışardı. Onun hərəkət və rəftarı göstərirdi ki, o, həmişə Allaha diqqət yetirir, Onu yad edir və Onun barəsində fikirləşir. Söhbətinin əvvəli də, axırı da Allah idi. Ona nəzər salmaq insanı Allahla tanış edirdi. Hər kəs ona baxsaydı, Allahı yad edərdi. Bə᾽zi vaxtlar ondan soruşurdular ki, harada idin?
Buyururdu: İndə məlikin muqtədir. (Qur᾽an ayəsi: iqtidarlı məlik olan Allahın yanında).
Dua məclislərində, Hafizin, yaxud Taqdisin şe᾽rləri oxunanda bərk tə᾽sirlənib ağlayardı. Ağladığı zaman təbəssüm etməyi də bacarar, yaxud müəyyən lətifə nəql etməklə hamını yorğunluq halından çıxarırdı. Həzrət Əmirəl-mö᾽minin Əli (ə)-a qarşı həmişə eşq bəsləyər, pərvanə kimi onun vücud şamının ətrafında qol-qanad çalardı. Oturan zaman hər bir neçə dəqiqədən bir «Ya Əli, ədrikni» zikrini təkrar edərdi.
TƏVAZÖKARLIQ
Doktor Fərzam bu barədə belə deyir: Şeyx başqaları ilə ünsiyyətdə olarkən çox təvazökarlıq göstərirdi. Qapını həmişə özü açar və gələnləri evə də᾽vət edərdi. Bə᾽zi vaxtlar bizi dərzilik avadanlıqları olan iş otağına aparardı. Bir dəfə qış idi. Ona iki nar gətirdilər, birini mənə verib dedi: Ye, Həmid can!
Çox təkəbbürsüz bir adam idi, ümumiyyətlə onun şəxsiyyətində lovğalıq və kobudluq xüsusiyyəti yox idi. Sanki özü ilə başqaları arasında heç bir fərq qoymurdu. Nəsihət etməsi yalnız Allaha görə və camaata yol göstərib onlara şər᾽i vəzifələrini öyrətmək məqsədi ilə olardı. Həmişə qapının ağzında oturar, gələnləri içəri də᾽vət edərdi.
Şeyxin şagirdlərindən digər biri deyir: Dostları ilə birlikdə olanda onlardan qabaq evə daxil olmazdı.
Başqa birisi deyir: Məşhəddə Şeyxin otağına getmişdim. Hərəmin ziyarətinə getdik, Heydər Əli Mö᾽cüzə (mərhum Mirzə Əhməd Mürşid Çəluyinin oğlu) dəlisov adam kimi özünü Şeyxin ayaqlarına atdı və ondan istədi ki, ayağını onun gözlərinin üstünə qoysun. Şeyx buyurdu: Ey qeyrətsiz! Allaha bu qədər itaətsizlik etmə və bu işlərindən xəcalət çək. Mən kiməm ki?!
BARIŞIQ YARATMAQ
Cənab Şeyxin çox əhəmiyyət verdiyi mühüm əxlaqi məsələlərdən biri də ayrı-ayrı kəslər arasında barışıq yaratmaq idi. Bir-biri ilə küsülü olan şəxsləri də᾽vət edib Qur᾽an və islam hədislərinə istinadən onları barışdırardı.
SEYYİDLƏRƏ XÜSUSİ EHTİRAM
Şeyx, seyyidlərə çox ehtiram göstərərdi. Çox hallarda onların əllərindən öpər və başqalarına da seyyidlərə ehtiram qoymağı tövsiyə edərdi.
Alicənab bir seyyid bə᾽zən Şeyxin görüşünə gəlirdi. O, qəlyana adət etmişdi. Şeyx siqaret çəkən olmamasına baxmayaraq, qəlyan hazırlandıqdan sonra seyyid xəcalət çəkməsin deyə, əvvəlcə ondan bir neçə qüllab çəkər, özünü siqaret çəkən kimi göstərər və sonra onu seyyidin qarşısına qoyardı.
Şeyxin dostlarından biri belə nəql edir:
Soyuq bir qış günündə Şeyxin hüzurunda idim. O buyurdu: Gəl birlikdə Tehranın qədim məhəllələrindən birinə gedək.
Birlikdə yola düşdük. Qədim küçələrin birində uçub-dağılmış bir mağaza var idi. Orada, yaşı ötməsinə baxmayaraq hələ də subay olan qoca bir seyyid kişi yaşayır və gecələr həmin dükanda qalırdı. İşi də kömür satmaqdan ibarət idi.
Mə᾽lum oldu ki, keçən gecə onun buxarısı od tutmuş, bütün paltarları və iş avadanlıqları yanıb tələf olmuşdur. O qoca seyyidin həyat şəraiti elə ağır və acınacaqlı idi ki, heç kəs onun yanında beş dəqiqə oturmağa razı olmazdı. Şeyx son dərəcə təvazökarlıqla onun yanına gedib hal-əhval tutduqdan sonra çirkli paltarlarını yuyub-təmizləmək üçün götürdü. Qoca kişi dedi: Ağa, sərmayəm qurtarıb, artıq kömür sata bilmirəm.
Şeyx mənə dedi: Ona bir şey ver ki, əlində sərmayə kimi istifadə etsin.
BÜTÜN İNSANLARA QARŞI HÖRMƏT
Cənab Şeyx təkcə seyyidlərə deyil, bütün insanlara ehtiram göstərirdi. Bir şəxs səhvə yol versəydi, onu başqalarının yanında təhqir edib yüngül saymazdı. Heç kəsin xətasını üzünə çəkməz və zahirdə onunla mehriban rəftar edərdi.
DÜNYƏVİ MƏQAMLARA QARŞI E᾽TİNASIZLIQ
Şeyxin ömrünün axırlarında böyük şəxsiyyətlər tədriclə onunla tanış olmağa başlayırdılar. Təkcə elmiyyə hövzələri və universitetlərin böyük və tanınmış şəxsiyyətləri deyil, həm də ölkənin siyasi və hərbi məqamları da müxtəlif məqsədlərlə onun hüzuruna gəlirdilər.
Şeyx yoxsul və kasıb sinifdən olanlar, xüsusilə seyyidlər arasında təvazökarlıq etməsinə baxmayaraq, dünyəvi məqamları böyük olan şəxsiyyətlərə əsla e᾽tina etməzdi. Onlar Şeyxin evinə gəldikdə Şeyx buyurardı:
«Qoca arvadın» sorağına gəliblər.
Şeyxin oğlu deyir: Şeyxə çox məhəbbət göstərən ordu başçılarından biri mənə dedi: Bilirsən sənin atanı nə üçün çox istəyirəm?! İlk dəfə onun hüzuruna gələndə o, otağın qapısının ağzında əyləşmişdi. Salam verdim, salamımı aldı və ayağa durmadan oturmaq üçün yer göstərdi, mən də keçib oturdum. Bu zaman kor bir kişi gəlib çıxdı. Şeyx ayaq üstə qalxaraq onu ehtiramla qarşıladı, qucaqlayıb görüşdü və üzündən öpüb öz yanında oturtdu.
Mən burada qəribə işlər gördüm və hər şeyi gz gözlərimlə müşahidə etdim. Axırda bu kor kişi yerindən qalxıb getmək istədi. Şeyx onun ayaqqablarını cütləyib qabağına qoydu və ona on tümən pul da verdi!
Lakin mən getmək istəyəndə əsla yerindən tərpənmədi və mənimlə oturduğu yerdəcə xudafizləşdi.
SƏFƏR ƏXLAQI
Şeyx öz uzun, bərəkətli və nurani ömründə Məşhədə, Kaşana, İsfahana, Mazandarana, Kermanşaha səfərlər etmişdi. Xaricə isə yalnız İraqa, İmamların qəbirlərini ziyarət etmək məqsədilə getmişdi. Adətən öz dostları ilə birlikdə etdiyi bu səfərlərdə çox ibrətli xatirələr yadigar qalmışdır ki, bu kitabda onlardan yalnız səfər əxlaqına aid olanlarını qeyd edəcəyik.
Şeyxin dostlarının dediyinə görə, o, çox gözəl səfər yoldaşı idi, öz səfər yoldaşları ilə gözəl davranardı. Özü ilə şagirdləri və müridləri arasında heç bir fərq qoymazdı. Əgər səfər vəsaitini daşımaq lazım olsaydı, o da daşıyar, öz payına düşən səfər xərclərini də özü verərdi.