رسالت ذاکران

بایدها ونبایدها در مداحی اهل بیت علیهم السلام

برگزاری همایش ها و یادواره ها، یا برای احیای یک امر فراموش شده است، مثل زکات، امر به معروف و نهی از منکر، تعاون; یا برای زدودن یک پدیده نامناسب و مقابله با یک معضل اجتماعی و مشکل عمومی، مثل بیکاری، اعتیاد، تهاجم فرهنگی و یا برای تصحیح و توجیه و جهت صحیح دادن و به کمال رساندن یک مساله است .
همایشی که در گرامی داشت مداحان نمونه و یادواره پیش کسوتان مداحی و مرثیه خوانی و رهیافت شیوه های متین و مفید و مثبت در امر مداحی است، از این قبیل است; تا این حرکت مقدس دینی در جامعه ما، در مسیری سازنده تر و به دور از پیرایه ها و نقاط ضعف پیش برود .

جایگاه والای مداحی

می توان از عظم ترین دستاوردهای نهضت عاشورا، پدیده «وعظ » و «مرثیه خوانی » را به شمار آورد که به توصیه اهل بیت علیهم السلام و به قصد زنده نگهداشتن پیام عاشورا و درس های بزرگ آن حماسه، برپا شده و می شود; منبری به وسعت جهان و در درازای تاریخ، زیرنام مقدس «اباعبدالله الحسین علیه السلام » . که بیان دین و تعظیم شعائر و تکریم اسوه های دین باوری، جهاد و شهادت، از آثار آن است .
در سایه این مجالس و محافل، هم پایه های اعتقادات دینی مردم استوار می شود، هم عواطف مردم با «آل الله » پیوندی مستحکم می یابد و هم آگاه سازی جامعه نسبت به تکالیف دینی و اجتماعی، تقویت می شود .
وقتی امام صادق علیه السلام می فرماید: حمد و سپاس خدایی راکه در میان مردم، کسانی را قرار داد که به سوی ما می آیند و ما را مدح می کنند و برای ما مرثیه می خوانند; «الحمد لله الذی جعل فی الناس من یفد الینا و یمدحنا و یرثی لنا» (1) این، نشان دهنده جایگاه «زیارت » ، «مدح » و «مرثیه » در فرهنگ شیعی و در راستای احیای فرهنگ اهل بیت علیهم السلام است .
عملکرد مقدس مداحان و مرثیه خوانان، به خدا، رسول، پیامبران، صالحان، فرشتگان و کروبیان می رسد; چرا که «مداح » اهل بیت، خدای متعال است . سوگوار شهدای کربلا و امام حسین علیه السلام، همه پیامبران الهی و حضرت رسول و ائمه معصومین علیهم السلام بوده اند . پیش کسوت مداحان و مرثیه سرایان اهل بیت، کسانی همچون: فرزدق، دعبل، کمیت، سید حمیری، عبدکوفی و . . . بوده اند .
لباس فاخر مداحی اهل بیت، زیبنده قامت خالص مردانی است که با ایمان، عقیده، عشق و دلدادگی، زبان و حنجره و دل و جان خویش را وقف خاندان عصمت می کنند .
بسیاری از مردم هم از رهگذر مجالس سوگواری و محافل مرثیه خوانی، به شجره طیبه دین، قرآن و عترت وصل می شوند .
این که مردم، جذب مداحان شده اند و می شوند، هم موهبتی عظیم برای آنان است و هم بارسنگین و رسالتی حساس را بر دوش آنان می گذارد .
از آنجا که عشق و ولای اهل بیت و پیوند جوانان و نوجوانان ما با خاندان عصمت، تا حد زیادی آنان را در برابر مفاسد و تهاجم فرهنگی و دین گریزی بیمه و مصون می کند، ضروری است که به این مساله مهم، جدی تر نگریسته شود .
و از آنجا که اشعار مدح و مرثیه، در یک جامعه دین باور به «فرهنگ دینی » تبدیل می شود، تصمیم و هدایت و پاکسازی و آفت زدایی از این موضوع مهم دینی، بسیار ضروری می نماید .

ضرورت نقد و بازنگری

جهت سالم ماندن هر فرد یا مجموعه ای، نقد، بررسی و ارزیابی، ضروری است . نقشی که مداحان در بعد اعتقادی و دینی مردم دارند، این «نقد» را ضروری تر می سازد .
«مداحی » یک هنر مهم است و در آن، تنها حنجره خوب و صدای زیبا نیست که کارساز است، بلکه فکر، باور، اخلاق، منش و شخصیت خود مداح هم سهمی عظیم دارد .
نارسایی هایی که در این زمینه وجود دارد، گاهی جنبه شکلی و ظاهری است و به مسائلی همچون: صدا، آهنگ، دستگاه های موسیقی، ابزار صوتی، نوع خواندن ها، نوع مجالس و محافل، کیفیت دعوت و پذیرفتن دعوت، پیش شرطهای مالی و مادی و . . . مربوط می شود و گاهی هم جنبه محتوایی دارد .
در این محور، دقت روی استحکام و درستی و غنا و ارزشمندی محتوای اشعار، استواری متن شعر، صحت و اعتبار حرف های مطرح شده، خصلت های شخصی و رفتار و اخلاق خصوصی مداح و این گونه مسائل مطرح است; که شاید مناسب نباشد که این محورها خیلی باز شود . زیرا برای اهل درک، اشارات را همین اندازه کافی است .
کاری به این عظمت، وسعت و قداست، اگر از ناخالصی ها، دروغ ها، انحراف ها و احیانا بدعت ها مبرا نباشد، هم خوبی های فراوان این حرفه عاشقانه را از بین می برد و تحت الشعاع ضعف ها قرار می دهد، و هم وجود برخی عناصر دنیا طلب و ناصالح در این مجموعه عظیم ایمانی، اخلاصی و ولایی، آبروی پاکان و صالحان و شایستگان را ضایع می کند .
گریاندن به هر بهانه و با هر حرف و نقلی، راست یا دروغ، مستند یا بی سند، در شان مداحان متعهد نیست که گاهی محتوای برخی از سروده ها هم، ذلت آور برای اهل بیت است; دودمانی که مظهر غیرت خدا و عزت دین اند، نباید به صورت حقیر، زبون و خوار مطرح شوند!
در این زمینه، نقل مطلبی از زبان مرحوم محدث قمی بسیار به جاست . وی می نویسد:
«سزاوار است انسان - بویژه ذاکران و مرثیه خوانان - از ذکر آنچه که اشعار به ذلت اهل بیت علیهم السلام دارد، پرهیز کنند، خصوصا در باره امام حسین علیه السلام و اهل بیت او; چرا که او فرمود: «هیهات منا الذله » . (2)
مرحوم میرزا حسین نوری در «دارالسلام » داستانی دارد که خلاصه اش این است:
یکی از سادات تعزیه خوان، خواب دید که قیامت بر پا شده و مردم در وحشتی عجیب به سر می برند و هرکس گرفتار خود است و ماموران الهی مردم را پای حساب گسیل می دارند و همراه هرکس، دو مامور (سائق و شهید) است . . . تا آن که ما را به جایگاه حساب بردند .
منبر بلندی بود، با پله های بسیار که بر بالای آن حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم نشسته بود و پله پایین تر، حضرت علی علیه السلام و مشغول حسابرسی مردم بود . همه در برابر او به صف ایستاده بودند .
نوبت به من که رسید، با عتاب و توبیخ به من چنین خطاب فرمود: «چرا فرزندم حسین علیه السلام را با ذلت یاد کردی؟» مانده بودم که چه جواب دهم! ناچار انکار کردم . به مجرد انکار، دردی را در بازوی خویش حس کردم . گویا میخی بود که به آن فرو کرده باشند . به کنار خود نگاه کردم، مردی را دیدم که طوماری در دست داشت، آن را به من داد و گفت: «بخوان!» باز کردم، دیدم صورت و لیست همه مجالس و منبرها و مشروح حرف هایی که در مجالس گفته ام، با ذکر این که کی و کجا بوده است، بیان شده و حتی آن صحبت های ذلت بار که آن حضرت پرسید و من انکار کردم در آن است . . .
آن خواب وحشتناک، سبب شد آن سید، آن شغل را رها کند و گفت: «خود را شایسته آن کار و قیام به شرایط آن نمی بینم .»
سید حمیری که از شاعران برجسته شیعی و مرثیه سرایان پر ارج حماسه عاشوراست، روزی با جعفر بن عفان طایی بود . سیدحمیری به وی گفت: وای برتو! درباره اهل بیت، چنین شعر می گویی:
ما بال بیتکم تخرب سقفه
و ثیابکم من ارذل الاثواب
«خانه شما را چه شده است که سقفش خراب شده است و جامه هایتان از پست ترین جامه هاست!»
جعفر بن عفان نتوانست آن را انکار کند .
سید حمیری گفت: اگر توانایی مدح شایسته و خوب نداری، ساکت باش! آیا آل محمدصلی الله علیه وآله وسلم را این گونه وصف می کنند!؟ ولی من تو را معذور می دانم; طبع و میزان درک و نهایت فهم تو همین قدر است . اما من چیزی را در باره اهل بیت علیهم السلام گفته ام که عار و ننگ مدح تو را از بین ببرد و آن، این است:
اقسم بالله و آلائه
والمرء عما قال مسؤول . . .
«سوگند به خدا و نعمت هایش! همانا انسان مسئول چیزی است که می گوید .
به راستی که علی بن ابیطالب، بر تقوا و نیکی سرشته است .
او امام هدایتگری است که بر همه امت برتری دارد .
هم سخن حق می گوید و هم بحق، داوری می کند و هرگز باطل ها او را مشغول نمی سازد .
وی در حالی به جنگ و نبرد می شتافت که در کف او شمشیری بران و صیقل خورده بود .
به شیری می ماند که از بیشه درآمده و در میان فرزندان خود به راه افتاده است .
او همان بزرگ مردی است که در یک شب، میکائیل و جبرئیل بر او تحیت و سلام دادند .
میکائیل، همراه هزار فرشته و جبرئیل در میان هزار فرشته، در حالی که اسرافیل هم در پی آنان بود .
در شب بدر، به یاری پیامبر خدا فرود آمدند، گویا «طیر ابابیل » بودند - که بر سر سپاه ابرهه فرود آمدند - و چون نزد آن حضرت آمدند، از روی تکریم و بزرگداشت، بر او سلام کردند .» (3)
آری . . . در باره این خاندان، این گونه باید شعر گفت . ای جعفر! شعر تو برای افراد فرومایه و ناتوان خوب است .
جعفر بن عفان سر او را بوسید و با ادب و احترام گفت: «به خدا قسم ای اباهاشم! تو سرور و سرآمد و سالاری، و ما دنباله رو و پیرویم .»

برخی از کاستی ها

1 . بدعت ها
شیوه های عزاداری و مرثیه خوانی، گاهی از قالب سنتی بیرون می آید و به اسم نوآوری و جذابیت، بدعت هایی وارد آن می شود و نتیجه اش، گرچه جذب طیفی از جوانان و مخاطبان است، ولی پایگاه مردمی این سنت دینی را سست کرده و کسانی را دفع می کند .
2 . تحریف ها
از عمده ترین ضعف ها، تحریف حقایق تاریخی، سیمای حوادث و چهره معصومین و اهل بیت علیهم السلام است .
گاهی کسانی به عمد و برای اغراض خاص، دست به تحریف می زنند; گاهی هم ندانسته و بی اطلاع، از مطالب تحریف شده استفاده و آنها را بازگو می کنند و در نتیجه، به فرهنگ عمومی جامعه و باورهای دینی مردم سرایت می دهند .
3 . آهنگ های مبتذل
وارد ساختن آهنگ و موسیقی به دستگاه عزاداری امام حسین علیه السلام، از قداست و موقعیت آن می کاهد . هرچند وسایلی چون طبل، سنج و نی، از دیرباز در این گونه مراسم و تعزیه ها بوده است، لیکن کاربرد آنها یادآور میدان رزم و صحنه جنگ در عاشورا است; اما آنچه در این اواخر وارد این جریان مقدس شده است، با فرهنگ عزای حسینی مناسبت و سنخیتی نداشته، حتی افکار و توجه عمومی را بیش از محتوا و دورنمایه عزاداری و سوگ، به شکل ها و ظواهر و نمادها معطوف ساخته است .
4 . پیش شرطهای مالی و . . .
محبان اهل بیت و بانیان مجالس حسینی، از دیرباز به عنوان گوشه ای از ارادت و عشق به ساحت اهل بیت عصمت علیهم السلام از بذل مال و تامین هزینه محافل عاشورایی مضایقه نداشتند . پرداخت وجه به واعظان و مداحان و مرثیه خوانان هم گوشه ای از این هزینه های عاشورایی است .
از سویی، مناعت طبع و بزرگواری اهل منبر و ذاکران حسینی، این پرداخت ها و دریافت ها را در هاله ای از شرم و عفاف و احترام نگه می دارد; لیکن تبدیل شدن این فرهنگ به نوعی کسب و کار سودآور و تعیین پیش شرطها و پیش پرداخت های مالی و نرخ گذاری ها و امثال این گونه امور، هم به وجهه مداحان لطمه می زند، هم از معنویت امر می کاهد و هم موجب حرف و حدیث های فراوان در پشت سر می شود!
5 . عدم صلاحیت اخلاقی
در میان مداحان، گاهی کسانی پیدا می شوند که از نظر اخلاقی و پاکی نگاه ومهذب بودن رفتار و برخورد، در حد «ذاکر امام حسین علیه السلام » و «مداح اهل بیت علیهم السلام » نیستند، بلکه آلودگی هایی دارند که دامن پاکان و خوش نامان را هم می گیرد و خوبان را هم بدنام می سازد .
البته تعیین حدود و شرایط و بایستگی هایی برای آنان که به این کار می پردازند و برخورد با ناصالحان، می تواند گامی در حفظ کرامت و قداست تلاشگران صادق و صالح این وادی باشد .
6 . ذلیل نمایی ها
برخی از انواع مرثیه خوانی ها، با عزت و کرامت خاندان پیامبر ناسازگار است و بعضی مرثیه خوانان به خاطر اشک گرفتن از مستمعان، می کوشند وضع ائمه و اهل بیت علیهم السلام و حرف ها و رفتارهای آنان را هرچه جان گدازتر و سوزناک تر مطرح کنند . که این کار، گاهی به ذلیل و خوار نشان دادن اولیای بزرگوار الهی منتهی می شود!
7 . ریا و تظاهر
آنچه برای سوگواری و مرثیه خوانی ارزش آفرین است، صداقت و معنویت است . وجود تعارض بین «بود» و «نمود» و «حرف » و «عمل » در بین مداحان، مثل هر قشر و گروه دیگر، هم از ارزش و اجر و معنویت کارشان می کاهد و هم آنان را از چشم ها و دل ها می اندازد .
مکتب حسینی، پذیرای صادقان خالص است، نه ریاکاران متظاهر! از این جهت، مداحی را نباید به وسیله ای برای مرید پروری تبدیل کرد و از احساسات پاک و عواطف زلال محبان اهل بیت، به نفع موقعیت و محبوبیت شخصی بهره گرفت .
چاپ «کارت ویزیت » با شیوه های تبلیغاتی و به اصطلاح، امکانات خوب و قیمت مناسب و عکس های آن چنانی، دور از ساحت مقدس مداحی است .
8 . تبدیل عشق به شغل
بی شک ترویج «فرهنگ مدح و مرثیه » از سوی امامان شیعه، برای حفظ و اشاعه فرهنگ اهل بیت در سایه پیوند روحی و عاطفی پیروان این خاندان بوده است . و گریستن بر مظلومیت این خاندان و برگزاری مجالس سوگواری، بعد ضد ستم را در شیعه تقویت می کند . حال، اگر اشک و گریه و عزاداری، به چیز مستقلی تبدیل شود که نه تنها آن اثر و انگیزه نخست را نداشته باشد، بلکه نوعی شکل گرایی، اشباع کاذب نیازهای روحی، جمع کردن مشتری و مرید، اجرای نمایش های سرگرم کننده و جذاب، تخلیه غرایز جوانان و . . . شود، با هدف اصلی آن فاصله گرفته است! راستی، سوختن در داغ و مصیبت و مظلومیت «آل الله » کجا و شلوغ کاری و هیاهو و سروصداهای بی سوز و اشک کجا؟
اگر گاهی کتاب «حماسه حسینی » - اثر شهید مطهری، که در بردارنده آگاهی بخشی هایی نسبت به عاشورا و افشای برخی دروغ ها و تحریف ها و نقد برخی شیوه هاست - مورد تحریم بعضی ها قرار می گیرد که نانشان در دروغ و هیاهو و تحریف و ذلیل نمایی نسبت به ساحت ائمه است، جای شگفتی نیست .
9 . کمرنگ شدن وعظ و منبر
مجالس حسینی پیوسته این برکت را داشته است که شیفتگان اباعبدالله و اهل بیت علیهم السلام، با معارف دین، احکام شرع، حلال و حرام، سنت های اسلامی، تفسیر قرآن، روایات معصومین و آموزه های مکتب آشنا می شدند و آنان که اهل این گونه مجالس بودند، هم تعبد و دینداری شان بالا بود و هم دین شناسی و سطح آگاهی های اسلامی شان .
اگر رونق گیری کار مداحان، سبب شود که وعظ و منبر و توجه به تبلیغات اسلامی کم رنگ شود، یک «ضایعه » است! زمانی این هنر، با سینه زنی و پیشخوانی، مجلس را آماده می ساخت تا حاضران، از وعظ و منبر استفاده کنند . بانیان محافل حسینی هم، چنین دیدی داشتند و این گونه برنامه ریزی می کردند . اگر آنچه گوشه و کنار دیده می شود و رو به گسترش است، باب و رایج شود، یعنی در حاشیه قرار گرفتن منبر و وعظ و گاهی حذف مبلغ دینی از مراسم و اکتفا به مداح; این، محروم ساختن شیعیان سیدالشهداءعلیه السلام از آموزش معارف والای دینی است که قطعا خود اباعبدالله علیه السلام هم به آن راضی نیست .
گاهی جوانان و اهل محل، در اطراف مجلس و مسجد می چرخند تا منبر تمام شود و مداح بیاید و یا در زمان سخنرانی واعظ، مجلس خوب است و هنگام مداحی، ازدحام و غلغله جمعیت . به راستی این نشانه چیست؟
آیا فاصله گرفتن از روح تعالیم ائمه در باره عزاداری و مرثیه خوانی و یاد کرد اهل بیت و عاشورا نیست؟
همه بزرگان دین، جایگزینی «مداحی و مرثیه خوانی » را به جای «منبر وعظ و تبلیغات و بیان احکام » ، هشداری از یک آفت و ضایعه می دانند . خوب است این هشدارها جدی گرفته شود; اگر رواج نوارها و سی دی های مداحان، جای فکر و مطالعه و جلسات مذهبی و آموختن و رشد کمی و کیفی در قلمرو «معرفت دینی » را بگیرد، جای تامل است!
10 . تحت الشعاع قرار گرفتن عاشورا
از کاستی هایی که در برخی مجالس سوگواری دیده می شود، آن است که نام اهل بیت و مظلومیت شهدای کربلا، تحت الشعاع شخص متوفا قرار می گیرد که مجلس به یاد آنهاست . از سنن ارجمند پیشین، آن بوده که تحمل هر داغ و مصیبت را، با یادکردی از مصائب اهل بیت علیهم السلام، آسان می ساختند و با گریزی به کربلا، که با تعبیر «لایوم کیومک یا اباعبدالله » انجام می شد و مجالس فاتحه و یاد بود و مجلس شهید، تبدیل به مجلس عاشورایی می شد .
افراط برخی مداحان، کار را به جایی می رساند که همه داغ ها، مصیبت ها، یادکردها، شیون ها، ذکر مناقب و . . . منحصر به مرحومی می شود که مجلس برای اوست و هرچه حرف و حدیث و خواب و رؤیا و خاطره و . . . است، از اوست و یاد کرد مناسب از مصائب خاندان پیامبر نمی شود . «شهدا» نیز گرچه بسیار ارجمند و عزیزند، اما نباید یاد آنها، ائمه و امام حسین علیهم السلام و شهدای کربلا را تحت الشعاع قرار دهد .
11 . سطح نازل اشعار نوحه
سرزدن به کتابفروشی هایی که «کتاب نوحه » عرضه می کنند، نشان از سطحی نگری تهیه کنندگان، ناشران، فروشندگان و مصرف کنندگان این قبیل «کالای فرهنگی » است . گزینش شعرهای سطحی و ضعیف از سوی برخی از افراد بی تخصص و احیانا تجارت پیشه و نشر آن از سوی بعضی ناشران سودجو، این بازار را آشفته تر می سازد .
وقتی علاقه مندان به دکه ها و کتاب فروشی های عرضه کننده این گونه آثار مراجعه می کنند، ناچار از میان «آنچه هست » انتخاب می کنند . اینجاست که رسالت «شاعران مذهبی » و «ناشران دینی » سنگین و حساس می شود; زیرا سودجویی در عرصه ای که به معتقدات و باورهای پیروان اهل بیت علیهم السلام مرتبط می شود، زشت و گناه به شمار می آید .
12 . کلاس های آموزش مداحی
هرچند اصل کار، سودمند و نوعی کار فرهنگی است و مداحان پیوسته باید آموزش ببینند و در ارتقای سطح کار خویش بکوشند; اما به نظر می رسد راه اندازی کلاس های آموزش مداحی، آن هم برای کودکان و نوجوانان، کار حساب شده و وزینی نیست . ابهت کار ذاکران حسینی و شان والای مداحی اهل بیت، ایجاب می کند که حریم این «رسالت » محفوظ بماند و به کاری کودکانه تبدیل نشود .
البته سوق دادن نوجوانان به سمت این گونه برنامه ها، اگر ایجاد پیوند عاطفی و معنوی بین این قشر و عترت پیامبر باشد، بسی ارزنده است; اما نه به قیمتی که عرصه گردان محافل دینی و مجالس عاشورایی، تعدادی نوجوانان احیانا نابالغ باشند و به دلیل نو بودن کار و جذابیت آن، کار مداحان بزرگ و با سابقه و با معرفت و معنویت، از رواج بیفتد .
دریغ است که برخی نوجوانان و جوانان کار و تحصیلات خود را رها کنند و به مداحی به عنوان یک شغل بنگرند! رهبر معظم انقلاب، در سخنی خطاب به مداحان ارجمند - در سال 1367 - فرمودند:
«کسی تصور نکند که این، یک شغل است و همچنان که یک نفر بقال می شود، یا یکی عطار می شود، یکی هم مداح می شود; این چنین نیست!» (4)

پیامدها

نتیجه رواج این گونه کاستی ها و اصلاح نکردن این ضعف ها، اینهاست: