اربعين در فرهنگ اهل بيت (عليهم‏السلام)

واژه «اربعين» در متون ديني و مجموعه هاي حديثي از ارزش والايي برخوردار است. آثار حفظ چهل حديث، اخلاص عمل در چهل روز و دعاي عهد در چهل صبح، كمال عقل در چهل سالگي، دعا براي چهل مؤمن، شهادت چهل مؤمن براي ميت، برگزاري عبادت در چهل شب چهارشنبه براي ديدار حضرت ولي عصر عليه السلام ، و بعثت غالب انبياء در چهل سالگي، از جمله مواردي است كه ارزش و جايگاه اين اصطلاح اسلامي و عرفاني را مشخص مي سازد.
«اربعين» از اصطلاحات رايجي است كه در متون اسلامي كاربرد زيادي دارد، مثلاً در برخي از روايات به عنوان نماد كمال، حدّي براي تصفيه باطن و... قلمداد شده است. در اين نوشتار به مناسبت روز اربعين شهادت امام حسين عليه السلام برخي از موارد كاربرد اين واژه ارزشمند كه در فرهنگ اسلامي به مناسبتهاي گوناگون از آن ياد شده و گاهي پيامهاي اخلاقي و دستورهاي الهي با آن همراه شده است، با اشاره به سي نكته تقديم مي شود:

1. شهادت چهل مؤمن
 

امام صادق عليه السلام فرمود: «اِذا ماتَ الْمُؤمِنُ فَحَضَرَ جَنازَتَهُ اَرْبَعُونَ رَجُلاً مِنَ الْمُؤْمِنينَ وَقالُوا: اَللّهُمَّ اِنّا لانَعْلَمُ مِنْهُ اِلاّ خَيْرا وَاَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا، قالَ اللّه ُ تَبارَكَ وَتَعالي: قَدْ اَجَزْتُ شَهادَاتِكُمْ وَغَفَرْتُ لَهُ ما عَلِمْتُ مِمّا لا تَعْلَمُونَ؛1 هرگاه يكي از اهل ايمان بميرد و بر جنازه او چهل نفر از مؤمنين حضور يابند و گواهي دهند كه پروردگارا! ما به جز خوبي و نيكي از اين شخص نديده ايم و تو از ما داناتر هستي، خداوند متعال مي فرمايد: من نيز شهادت شما را پذيرفتم و آنچه [از بديها و گناهان] از او مي دانستم كه شما بي اطلاع بوديد، همه را بخشيدم.»
همچنين امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «در بني اسرائيل عابدي بود كه پيوسته به عبادت و راز و نياز اشتغال داشت. خداوند متعال به حضرت داوود عليه السلام وحي فرستاد: اي داوود! اين مرد عابد، فردي رياكار و غيرمخلص است. هنگامي كه او مُرد، حضرت داوود عليه السلام به تشييع جنازه اش حاضر نشد. امّا چهل نفر از بني اسرائيل حضور يافتند و در درگاه الهي به نيكي و خوبيهاي ظاهري وي شهادت دادند و از خداوند طلب عفو و آمرزش براي وي نمودند. در هنگام غسل نيز چهل نفر ديگر چنين كردند و در هنگام دفن چهل نفر ديگر آمده، بعد از گواهي به نيكمردي عابد از خداوند متعال آمرزش او را خواستار شدند. در آن حال، خداوند به حضرت داوود عليه السلام الهام كرد كه من او را به خاطر شهادت آن عدّه بخشيدم و اعمال بد و ريايي او را ناديده گرفتم.2

2. دعا براي چهل مؤمن
 

پيشواي ششم يكي از مهم ترين عوامل استجابت دعا را تقديم ديگر مؤمنين در هنگام دعا مي داند. آن حضرت مي فرمايد: «مَنْ قَدَّمَ اَرْبَعينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ ثُمَّ دَعا اُسْتُجيبَ لَهُ؛3 هر كس چهل نفر از مؤمنين را در دعا كردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعاي او به اجابت خواهد رسيد.» آن حضرت تأكيد مي فرمايد كه اگر اين گونه دعا كردن در نماز شب و بعد از آن باشد، تأثير بيشتري خواهد داشت.4 همچنين دعا كردن چهل مؤمن در قنوت نماز وتر در دل شبهاي تار اجابت دعا را نزديك تر و سريع تر مي نمايد.5

3. دعاي چهل نفره
 

دعا كردن هميشه خوب و يكي از سلاحهاي مؤمن و وسيله ارتباط با پروردگار عالميان است. هنگامي كه انسان خود را از هر جهت درمانده و عاجز مي بيند با جان و دل زمزمه مي كند كه:
سينه مالامال درد است اي دريغا مرهمي دل زتنهايي به جان آمد خدايا همدمي
در آن لحظات حساس، دعا همچون نور اميدي در دل انسان مي تابد و دعاكننده علاوه بر آرامش درون، اعتماد به نفس، تلطيف روح، عشق و معرفت خويش را نيز به نمايش مي گذارد. امام صادق عليه السلام در يكي از رهنمودهاي حكيمانه خويش ما را به دعاي دسته جمعي فرا مي خواند و مي فرمايد: «اگر گروهي چهل نفره جمع شوند و خداي خويش را بخوانند، مطمئنا دعاي آنان مستجاب خواهد شد و اگر چهل نفر نبودند گروه چهار نفره، ده بار خدا را بخوانند كه همين اثر را دارد و اگر بيش از يك نفر نباشد و چهل بار خدا را صدا بزند، خداي عزيز و جبار خواسته او را برآورده خواهد كرد.»6

4. آمرزش چهل گناه
 

حضرت باقر عليه السلام يكي از حقوق واجب مسلمانان بر عهده همديگر را، حضور در تشييع جنازه آنان مي شمارد و با توجه به اهميت آن، تأثير معنوي اين حضور را نيز بيان مي كند: «مَنْ حَمَلَ جَنازَةً مِنْ اَرْبَعِ جَوانِبِها غَفَرَاللّه ُ لَهُ اَرْبَعينَ كَبيرةً؛7 كسي كه جنازه اي را از چهار طرف حمل كند، خداوند متعال چهل گناه كبيره او را خواهد بخشيد.»

5. كمال در چهل سالگي
 

از مهم ترين نكاتي كه در زندگي انسان وجود دارد و در مرحله تكامل معنوي و شخصيت وي مؤثر است، رسيدن به مراتبي از سنّ و سال است كه انسان كامل تر و پخته تر مي شود. خداوند متعال در اين زمينه چهل سالگي را اوج كمال انساني مي داند و مي فرمايد: «...حَتّي اِذا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَبَلَغَ اَرْبَعينَ سَنَةً قالَ رَبِّ اَوْزِعْني أنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلي والِدَيَّ وَأنْ اَعْمَلَ صالِحا تَرْضيهُ وَأَصْلِحْ لي في ذُرّيَّتي اِنّي تُبْتُ اِلَيْكَ وَاِنّي مِنَ الْمُسْلِمينَ»؛8 «تا زماني كه به كمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگي بالغ گردد، مي گويد: پروردگارا! مرا توفيق ده تا شكر نعمتي را كه به من و پدر و مادرم دادي، به جا آورم و كار شايسته اي انجام دهم كه از آن خشنود باشي و فرزندان مرا صالح گردان! من به سوي تو باز مي گردم و توبه مي كنم و از مسلمانان مي باشم.»

6. آثار چهل روز اخلاص
 

امام رضا عليه السلام از پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله چنين نقل فرمود: «ما أَخْلَصَ عَبْدٌ للّه ِ عَزَّوَجَلَّ أرْبَعينَ صَباحا اِلاّ جَرَتْ يَنابيعُ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلي لِسانِهِ؛9 هيچ بنده اي چهل روز اعمال خود را خالصانه به درگاه حضرت حق انجام نمي دهد، مگر اينكه خداوند متعال چشمه سارهاي حكمت را از قلب او به زبانش جاري مي سازد.» حافظ با اشاره به اين حديث مي گويد:
سحرگه رهروي در سرزميني همي گفت اين معما با قريني
كه اي صوفي شراب آنگه شود صاف كه در شيشه بماند اربعيني

7. ياران حضرت مهدي عليه السلام
 

هنگامي كه حضرت مهدي عليه السلام ظهور مي كند هر يك از ياران و شيعيان آن حضرت معادل نيروي چهل مرد قدرت روحي و بدني خواهد داشت. امام سجاد عليه السلام فرمود: «اِذا قامَ قائِمُنا اَذْهَبَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ عَنْ شيعَتِنا العاهَةَ وَجَعَلَ قُلُوبَهُمْ كَزُبَرِ الْحَديدِ وَجَعَلَ قُوَّةَ الرَّجُلِ مِنْهُمْ قُوَّةَ اَرْبَعينَ رَجُلاً؛10 هرگاه قائم ما قيام كند، خداوند متعال از شيعيان ما آفت، بلا و سستي را دور خواهد كرد و دلهاي آنان را همانند پاره هاي آهن قوي و محكم مي نمايد و نيروي هر يك از آنان را معادل نيروي چهل مرد قرار خواهد داد.»

8. چهل روز عزاي مؤمن
 

رسول گرامي اسلام عليه السلام در سفارشهاي خويش به جناب ابي ذر غفاري به اهميت و جايگاه والاي مؤمن در جهان اشاره كرده و فرموده است: «يا اَباذَرٍّ! اِنّ الاَْرْضَ لَتَبْكي عَلَي الْمُؤمِنِ اِذا ماتَ اَرْبَعينَ صباحا؛11 اي ابوذر! هنگامي كه مؤمني از دنيا مي رود، زمين تا چهل روز براي فقدان او گريان و عزادار است.»
ممكن است منشأ مجالس اربعين براي اموات مؤمنين همين روايت نبوي باشد.

9. زندگي چهل ساله
 

هنگامي كه فرزدق شاعر قصيده معروف خود را در مدح حضرت امام سجّاد عليه السلام در حضور خليفه ستمگر عباسي، هشام بن عبدالملك، با رشادت تمام قرائت كرد و مطلع آن چنين بود كه:
هذا الَّذي تَعْرِفُ الْبَطْحاءُ وَطْأَتَهُ وَالْبَيْتُ يَعْرِفُهُ وَاَلْحِلُّ وَالْحَرَمُ
يعني، اين آقايي است كه گامهاي او را سرزمين بطحاء، بيت خدا و حلّ و حرم مي شناسد؛ خليفه بر او خشم گرفت و دستور داد تا فرزدق را علاوه بر قطع حقوق، به جرم دفاع از اهل بيت عليهم السلام زنداني كنند؛ امّا بعد از گذشت مدتي به دعاي امام چهارم عليه السلام آزاد شد. امام زين العابدين عليه السلام براي كمك به فرزدق مبلغي را كه چهل سال مخارج زندگي اش را كافي بود به حضورش فرستاد و فرمود: «لَوْ عَلِمْتُ اَنَّكَ تَحْتاجُ اِلي اكثر مِنْ ذلك لاََعْطَيْتُكَ؛ [اي فرزدق!] اگر مي دانستم بيش از چهل سال زنده خواهي بود، بيشتر مي فرستادم.» علي بن يونس بياضي مي نويسد: دقيقا بعد از چهل سال از آن تاريخ فرزدق به ديار باقي شتافت و صداقت و كرامت امام چهارم بر همگان روشن شد.12

10. بعثت انبياء در چهل سالگي
 

در روايت آمده است كه اكثر انبياء در چهل سالگي به رسالت مبعوث شده اند.13 همچنان كه رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله نيز در چهل سالگي به رسالت مبعوث گرديد.14 امام باقر عليه السلام فرمود: «پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در 63 سالگي از دنيا رفت، كه آخر سال دهم هجرت بود. آن حضرت بعد از تولد خويش هنگامي كه چهل سالش كامل گرديد، به پيامبري رسيد و 13 سال ديگر در مكه بود كه در 53 سالگي به مدينه هجرت كرد و بعد از ده سال در مدينه به سراي جاويدان منتقل شد.»15

11. حفظ چهل حديث
 

حضرت رسول صلي الله عليه و آله در زمينه پاسداري از فرهنگ و معارف اسلام مي فرمايد: «مَنْ حَفِظَ مِنْ اُمَّتي اَرْبَعينَ حَديثا مِمّا يَحْتاجُونَ اِلَيْهِ مِنْ اَمْرِ دينِهِمْ بَعَثَهُ اللّه ُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَقيها عالِما؛16 هر كس از امت من چهل حديث از احاديث ديني مورد نياز جامعه را حفظ كند خداوند متعال او را در روز قيامت به عنوان فقيه و دانشمند محشور خواهد كرد.»
براساس همين حديث، دانشمندان بزرگ شيعه تلاش كرده اند كه كتابهايي را به نامهاي الاربعين و چهل حديث از خود به يادگار بگذارند تا شايد مشمول اين كلام نوراني رسول گرامي اسلام بشوند، نظير: اربعين شيخ بهائي، اربعين شهيد اول، اربعين مجلسي دوم، اربعين جامي و چهل حديث امام خميني رحمه الله .

12. آثار گناه تا چهل روز
 

آثار گناهاني كه انسان مرتكب مي شود تا چهل روز در روح و روان او باقي است. امام صادق عليه السلام فرمود: «لا تُقْبَلُ صَلاةُ شارِبِ الْخَمْرِ اَرْبَعينَ يَوْما اِلاّ اَنْ يَتُوبَ؛17 كسي كه از شراب و مسكرات حرام استفاده كند تا چهل روز نمازش پذيرفته نمي شود، مگر اينكه حقيقتا توبه كند.»

13. اصلاح تا چهل سالگي
 

اساسا افراد سعادتمند و كساني كه به دنبال خوشبختي و كمال هستند تا سن چهل سالگي در اعمال و رفتارشان نشانه هاي اصلاح پيدا مي شود؛ امّا اگر تا سن چهل سالگي تغييراتي در رفتارهاي زشت و ناپسند آنان ايجاد نگردد، بعد از آن اصلاح آنان مشكل خواهد بود. رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله در اين زمينه به مسلمانان هشدار داده و فرموده است: «اِذا بَلَغَ الرَّجُلُ اَرْبَعينَ سَنَةً وَلَمْ يَغْلِبْ خَيْرُهُ شَرَّهُ قَبَّلَ الشَّيْطانُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَقالَ: هذا وَجْهٌ لايَفْلَحُ؛18 هنگامي كه شخص به سن چهل سالگي پا مي گذارد و كارهاي نيك او از اعمال زشتش بيشتر نباشد، شيطان پيشاني او را بوسيده، مي گويد: اين چهره اي است كه ديگر روي سعادت و خوشبختي را نخواهد ديد.» و در حديث ديگري آن حضرت افراد چهل ساله اي را كه به سوي صلاح گام برنمي دارند از دوزخيان به شمار مي آورد و مي فرمايد: «فرد چهل ساله اي كه در انديشه كارهاي نيك نباشد، براي ورود به آتش جهنم خود را آماده كند كه نجات او مشكل است.»19

14. هشدار به چهل ساله ها!
 

امام زين العابدين عليه السلام فرمود: «اِذا بَلَغَ الرَّجُلُ اَرْبَعينَ سَنَةً نادي مُنادٍ مِنَ السَّماءِ دَنا الرَّحيلُ فَاَعِدَّ زادا وَلَقَدْ كانَ فيما مَضي اِذا اَتَتْ عَلَي الرَّجُلِ اَرْبَعُونَ سَنَةً حاسَبَ نَفْسُه؛20 هرگاه شخصي به سن چهل سالگي برسد فرشته اي از سوي خداوند در آسمان ندا مي دهد كه هنگام سفر نزديك است، زاد و توشه سفر را مهيّا كن و در گذشته هنگامي كه فردي به چهل سالگي مي رسيد، با نفس خود محاسبه مي كرد.»
و از رسول گرامي اسلام نقل است كه «خداوند فرشته اي را مأمور كرده است تا در هر شب صدا بزند: «يا اَبْناءَ الاَْرْبَعينَ ماذا اَعْدَدْتُمْ لِلِقاءِ رَبِّكُمْ؛21 اي كساني كه چهلمين بهار عمر خود را سپري مي كنيد! براي ملاقات با پروردگارتان چه چيزي آماده كرده ايد [و چه پاسخي داريد]؟!»

15. تغذيه و اربعين
 

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «مَنْ تَرَكَ اللَّحْمَ اَرْبَعينَ صَباحا ساءَ خُلْقُهُ؛22 هر كس چهل روز از خوردن گوشت خودداري كند، اخلاقش بد خواهد شد.»

16. چهل نفر هسته اوليه
 

زماني كه برخي از ياران امام حسن مجتبي عليه السلام از وي درخواست كردند كه در مقابل ظلم و ستم زمامداران جور به ويژه معاويه قيام و مبارزه نمايد، امام حسن عليه السلام فرمود: «لي اُسْوَةٌ بِجَدّي رَسُولِ اللّه ِ حينَ عَبَدَاللّه َ سِرّا وَهُوَ يَوْمَئذٍ في تِسْعَةٍ وَثَلاثينَ رَجُلاً فَلَمّا اَكْمَلَ اللّه ُ لَهُ الاَْرْبَعينَ صارُوا في عِدّةٍ وَاَظْهَرُوا اَمْرَ اللّه ِ فَلَوْ كانَ مَعي عِدَّتُهُمْ جاهَدْتُ في اللّه ِ حَقَّ جِهادِهِ؛23 الگوي من در رهبري امت، جدّم رسول خدا صلي الله عليه و آله است، آن حضرت تا زماني كه تعداد يارانش به سي و نه نفر رسيده بود، مخفيانه و غيرعلني خدا را عبادت مي كرد [و به مبارزه و تبليغ علني روي نياورد]؛ امّا از موقعي كه خداوند متعال تعداد مسلمانان را به چهل نفر رساند، [تبليغ] دين خدا را آشكار كردند و اگر با من هم به تعداد آنها باشد، در راه خدا به جهاد و مبارزه شايسته دست مي زنم.»

17. دريغ از چهل ياور راستين!
 

علي عليه السلام نيز با شكايت از مظلوميت و غربت خويش فرمود: «من بارها از مردم ياري خواستم امّا به غير از چهار نفر ـ زبير، سلمان، ابوذر و مقداد ـ كسي جواب مثبت به من نداد.» سپس افزود: «لَوْ كُنْتُ وَجَدْتُ يَوْمَ بُويِعَ (اَخُوتَيْمٍ) اَرْبَعينَ رَجُلاً مُطيعينَ لَجاهَدْتُهُمْ؛24 اگر من در روز بيعت چهل ياور گوش به فرمان [و راستين[ داشتم، با آنان مقابله و مجاهده مي كردم.»

18. حقوق همسايه
 

رسول گرامي اسلام به منظور سالم سازي و ايجاد روحيه اعتماد و اطمينان به همديگر و همچنين تقويت وحدت و اُنس و الفت در جامعه اسلامي درباره حدود همسايگي و رعايت حقوق آنان مي فرمايد: «كُلُّ اَرْبَعينَ دارا جيرانٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ وَعَنْ يَمينِهِ وَعَنْ شِمالِهِ؛25 تا چهل خانه از چهار سوي منزل يك مسلمان، از روبه رو، پشت سر، از سمت راست و از سمت چپ، همسايه يك مسلمان به شمار مي آيد.»
پيامبر صلي الله عليه و آله ضمن بيان اين پيام حكيمانه، به حضرت علي عليه السلام و سلمان و ابوذر و مقداد دستور داد كه در ميان مسلمانان ندا دهند كه اي مردم! اين حدود همسايگي است و: «اَنَّهُ لااِيمانَ لِمَنْ لَمْ يَأمَنْ جارُهُ بَوائِقَهُ؛26 كساني كه همسايگانشان از شر و آزار آنان در امان نيستند، ايمان ندارند.»

19. مهلت تا چهل روز
 

برخي از مسلمانان كه در رعايت مسائل ديني و حفظ ناموس خود اهل تسامح و تساهل هستند، مورد خشم و غضب الهي قرار مي گيرند و خداوند متعال به آنان چهل روز مهلت مي دهد كه خود و خانواده هايشان را اصلاح كنند و در صورت ادامه سهل انگاري و بي تفاوتي چشم و قلبشان وارونه شده و از ديدن حقيقت ناتوان مي گردند. رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: هرگاه مردي در محيط خانواده خود عمل ناپسند و زشتي را مشاهده كند و در مورد آن حساسيت و غيرت ديني از خود نشان ندهد و اعضاء خانواده اش را از ارتكاب گناه و معصيت باز ندارد و در صدد اصلاح برنيايد، خداوند متعال پرنده اي سفيد را مأمور مي كند كه چهل صبح بر در خانه وي پرهايش را بگسترد و هنگام ورود و خروجِ آن مرد مسامحه كار، بگويد: اصلاح كن! اصلاح كن! غيرت داشته باش! غيرت داشته باش! اگر خانواده اش را اصلاح كرد كه چه بهتر وگرنه آن پرنده سفيد بالهايش را به چشمهاي او مي كشد و بعد از آن او وارونه مي بيند؛ يعني خوبيها را خوب نمي بيند و بديها را بد نمي بيند.»27

20. بهداشت فرزندان
 

پيامبر بزرگوار اسلام صلي الله عليه و آله با اشاره به لزوم ختنه كردن نوزادان پسر مي فرمايد: «اِخْتِنُوا اَوْلادَكُمْ يَوْمَ السّابِعِ فَاِنَّهُ اَطْهَرُ وَاَسْرَعُ لِنَباتِ اللَّحْمِ فَقالَ اِنَّ الاَْرْضَ تَنْجِسُ بِبَولِ الاَْغْلَفِ اَرْبَعين يَوْما؛28 نوزادان خود را در روز هفتم ختنه كنيد، اين عمل براي پاكيزگي و سلامت و رشد آنان تأثير فراوان دارد و زمين از بول فردي كه ختنه نشده تا چهل روز آلوده مي ماند.»

21. تسبيح حيوانات
 

امام صادق عليه السلام فرمود: «حضرت داوود عليه السلام در يكي از شبها با حال خوشي زبور را تلاوت مي كرد و از حالات معنوي خود لذت مي برد. آن شب به نظرش آمد كه شب زنده داري خوبي داشته است و از اين جهت شگفت زده شد. در آن حال قورباغه اي از زير صخره اي از سوي خداوند متعال به سخن آمد و گفت: «يا داوُدُ تَعَجَّبْتَ مِنْ سَهَرِكَ لَيْلَةً وَاِنّي لَتَحْتَ هذِهِ الصَّخْرَةِ مُنْذُ اَرْبَعينَ سَنَةً ماجَفَّ لِساني عَنْ ذِكْرِ اللّه تعالي؛29 اي داوود! آيا از شب زنده داري ات به شگفت آمده اي؟ من چهل سال است كه در زير اين صخره زبانم به ذكر الهي مترنّم است.»

22. كرامت نام حضرت محمد صلي الله عليه و آله
 

حضرت علي عليه السلام ـ در ضمن روايتي طولاني در منقبت حضرت خاتم الانبياء صلي الله عليه و آله ـ فرمود: « روزي يكي از علماء يهود به حضور پيامبر صلي الله عليه و آله آمد و سؤالات متعددي از آن حضرت پرسيد و پاسخهاي وافي دريافت كرد و مسلمان شد. سپس الواحي بيرون آورد و در مقابل پيامبر قرار داد و گفت: اين از جمله صفحات توراتي است كه به حضرت موسي بن عمران عليه السلام نازل شده است. من فضائل تو را در آنها مي خواندم و شك مي كردم و چهل سال تمام نام تو را پاك مي نمودم؛ اما قسم به آن خدايي كه تو را به حق و راستي مبعوث فرموده است، هرگاه نامت را از تورات پاك نمودم، دوباره آن را در آنجا ثبت شده مي يافتم.»30

23. اربعين در قرآن
 

در برخي از آيات قرآن به واژه «اربعين» اشاره شده است، مثل: فرازي از قصه حضرت موسي عليه السلام كه مي فرمايد: «وإذْ واعَدْنا مُوسي اَربعينَ لَيْلَةً»؛31 «[به ياد آوريد] آن هنگامي را كه با موسي عليه السلام (براي يافتن پيامهاي آسماني) چهل شب وعده قرار گذاشتيم.»
نيز مي فرمايد: «وَواعَدْنا مُوسي ثَلثينَ لَيْلَةً وَاَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ ميقاتُ رَبِّهِ اَرْبَعينَ لَيْلَةً»؛32 «و ما با موسي سي شب وعده گذاشتيم، سپس آن را با ده شب ديگر تكميل نموديم. به اين ترتيب، ميعاد پروردگارش با چهل شب تمام شد.»
قرآن كريم در مورد نافرماني بني اسرائيل از حضرت موسي عليه السلام و سرپيچي آنان از دستورات الهي و مجازات آن گروه از يهوديان با چهل سال سرگرداني، مي فرمايد: «فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ اَرْبَعينَ سَنَةً يَتيهُونَ في الاَْرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَي الْقَوْمِ الْفاسِقينَ»33؛ «اين سرزمين مقدس تا چهل سال بر آنها ممنوع خواهد بود و آنان همواره در مدت چهل سال در اين بيابان سرگردان هستند، پس تو درباره سرنوشت اين جمعيت گناهكار ناراحت نباش!»

24. مجاهد دار به دوش
 

دِعْبِل بن عليّ خُزاعي، از شاعران متعهد و شجاع اهل بيت عليهم السلام است كه از دست مبارك حضرت رضا عليه السلام به كسب مدال افتخار و عطاياي مادي و معنوي نائل شد. او وصيت كرد قصيده معروف خود به نام «مدارس آيات» را ـ كه مورد تأييد اهل بيت عليهم السلام قرار گرفت ـ در كفنش بنويسند. زبان گوياي وي آن چنان بُرّنده بود كه حكمرانان ستمگر را به هراس مي انداخت.
ابن مدبّر مي گويد: «روزي به دعبل گفتم: من مردي بي باك و با شهامت مثل تو نديده ام كه اين چنين بي پروا در اشعار خود به زمامداران ستمگري، مثل مأمون مي تازي و حقائق را در قالب شعرهاي گويا و بليغ به گوش مردم مي رساني. دعبل در مقابل هشدار ابن مدبّر، با صلابت خاصي كه از عشق او به اهل بيت عليهم السلام ريشه مي گرفت، چنين گفت: «يا ابا اسحاق! اِنّي اَحْمِلُ خَشَبَتي مُذْ اَرْبَعينَ سَنَةً وَلا اَجِدُ مَنْ يَصْلُبُني عَلَيْها؛34 اي ابا اسحاق! من چوبه دار خودم را چهل سال است كه با خود حمل مي كنم، امّا هنوز كسي را نيافته ام كه مرا بر آن بياويزد.»
شيعه يعني دعبل چشم انتظار مي كشد بر دوش خود چل سال دار
شيعه يعني همچو امثال كميل سر نهد بر خاك پاي اهل بيت

25. ارزش عدالت گستري
 

امام موسي بن جعفر عليه السلام در تفسير آيه «يُحيي الاَْرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» فرمود: «خداوند زمين را با قطرات باران احياء نمي كند، بلكه با مردان عدالت گستر زنده مي گرداند... و اين عمل از منافع مادّي چهل روز باران بهتر و پربارتر است.»35

26. هشدار به محتكران!
 

امام صادق عليه السلام به تاجراني كه براي منافع مادّي خود اجناس مورد نياز مردم را انبار كرده، با قيمتهاي گزاف مي فروشند، شديدا هشدار مي دهد و مي فرمايد: «اَلْحُكْرَةُ في الْخِصْبِ اَرْبَعُونَ يَوْما وَفي الشِّدَّةِ وَالْبَلاءِ ثَلاثَةُ اَيّامٍ فَمازَادَ عَلَي الاَْرْبَعينَ يَوْما في الْخِصْبِ فَصاحِبُهُ مَلْعُونٌ وَمازادَ عَلي ثَلاثَةِ اَيّامٍ في الْعُسْرَةِ فَصاحِبُهُ مَلْعُونٌ؛36 مدت احتكار جنسهاي مورد نياز مردم در روزگار فراواني، چهل روز است و در روزهاي سخت فقط سه روز. اگر بازرگاني در ايّام فراواني جنس، بيش از چهل روز و در هنگام دشواري بيش از سه روز انبار كند، لعنت خدا بر او باد.»

27. چلّه نشيني براي حاجت
 

مولاي متقيان علي عليه السلام فرمود: «خداوند متعال به حضرت داوود وحي كرد: «اِنَّكَ نِعْمَ الْعَبْدُ لَولا اَنَّكَ تَأْكُلُ مِنْ بَيْتِ الْمالِ وَلا تَعْمَلُ بِيَدِكَ شَيْئا»؛ «اي داوود! اگر از بيت المال تغذيه نمي كردي و از دست رنج خودت امرار معاش مي نمودي، چقدر بنده خوبي بودي!»
حضرت داوود چهل صبح با ناله و زاري به درگاه احديت استغاثه كرد و از خداوند خواست تا مشكل او را رفع نمايد. خداوند متعال نيز مقدمات آهنگري را در اختيار او گذاشت. به اين ترتيب، حضرت داوود، به كار زره سازي پرداخت. او هر روز يك زره مي ساخت و به هزار درهم مي فروخت تا اينكه با ساختن سيصد و شصت زره كه به مبلغ سيصد و شصت هزار درهم فروخت، سرمايه اي به دست آورد و از بيت المال بي نياز شد.»37

28. زيارت اربعين از نشانه هاي ايمان و تشيّع
 

امام حسن عسكري عليه السلام فرمود: «عَلاماتُ الْمُؤْمِنينَ خَمْسٌ: صلاةُ الاِْحْدي وَالْخَمْسينَ وَزِيارَةُ الاَرْبَعينَ واَلتَّخَتُّمُ في الْيَمينِ وَتَعْفيرُالْجَبينِ وَاَلْجَهْرُ بِبِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ؛38 نشانه هاي مؤمنان (شيعيان) پنچ چيز است: خواندن پنجاه و يك ركعت نماز در هر روز (17 ركعت واجب و 34 ركعت نافله)، زيارت اربعين امام حسين عليه السلام ، داشتن هر كس از امت من چهل حديث از احاديث ديني مورد نياز جامعه را حفظ كند خداوند متعال او را در روز قيامت به عنوان فقيه و دانشمند محشور خواهد كرد.
انگشتر در دست راست، و ساييدن پيشاني به خاك، و بلند خواندن بسم اللّه الرحمن الرحيم در نمازها.»

29. چهل روز گريه بر امام حسين عليه السلام
 

امام صادق عليه السلام در روايتي به بيان گريه موجودات عالم بر سالار شهيدان پرداخته، به زراره مي فرمايد: «يا زرارة! اِنَّ السَّماءَ بَكَتْ عَلَي الْحُسَيْنِ عليه السلام اَرْبَعينَ صَباحا بِالدَّمِ وَاِنَّ الاَْرْضَ بَكَتْ اَرْبَعينَ صَباحا بالسَّوادِ و اِنَّ الشَّمسَ بَكَتْ اَرْبَعينَ صَباحا بِالْكُسُوفِ واَلْحُمْرَةِ... وَاِنّ الْمَلائِكَةَ بَكَتْ اَرْبَعينَ صَباحا عَلَي الحسين عليه السلام ؛39 اي زراره! آسمان چهل روز بر حسين عليه السلام خون گريه كرد و زمين چهل روز براي عزاي آن حضرت گريست به تيره و تار شدن و خورشيد با كسوف و سرخي خود چهل روز گريست ... و ملائكه الهي براي آن حضرت چهل روز گريستند.»

30. فرازي از زيارت اربعين
 

صفوان بن مهران جمال مي گويد: مولايم حضرت صادق عليه السلام زيارت اربعين را به من آموخت و فرمود: «در روز اربعين جدّم حسين عليه السلام را اين چنين زيارت كن: اَلسَّلامُ عَلي وَليِّ اللّه ِ وَحَبيبِهِ...» در بخشي از آن زيارت كه با مضامين عالي عرفاني و معنوي بيان شده است، چنين مي خوانيم: «وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبادَكَ مِنَ الْجَهالَةِ وَحَيْرَةِ الضَّلالَةِ؛40 [خداوندا! من شهادت مي دهم كه] حضرت حسين عليه السلام جان را در راه تو تقديم كرد تا بندگان تو را از جهالت و بي خبري رها سازد و از حيرت و سرگرداني و گمراهي نجات دهد.»

نويسنده: عبدالكريم پاك نيا

پي نوشت ها :
 

1. مَنْ لايحضره الفقيه، ج1، ص166، ح472؛ مستدرك سفينة البحار، ج4، ص64.
2. مستدرك الوسائل، ج2، ص471.
3. الكافي، ج2، ص509، ح5.
4. بحارالانوار، ج90، ص389.
5. كشف الغطاء، ج1، ص246.
6. الكافي، ج2، ص487.
7. همان، ج3، ص174، ح1.
8. احقاف/15.
9. عيون اخبار الرضا عليه السلام ، ج1، ص74، ح321.
10. الخصال، ج2، ص541، ح14.
11. مكارم الاخلاق، ص465.
12. الصراط المستقيم، ج2، ص181.
13. بحارالانوار، ج13، ص50.
14. تاريخ يعقوبي، ج2، ص22.
15. كشف الغمه، ج1، ص14.
16. الخصال، ج2، ص541، ح15.
17. مستدرك الوسائل، ج17، ص57.
18. مشكاة الانوار، ص295.
19. همان.
20. مستدرك الوسائل، ج12، ص156؛ مجموعه ورام، ج1، ص35.
21. مستدرك الوسائل، ج12، ص157.
22. همان، ج16، ص305.
23. مستدرك الوسائل، ج11، ص77.
24. همان، ص74.
25. وسائل الشيعة، ج12، ص132.
26. مستدرك الوسائل، ج8، ص431.
27. الجعفريات، شيخ صدوق، ص89.
28. مكارم الاخلاق، ص230.
29. بحارالانوار، ج61، ص50.
30. الخصال، ج2، ص356.
31. بقره/51.
32. اعراف/141.
33. مائده/26.
34. العدد القويه، ص292.
35. تهذيب الأحكام، ج10، ص146.
36. الكافي، ج5، ص165.
37. وسائل الشيعه، ج17، ص37.
38. مصباح المتهجد، ص787.
39. مستدرك الوسائل، ج10، ص314، با تلخيص.
40. تهذيب الاحكام، ج6، ص113.