امام براى اقامه اصل امر به معروف و نهى از منکر، از بیعت با یزید، خوددارى و با صراحت تمام و قاطعیت وصف ناپذیرى، آن را رد کرد. آن گاه نیز که عوامل یزید، بر وى فشار آوردند، تصمیم گرفت از مدینه خارج شود و با استقرار در مکه، حرم امن الهى، صداى اعتراض خود را به گوش مسلمانان برساند و پس از آن، دعوت عمومى مردم کوفه را اجابت کند. به عبارت دیگر، با رفتن به قتل گاه و با هدیه خون خود و فرزندان و یارانش، اصل امر به معروف را احیا و چهره مصداق عینى منکر؛ یعنى سلطنت یزید را آشکار سازد.
از آنجا که امام علیه السلام از نتیجه نهایى تصمیمش (قیام) آگاهى داشت، از ابتداى حرکت و در مسیر خود، هرگونه مخالفت و پیشنهادى مبنى بر دست کشیدن از حرکت و ارائه راه حل هاى دیگر را با بیان منطقى رد مى کرد و با قاطعیت تمام، تصمیم اولیه خود را عملى ساخت؛ تصمیمى که با آگاهى و پیش بینى لازم از نتایج، گرفته بود. اکنون نیز با گذشت قرن ها از آن دوران، درمى یابیم که تمام پیشنهادها و راه حل هاى دیگر نظیر بیعت با یزید، قیام در مدینه، پناه گرفتن در مکه، گرفتن امان از والى مکه، فرار به نقاط دوردست و مانند آن، نه تنها آثار گران بها و ارزشمند آن حماسه را در پى نداشت، بلکه پى آمدهاى ناگوارى براى جامعه اسلامى ایجاد مى کرد. وجه تمایز تصمیم امام حسین علیه السلام با تصمیم دیگران در این بود که پیشنهاد دهندگان راه هاى دیگر، ظاهر را مى دیدند و شکست و پیروزى را با معادله ها و محاسبه هاى عادى و ظاهرى ارزیابى مى کردند. آنان ساقط کردن حکومت یزید و تشکیل حکومت را هدف نهضت امام فرض کرده بودند و از پشت پرده و واقعیت امر آگاهى نداشتند.

برنامه ریزى صحیح و اساسى بر دو اصل استوار است.

الف) دقت در هدف گذارى

امام حسین علیه السلام روزى که از مدینه خارج شد، اهداف نهضت را در قالب وصیت نامه اى به برادرش محمد حنفیّه چنین تبیین فرمود:
[مردم دنیا بدانند] که من یک فرد جاه طلب، اخلال گر، مفسد و ظالم نیستم (من چنین هدف هایى ندارم، قیام من قیام اصلاح طلبى است) و خروج کردم براى اینکه امت جدم را اصلاح کنم، امر به معروف و نهى از منکر کنم و شیوه جدم و پدرم را عملى سازم.
خلاصه، پایان این مرحله از نهضت را با عبارت هاى متعددى از شهادت بر مى شمارد. از جمله آنها: «اگر دین جدم جز به کشته شدن من استوار نمى ماند، پس اى شمشیرها مرا فراگیرید.»
و نیز فرمود: هر کس خون قلبش را در راه ما نثار مى کند و خود را براى شهادت و دیدار حق آماده کرده، با ما حرکت کند.
همان گونه که از گفته هاى امام علیه السلام مشهود است، هدف نهایى از نهضت در یک کلمه خلاصه مى شود و آن حیات و حفظ اسلام است.

ب) پیش بینى و زمان بندى

امام حسین علیه السلام به دنبال خواسته یزید براى بیعت، به خوبى اوضاع را پیش بینى کرده بود و از آغاز تا پایان حرکت، مسئله بیدارى جامعه اسلامى و افشاى عملکرد حاکمان اموى به ویژه یزید، عنایت داشت. بى گمان، حرکت دادن خانواده پیامبر به همراه زنان و کودکان از کوره راه ها و بیابان ها، از مدینه تا مکه و از آنجا تا کربلا، براى این بود که عاطفه آن مردم را برانگیزاند و سؤال هایى در اذهان عمومى به وجود آورد که ثمره آن بعدها آشکار شد. ازاین رو، امام در آستانه حرکت از مدینه به سوى کربلا، به دو بخش از مبارزه خود اشاره مى کند؛ یکى بخش شهادت (عملیات نظامى) و دیگرى بخش اسارت (عملیات فرهنگى). ایشان به فرمایش جدش نیز اشاره دارد که فرمود: «پس خداوند خواسته است که تو را کشته ببیند.... و زنان (دیگر همراهان) را اسیر».
بر این اساس، امام حسین علیه السلام براى رسیدن به اهداف نهضتش، حساب شده و با برنامه پیش رفت و تمامى برنامه هایش، سنجیده و عاقبت اندیشانه بود.

نهضت امام حسین علیه السلام در دو بخش شهادت (عملیات نظامى) و اسارت (عملیات فرهنگى) سازمان دهى شد. فرآیند نهضت به دو برنامه کوتاه مدت (شامل اقدام ها و پیش بینى حوادث احتمالى در منازل پیموده با اهداف و نتایج ارزشمند) و برنامه بلندمدت (در قالب به اسارت رفتن فرزندان و خاندان امام) و در میانه این دو برنامه، به برنامه اصلى؛ یعنى حماسه خونین روز عاشورا تقسیم مى شد.
برنامه کوتاه مدت با این اهداف آغاز شد:
ـ تبیین اصول، مبانى و ماهیت نهضت، براى الگو قرار دادن آن براى آیندگان
ـ تبیین اهداف و درستى نهضت؛
ـ مستندسازى نهضت عاشورا در تاریخ؛
ـ دریافت خبرهایى از دشمن و اضاع منطقه عملیاتى؛
ـ جذب و آماده سازى نیروهاى عملیاتى در روز عاشورا.
باوجود دشوارى هاى حضور زنان و کودکان، برنامه بلندمدت امام براى تبیین و گسترش حماسه حسینى بسیار مؤثر بود. امام این بار سنگین را پس از خود بر دوش سیدالساجدین علیه السلام و خواهر گرامى اش، زینب کبرا علیهاالسلام نهاد که آن دو بزرگوار نیز این رسالت را به زیبایى تمام انجام دادند. بدین گونه بود که فساد و خون ریزى بنى امیه و یزید، افشا و نهضت حسینى تثبیت شد.

در نهضت عاشورا، میان امام حسین علیه السلام و اصحاب و یارانش هماهنگى و هم دلى بود و همه آنان براى دست یابى به وصال حق و اداى تکلیف امر به معروف و نهى از منکر در کنار امام حسین علیه السلام قرار گرفته بودند.
همه اصحاب در پیروى از رهبر نهضت، فعالیت هاى یکسانى انجام مى دادند. آنان در روز عاشورا در صف هاى به هم پیوسته، یک رنگى و همراهى و وحدت خود را تا پاى جان به نمایش گذاشتند و هیچ گونه تعارضى در عملکردهاى آنان دیده نشد.

هدایت و رهبرى در نهضت امام حسین علیه السلام بر پایه اصول و ارزش هاى دینى قرار داشت که امام سجاد علیه السلام در خطبه آتشین خود در شهر شام و کاخ یزید به بعضى از این اصول اشاره فرمود. ایشان بدین گونه هم به معرفى خاندان عصمت علیهم السلام به ویژه رهبر نهضت، اباعبداللّه الحسین علیه السلام پرداخت و هم چهره ناپاک و ناشایست بنى امیه، به ویژه یزید را افشا کرد.
امام سجاد علیه السلام در بخشى از این خطبه به بعضى شرایط و ویژگى هاى رهبرى پرداخته است که در زیر به آن مى پردازیم:
اى مردم! خداوند به ما شش چیز عنایت فرموده است: دانش، بردبارى، جوان مردى، فصاحت بیان، شجاعت و محبت در دل هاى اهل ایمان.
خداوند، این ویژگى ها را تنها به افراد خاصى که مأمور هدایت بشر هستند، عطا مى فرماید. با بررسى زندگانى امام حسین علیه السلام و نهضتش درمى یابیم که آن حضرت تمام شرایط یک رهبر شایسته را دارا بود.

امام حسین علیه السلام در شب عاشورا از محیط خیمه ها تا نزدیکى لشکر دشمن بیرون رفت. فردى از امام پرسید: دلیل نزدیک شدن شما به لشکر دشمن در این وقت شب چیست؟ امام در پاسخ وى فرمود: آمده ام تا پستى و بلندى اطراف خیمه ها را بررسى کنم که مبادا براى دشمن مخفى گاهى باشد و از آنجا براى حمله خود یا دفع حمله شما استفاده کند.
همچنین یکى دیگر از فعالیت هاى سپاه امام در شب عاشورا این بود که سلاح هاى خود را براى فردا آماده سازند.
بدین ترتیب مى بینیم که امام بر تمامى مراحل عملیات، نظارت داشت. آن حضرت با به کارگیرى صحیح ترین اصول مدیریتى، نهضت را رهبرى و اداره کرد و براى بهره بردارى از آن نیز برنامه هاى دقیق و حساب شده اى را به اجرا گذاشت که جلو هرگونه تحریف احتمالى از سوى امویان براى خاموش کردن آن نهضت را بگیرد.

منابع پیشنهادى در زمینه شخصیت و سخنان امام حسین علیه السلام

۱. امام حسین علیه السلام
صاحبى، محمد جواد، تهران، رشد همگان، چاپ اول، ۱۳۷۶، ۸۰ صفحه.
۲. امام حسین علیه السلام در آیینه تاریخ
تقى زاده انصارى، بدر، تهران، علوم روز، چاپ اول، ۱۳۸۰، ۸۰۴ صفحه.
۳. امام اصلاحگر
معزى، سعید، تهران، نذیر، چاپ اول، ۱۳۸۰، ۸۰ صفحه
۴. بررسى کوتاهى در زندگى رهبر آزادگان حسین علیه السلام
حکیمى، محمود، قم، نسل جوان، ۱۳۵۴، ۱۱۱ صفحه.
۵. تاریخ سیدالشهدا علیه السلام
صفایى حائرى، عباس، با تحقیق و ویرایش واحد تحقیقات مسجد مقدس جمکران، قم، مسجد مقدس جمکران، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۶۶۹ صفحه.
۶. تحقیق و پژوهش در تاریخ زندگانى امام حسین علیه السلام
اخلاقى، محمد اسحاق، قم، ثقلین، چاپ اول، ۱۳۷۸، ۹۷۲ صفحه.
۷. ثاراللّه ، خون حسین علیه السلام در رگ هاى اسلام
عندلیب همدانى، حسین، قم، انتشارات در راه حق، چاپ اول، ۱۳۷۶، ۳۳۵ صفحه.
۸. خورشید شهادت (نقش خواص در تحولات جامعه اسلامى)
مجموعه مقالات چهارمین سمینار بررسى ابعاد زندگى امام حسین علیه السلام ، تهران دانشگاه امام حسین علیه السلام ، مؤسسه چاپ و انتشارات، چاپ اول، ۱۳۷۸، ۵۸۰ صفحه.
۹. رجعت خونین
ابراهیم پور، ابراهیم، قم، مرکز پژوهش هاى اسلامى صدا و سیما، ۱۳۷۸، ۶۶ صفحه
۱۰. شخصیت شناسى عاشورا
علوى، سید رسول، قم، مرکز پژوهش هاى اسلامى و صدا و سیما، چاپ اول ۱۳۸۰، ۲۵۴ صفحه
۱۱. شناخت عوامل بنى امیه در واقعه عاشورا
یدائى، حیدرعلى، تهران، برهان، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۸۴ صفحه .
۱۲. چهل حدیث از امام حسین علیه السلام (گوهرهاى حسینى)
شریفى، محمود، قم، معروف، چاپ اول، ۱۳۷۶، ۸۰ صفحه
۱۳. چلچراغ حسینى (چهل حدیث برگزیده از سخنان گهربار حضرت حسین بن على علیه السلام ) رهبر، محمدتقى، تهران، بنیاد بعثت، مؤسسه الحسین، چاپ اول، ۱۳۷۶، ۴۰صفحه.
۱۴. بازتاب وحى (سخنان امام حسین علیه السلام )
حسینیان، سعید، با مقدمه: مهدى حائرى طهرانى، تهران، امام مهدى(عج)، چاپ اول ۱۳۷۹، ۱۸۰صفحه.
۱۵. سخنان حسین بن على علیه السلام از مدینه تا کربلا
نجمى، محمد صادق، قم، دفتر انتشارات اسلامى (جامعه مدرسین)، ۱۳۷۳، ۳۶۰ صفحه.
۱۶. توفان خطبه ها (خطبه امام حسین علیه السلام ، خطبه امام سجاد علیه السلام ، خطبه حضرت زینب علیهاالسلام ، خطبه حضرت ام کلثوم علیهاالسلام
ده بزرگى، احد، تهران، پیام آزادى، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۱۲۰ صفحه.
۱۷. فرهنگ سخنان امام حسین علیه السلام
دشتى، محمد، قم، مؤسسه تحقیقاتى امیرالمؤمنین، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۷۵۱صفحه.
۱۸. فرهنگ عاشورا
محدثى، جواد، قم، معروف، چاپ چهارم، ۱۳۸۷، ۵۱۲ صفحه.