امام سجاد ( علیه السلام ) فاتح قلبها

از عوامل مهمى که شخصیت والاى حضرت سجاد علیه السلام را در منظر دیگران محبوب ساخته بود و اطرافیان، دوستان، غلامان و کنیزان آن حضرت با تمام وجود به امام عشق مى ورزیدند، خصلت پسندیده «عفو، گذشت و جوانمردى » بود . در این راستا امام سجاد علیه السلام از یک شیوه کارآمد و پسندیده تربیتى بهره مى گرفت . امام صادق علیه السلام فرمود: در طول ماه مبارک رمضان، حضرت على بن الحسین علیه السلام در مورد غلامان و کنیزان و سایر زیردستان خود روش عفو و گذشت را به کار مى گرفت به این ترتیب که هرگاه غلامان و کنیزان آن حضرت خطائى را مرتکب مى شدند، آنان را تنبیه نمى کرد .
آن حضرت فقط خطاها و گناهان آنان را در دفترى ثبت کرده و تخلفات هرکس را با نام و موضوع تخلف مشخص مى نمود . در آخر ماه همه آنان را جمع کرده و در میان آنان مى ایستاد . آنگاه از روى نوشته، تمام خطاها و اشتباهاتشان را که در طول ماه رمضان مرتکب شده بودند، برایشان یادآور مى شد و به تک تک آنان مى فرمود: فلانى! تو در فلان روز و فلان ساعت تخلفى کردى و من تو را تنبیه نکردم، آیا به یاد مى آورى؟! فرد خطاکار هم مى گفت: بلى، اى پسر رسولخدا! و تا آخرین نفر این مطالب را متذکر مى شد و آنان به اشتباهات و خطاهاى خود اعتراف مى کردند .
آنگاه به آنان مى فرمود: با صداى بلند به من بگویید: اى على بن الحسین! پروردگارت تمام اعمال و رفتار تو را نوشته است چنان که تو اعمال ما را نوشته اى; نزد خداوند نامه اعمالى هست که با تو به حق سخن مى گوید و هیچ عمل ریز و درشتى را فروگذارى نمى کند، و هرچه انجام داده اى، به حساب آورده و تمام اعمالت را نزد او حاضر و آماده خواهى یافت، همچنان که ما اعمال خود را در نزد تو آماده و ثبت شده دیدیم . پس ما را ببخش همان طور که دوست دارى خدا تو را ببخشد .
اى على بن الحسین! به یاد آر، آن حقارت و ذلتى را که فرداى قیامت در پیشگاه خداى حکیم و عادل خواهى داشت; آن پروردگار عادل و حکیمى که ذره اى و کمتر از ذره اى به کسى ستم روا نمى دارد و اعمال بندگان را همچنان که انجام داده اند، به آنان عرضه خواهد کرد و حسابگرى و گواهى خدا کافى است . پس ببخش و عفوکن تا پادشاه روز قیامت از تو عفو کرده و درگذرد . چنان که خودش در قرآن مى فرماید:
«ولیعفوا و لیصفحوا الا تحبون ان یغفرالله لکم والله غفور رحیم » ; (۲) باید ببخشند و عفو کنند . آیا دوست ندارید خداوند شما را بیامرزد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است .
امام سجاد علیه السلام این کلمات را براى خویش و غلامان و کنیزانش تلقین مى کرد و آنان باهم تکرار مى کردند و خود امام علیه السلام که درمیان آنان ایستاده بود، مى گریست و با لحنى ملتمسانه مى گفت:
«رب! انک امرتنا ان نعفوا عمن ظلمنا فنحن قد عفونا عمن ظلمنا کما امرت، فاعف عنا فانک اولى بذلک منا و من المامورین; (۳) پروردگارا! تو به ما فرمودى از ستمکاران خویش درگذریم، همان طور که فرمودى، ما از کسانى که به ما ستم کرده اند، درگذشتیم، توهم از ما درگذر! که در عفوکردن از ما و از تمام ماموران برترى .»
پس از این برنامه عرفانى و تربیتى، امام سجاد علیه السلام خطاب به خدمتگزاران خویش مى فرمود:
من شما را عفو کردم، آیا شما هم من و بدرفتارى هاى مرا که فرمانرواى بدى براى شما و بنده فرومایه اى براى فرمانرواى بخشاینده عادل و نیکوکار بوده ام، بخشیدید؟!
همگى یکصدا مى گفتند: با اینکه ما از تو، جز خوبى ندیده ایم، تو را بخشیدیم . آنگاه به آنان مى فرمود: بگویید: خداوندا! از على بن الحسین درگذر! ، همان طور که او از ما درگذشت . او را از آتش جهنم آزاد کن، همان طور که او ما را از بردگى آزاد کرد . آنان دعا مى کردند و امام چهارم علیه السلام آمین مى گفت و در پایان مى فرمود: بروید! من از همه شما عفو کردم و آزادتان مى کنم به امید اینکه خدا نیز عفو کرده و آزادم کند .
حضرت زین العابدین علیه السلام در روز عید فطر آنقدر به خدمتگزاران خود جایزه و هدیه مى بخشید که از دیگران بى نیاز مى شدند . سیره امام سجاد علیه السلام چنان بود که هرگاه بنده اى را در اول سال یا وسط سال مالک مى شد، بعد از یک دوره آموزش و اعمال شیوه هاى تربیتى صحیح، در شب عید فطر آزادش مى کرد . آن بزرگوار بندگان سیاه را که هیچ گونه نیازى به آنان نداشت، مى خرید و در عرفات بعد از مراسم عرفه همراه هدایاى قابل توجهى آزادشان مى ساخت . (۴) و به این ترتیب امام، بردگان را نه تنها در بعد جسمانى بلکه از افکار و اندیشه هاى خرافى، جهل و غفلت رها مى ساخت . لذا تربیت یافتگان مکتب حضرت على بن الحسین علیه السلام از ذلت غفلت و خرافه پرستى به اوج عزت معنوى و عرفانى نائل مى شدند . و بیچاره ترین بردگان عصر آن حضرت در اثر ارتباط با درگاه امامت، به رهبران جامعه و عارفان خداجوى و عالمان ربانى مبدل مى گشتند .
سعید بن جبیر، سعید بن مسیب، ابواسحاق بن عبدالله سبیعى، سالم بن ابى حفصه، شرحبیل بن سعد، عبدالله بن دینار، ابوخالد کابلى، محمد بن شهاب زهرى، معروف بن خربوذ مکى، یحیى بن ام طویل، حبابه والبیه و ... (۵) از جمله تربیت یافتگان مکتب حضرت سجاد علیه السلام مى باشند .
این شیوه خداپسندانه امام چهارم علیه السلام موجب شد که دوست و دشمن، کوچک و بزرگ و مرد و زن از اعماق وجود خویش آن حضرت را دوست بدارند . آرى محبوبیت اجتماعى آن حضرت، رهین کردارهاى انسانى و کمالات الهى اش بود تا آنجایى که خلفاى بنى امیه نیز به آن اعتراف مى کردند .
ابن شهر آشوب مى گوید: امام سجاد علیه السلام در نزد عمر بن عبدالعزیز (هفتمین خلیفه اموى) حضور داشت; هنگامى که آن حضرت از نزد او بلند شده و بیرون رفت، عمر بن عبدالعزیز رو به اطرافیانش کرده و گفت: بهترین و شریف ترین مردم به نظر شما امروزه کیست؟ همه گفتند: شما اى خلیفه! او گفت: نه، هرگز! بهترین و شریف ترین مردم همین فردى است که الآن از حضور ما بیرون رفت! او چنان قلبها را به خود متمایل ساخته است که همه دوست دارند مثل او باشند اما او هیچگاه آرزو نمى کند که به جاى یکى از ماها باشد . (۶)

حضرت على بن الحسین علیه السلام در عرصه خدمت به محرومان آنچنان درخشیده، که موجب اعجاب و شگفتى همگان گردید و آنان خواهى، نخواهى دوستدار حقیقى امام سجاد علیه السلام گردیدند .
زمانى که تاریکى شب همه جا گسترده مى شد و چشمهاى مردم به خواب مى رفت، آن حضرت اموال موجود خود را از درهم و دینار جمع مى کرد و نان و آذوقه را که فراهم کرده بود، برمى داشت و شبانه به منزل محرومان و بینوایان مى شتافت . آن حضرت در حالى که صورت خود را پوشانده بود آذوقه ها و هدایا را به دوش مى کشید و در سطح گسترده اى به بیچارگان مساعدت مى نمود .
امام باقر علیه السلام فرمود: «کان على ابن الحسین علیه السلام یحمل جراب الخبز على ظهره باللیل فیتصدق; (۷) پیشواى چهارم علیه السلام کیسه هاى نان را در شبهاى تاریک به دوش مى کشید و به فقرا و نیازمندان تصدق مى نمود .» و بر این اندیشه پافشارى مى کرد که: «ان صدقه السر تطفى ء غضب الرب; (۸) صدقه پنهانى، خشم خداوند را فرو مى نشاند .»
محمد بن اسحاق مى گوید: عده اى از نیازمندان مدینه عادت کرده بودند که در ساعات معینى از شب، مرد ناشناسى به کمک آنان بیاید و او را به عنوان صاحب انبان به همدیگر معرفى مى کردند . و آنان تا روز شهادت امام زین العابدین علیه السلام وى را نمى شناختند . (۹)
امام باقر علیه السلام فرمود: پدرم حضرت على بن الحسین علیه السلام دوبار براى خدا اموال خود را احسان نمود . (۱۰)
امام سجاد علیه السلام همواره مى فرمود: «ساده الناس فى الدنیا الاسخیاء و ساده الناس فى الاخره الاتقیاء; (۱۱) سرور و آقاى مردم در دنیا سخاوتمندان و بخشندگان هستند و در جهان آخرت، پرهیزگاران سرآمد دیگران خواهند بود .»

در اینجا به برخى از رفتارهاى پسندیده امام سجاد علیه السلام که در جذب قلوب و صید دلهاى مردم تاثیر فراوان داشته است، اشاره مى کنیم:
۱ . زمخشرى نقل کرده است: هنگامى که یزید بن معاویه عامل جنایتکار خود مسرف بن عقبه را به مدینه فرستاد و لشکر وى به قتل و غارت اهل مدینه پرداختند . حضرت زین العابدین علیه السلام چهارصد نفر از بانوان بى پناه را پناه داد و آن حضرت در کمال سخاوت و جوانمردى از آنان پذیرایى نمود . هنگامى که لشکر مسلم بن عقبه از مدینه بیرون رفت، آن بانوان گفتند: به خدا قسم! در کنار پدر و مادرمان این چنین زندگانى خوش و آرامش روحى و روانى نداشته ایم که در سایه عطوفت و محبت این مرد شریف (حضرت سجاد علیه السلام) در این مدت بحرانى این چنین در آرامش و در کمال احترام به سر بردیم . (۱۲)
۲ . امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت سجاد علیه السلام هرگاه مسافرت مى رفت، سعى مى کرد با کاروانى سفر کند که او را نشناسند و شرط مى کرد که در طول سفر یکى از خدمتگزاران به همسفرانش باشد . یک بار که با افرادى ناشناس به مسافرت رفته بود، مردى آن حضرت را دیده و شناخت، بعد به دیگر دوستانش گفت: آیا مى دانید این آقا که به شما خدمت مى کند، کیست؟ گفتند: نه، نمى شناسیم . آن مرد گفت: این شخص حضرت على بن الحسین علیه السلام است! اهل کاروان که این جمله را شنیده و امام را شناختند، یکدفعه از جاى خود برخاسته و دست و پاى حضرتش را بوسیدند و عرضه داشتند:
اى فرزند رسول خدا! آیا مى خواهى ما را آتش جهنم فراگیرد؟! اگر خداى نکرده از دست و زبان ما خطائى سر مى زد و به شما جسارتى مى کردیم، آیا ما تا ابد هلاک نمى شدیم؟! چه انگیزه اى باعث شد که شما به صورت ناشناس به ما خدمت کنید؟
امام سجاد علیه السلام فرمود: «هنگامى که من با عده اى آشنا به مسافرت رفتم، آنان به خاطر رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم بیش از استحقاق من، برایم خدمت کرده، عطوفت و مهربانى نثارم کردند . به همین جهت، به صورت ناشناس آمدم که مبادا شما نیز بیش از حد بر من احترام کنید . و ناشناس بودن را بهتر مى پسندم .» (۱۳)
بى تردید این سیره پسندیده حضرت سجاد علیه السلام برگرفته از کلام حضرت خاتم الانبیاء، صلى الله علیه و آله وسلم مى باشد که فرمود:
«من اعان مؤمنا مسافرا فرج الله عنه ثلاثا و سبعین کربه; (۱۴) هرکس به یک مؤمن مسافر یارى و خدمت نماید، خداوند متعال هفتاد و سه بلا و اندوه را از او زایل خواهد کرد .»
۳ . على بن عیسى اربلى مى نویسد: روزى امام سجاد علیه السلام از مسجد بیرون آمد و با مردى که با آن حضرت عداوت دیرینه داشت، مواجه شد . مرد همین که چشمش به امام افتاد، به حضرت زین العابدین علیه السلام جسارت کرده و دشنام و ناسزا گفت . یاران و غلامان امام علیه السلام خواستند که آن شخص را تادیبش کنند . اما حضرت على بن الحسین علیه السلام فرمود: با او کارى نداشته باشید . آنگاه به او نزدیک شده و گفت: آنچه از صفات و کارهاى ما برتو پوشیده است، بیشتر از آن است که تو مطلع هستى! سپس با مهربانى و عطوفت تمام فرمود: الک حاجه نعینک علیها; آیا مشکلى دارى که ما در حل آن تو را یارى نماییم؟!
مرد با مشاهده این رفتار انسانى، از کرده خود شرمسار گردید . اما امام چهارم علیه السلام او را نوازش کرده و عباى ارزشمند خود را به همراه هزار درهم به وى بخشید . بعد از آن واقعه، آن مرد شدیدا به امام علاقه مند گردید و در هرکجا که مى رسید، به بیان فضائل و مناقب آن حضرت مى پرداخت و خطاب به حضرتش مى گفت: به راستى که تو از فرزندان رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم هستى . (۱۵)
این رفتارهاى آموزنده و انسانى موجب شده بود که مخالف و موافق، آن حضرت را از اعماق وجودشان دوست بدارند و به شخصیت والاى امام سجاد علیه السلام به دیده احترام و عظمت بنگرند .