تجلّی بیان قرآن در خطبه های امام حسین(ع) (1)

مبارز طلبی انبیاء الهی:

قسمتی از کلام امام علی(ع) مرتبط است با آیه ای که خداوند خطاب به پیامبر(ص) در برابر مشرکان میفرماید: «و یا قوم اعملوا علی مکانتکم انی عامل سوف تعلمون من یاتیه عذاب یخزیه و من هو کاذب و ارتقبوا انی معکم رقیب» [هود/93]. و مشابه این جریان، ماجرای حضرت نوح(ع) در مواجه با قومش را بیان نموده هنگامی که به قومش گفت: «اذ قال لقومه یا قوم ان کان کبر علیکم مقامی و تذکیری بآیات الله فعلی الله توکلت فاجمعوا امرکم و شرکاءکم ثم لا یکن امرکم علیکم غمه ثم اقضوا الی و لا تنظرون»[یونس/71].حضرت هود(ع) برای اثبات پوچی قدرت های خیالی بت پرستان، آنان را به مبارزه طلبید: «فکیدونی جمیعاً‌ ثم لا تنظرون» [هود/55]، پیام این دو آیه اینست که ایمان به هدف، ‌بزرگ ترین اهرم مقاومت انبیا و مبارزه طلبی آنان است. امام حسین(ع) با توکل به خدا، ‌قدرت های مخالف را تحقیر کرده و به مؤمنان شجاعت داد و همه ی قدرت ها را پوچ دانست. زیرا بدنبال این مطلب آیاتی را تلاوت میفرمایند که بیانگر توکل آن حضرت است. «انی توکلت علی الله ربی و ربکم ما من دابه الا هو اخذ بناصیتها ان ربی علی صراط مستقیم» (هود /56). در قسمت آخر خطبه امام حسین(ع) به آیاتی اشاره می کند که در مورد حضرت ابراهیم(ع) و مخالفان آن حضرت است. می فرماید: «ربنا علیک توکلنا و الیک انبنا و الیک المصیر» [ممتحنه/4]. امام حسین با تلاوت این آیه، در حقیقت سه مطلب را در این عبارت به پیشگاه الهی عرضه داشت: نخست توکل بر ذات او، ‌و دیگر توبه و بازگشت به سوی او، و سپس توجه به این حقیقت که رجوع نهایی همه چیز به سوی او است که علت و معلول یکدیگرند، ‌ایمان به معاد و بازگشت نهایی سبب توبه می گردد و توبه روح توکل را در انسان زنده می کند. در واقع امام(ع) مصداق واقعی این آیه است: «و ما لنا الا نتوکل علی الله و قد هدئنا سبلنا و لنصبرن علی ما ءاذیتمونا و علی الله فلیتوکل المتوکلون» [ابراهیم/12]. همچنین امام(ع) اشاره به یکی از سنن الهی دارد که در زندگی بشر حوادث تلخ و شیرینی رخ می دهد که هیچکدام پایدار نیست، «و تلک الایام نداولها بین الناس» [آل عمران/140]

1ـ 4 بیان ارکان دین حق، هدایت و رشد

در صبح عاشورا پس از آنکه هر دو سپاه کاملاً ‌آماده گردید. امام حسین(ع) در برابر صفوف دشمن قرار گرفت و از آنان خواست تا سکوت کنند تا با آنان اتمام حجتی دیگر کند ولی آنها همچنان سروصدا و هلهله می نمودند که آن حضرت با این جملات به آرامش و سکوتشان دعوت نمود:" ویلکم ما علیکم ان تنصتوا الی فتسمعوا قولی و انما ادعوکم الی سبیل الرشاد فمن اطاعنی کان من المرشدین و من عصانی کان من المهلکین و کلکم عاص لامری غیر مستمع لقولی قد انخزلت عطیاتکم من الحرام و ملئت بطونکم من الحرام فطبع الله علی قلوبکم ویلکم الا تنصتون الا تسمعون؟ وای بر شما! چرا گوش فرا نمی دهید تا گفتارم را، ‌که شما را به رشد و سعادت فرا می خوانم، ‌بشنوید هر کس از من پیروی کند خوشبخت و سعادتمند است و هر کس عصیان و مخالفت ورزد از هلاک شدگان است و همه شما عصیان و سرکشی نموده و با دستور من مخالفت می کنید که به گفتارم گوش فرا نمی دهید. آری، در اثر هدایای حرامی که به دست شما رسیده و در اثر غذاهای حرام و لقمه های غیر مشروعی که شکمهای شما از آن انباشته شده، ‌خدا این چنین بر دلهای شما مهر زده است، ‌وای بر شما! آیا ساکت نمی شوید؟
(حرانی، تحف العقول، ‌ص171، ‌خوارزمی، مقتل الحسین، ‌ج2، ص7)
قسمت اول این خطبه شبیه جریانی است که درباره مؤمن آل فرعون در قرآن وجود دارد که به قومش گفت: «اتبعون اهدکم سبیل الرشاد»! از من پیروی کنید تا من شما را به راه حق ارشاد کنم. و "سبیل رشاد" عبارت است از راهی که سلوک آن آدمی را به حق می رساند، ‌و به سعادت دست می یابد. امام حسین(ع) در شرایطی قیام کردند که در اثر طغیان حاکمان ستم و جهل علمی و عملی توده مردم به انحراف عقیده و سوء خلق و رفتار تبهکارانه بود و محرومیت از تبلیغ صالحان و نفوذ طالحان ددمنش، ‌منشاء این تباهی ها شد، که امام سِرّ عصیان آنان را به خاطر لقمه حرام می داند، ‌که اثر روی اعتقادات آنان گذاشته و نتیجه این شده که به جنگ امام بیایند در میان همه گناهان تغذیه از حرام بیش از هر گناه دیگر در اعوجاج فکری و انحراف از حق، نقش مؤثر و اثر عمیق دارد. (جوادی آملی، شکوفایی عقل در نهضت حسینی، ص 71) از این رو خداوند به انسانها دستور داده است: «یا ایها الناس کلو مما فی الارض حلالا طیبا» [بقره/167]. زیرا که: «و البلد الطیب یخرج نباته باذن ربه و الذی خبث لا یخرج الا نکدا» [اعراف/58]. و در جای دیگر فرمود: «کلو من الطیبات و اعملو صالحا» [مومنون/51]. در قسمت دیگر خطبه امام از آنان خواست تا سکوت کنند و به سخنان وی گوش فرا دهند ولی آنها همچنان سروصدا و هلهله می نمودند. در بعضی از روایات آمده است که هرگاه پیامبر(ص) در مکه صدای خود را به تلاوت قرآن مجید و کلمات شیرین و جذّاب و پر محتوای خداوند بلند می کرد مشرکان مردم را از او دور می کردند، و می گفتند: سوت و صفیر بکشید، ‌و صدا را به شعر بلند کنید تا سخنان او را نشنوند!
قرآن مجید در آیات فوق به این معنی اشاره کرده، می گوید: «و قال الذین کفروا لا تسمعوا لهذا القرآن و الغوا فیه لعلکم تغلبون» [فصلت/26]. این یک روش قدیمی برای مبارزه در برابر نفوذ حق است که امروز نیز به صورت گسترده تر و خطرناکتری ادامه دارد که برای منحرف ساختن افکار مردم و خفه کردن صدای منادیان حق و عدالت، محیط را آن چنان پر از جنجال می کنند، که هیچ کس صدای آنها را نشنود، ‌و با توجه به اینکه "و الغوا" از ماده "لغو" معنی گسترده ای دارد و هر گونه کلام بیهوده ای را شامل می شود، ‌وسعت این برنامه روشن خواهد شد.

1 ـ5 دفاع از ولایت:

از جمله سخنرانی های اعجاز گونه امام حسین(ع)، ‌خطبه ای است که در سفر به شام، ‌در مجلس معاویه ایراد نمودند، پس از حمد و ثنای الهی فرمود: نحن حزب الله هم الغالبون و عتره رسوله، ‌الاقربون، ‌و اهلبیته الطیبون، ‌و احد الثقلین الذین جعلنا رسول الله علیه و آله ثانی کتاب الله تبارک و تعالی» ما حزب خدا پیروزیم، ‌ما عترت پیامبر که مُقرّبان درگاه الهی اند می باشیم، ‌ما اهل بیت آن حضرت که پاکیزه اند می باشیم، ‌و ما یکی از آن دو چیز گرانبها که رسول خدا به عنوان دومی کتاب قرار داد می باشیم، ‌آن کتابی که در تفصیل و بیان هر چیز در اوست و باطل کنندهای از جلو و عقب او نیاید و تفسیر قرآن بما واگذار شده و تأویل آن بر ما دشوار نمیباشد بلکه ما از حقایق آن پیروی می کنیم، ‌و آنچه حقیقت قرآن باشد را می دانیم. پس از ما پیروی کنید که اطاعت ما واجب و لازم است زیرا که اطاعت ما در شمار اطاعت خدا و پیامبرش قرار دارد و خداوند فرمود: ای کسانی که ایمان آورده اید، ‌خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را نیز اطاعت کنید پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید، ‌آن را به کتاب خدا و سنت پیامبر [او] عرضه بدارید... در آیه دیگر فرمود: و چون خبری [حاکی] از ایمنی یا وحشت به آنان برسد، انتشارش دهند و اگر آن را به پیامبر و اولیای امر خود ارجاع کنند، قطعاً از میان آنان کسانی اند که [می توانند درست و [نادرست] آن را دریابند، ‌و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود، مسلّماً جز [شمار] اندکی، از شیطان پیروی می کردید. (طبرسی، احتجاج، ‌ص 299؛ ‌وسائل الشیعه، ج8، ‌ص 144، ‌حدیث 45)
در گفتار امام حسین(ع) اشاره به آیاتی شده است از جمله: آیه ولایت «و من یتول الله و رسوله و الذین آمنوا فان حزب الله هم الغالبون» [مائده/56]. و آیه ای دیگر: «رضی الله عنهم و رضوا عنه اولئک حزب الله الا ان حزب الله هم المفلحون» [مجادله/22]. آیه تطهیر: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» [احزاب/33]. درباره حدیث ثقلین می توان به آیه شریفه استناد نمود: «و اعتصموا بحبل الله جمیعاً‌ و لا تفرقوا» [آل عمران/103].
ابان بن تغلب از حضرت صادق(ع) نقل میکند که امام فرموده: که ما آن حبل الله هستیم. (حویزی، ‌نور الثقلین، ‌ج1، ص 377؛ مجمع البیان، ‌ج2، ص 805) آیه ای که امام(ع) در وصف قرآن به آن اشاره دارند: «و تفصیل کل شیء» [یوسف/111]. و آیه ای که به توصیف مهم و گویایی در باره عظمت کتاب آسمانی پرداخته، ‌می گوید: «لا یاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه» [فصلت/42]. یعنی نه تناقضی در مفاهیم آن است. نه چیزی از کتب و علوم پیشین بر ضد آن می باشد، ‌و نه اکتشافات علمی آینده با آن مخالفت خواهد داشت. نه کسی می تواند حقایق آن را ابطال کند، و نه در آینده منسوخ می گردد. نه در معارف و قوانین و اندرزها و خبرهایش خلافی وجود دارد و نه خلافی بعداً ‌کشف می شود. نه آیه و حتّی کلمه ای از آن کم شده، ‌و نه چیزی بر آن افزون می شود. امام حسین(ع) در مورد تأویل قرآن به این آیه شریفه نظر دارند: «و ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم» [آل عمران/7]. راسخان در علم آنها هستند که بر اثر درک صحیح معنی محکمات و متشابهات می گویند ما به همه آنها ایمان آورده ایم (چرا که) همه از سوی پروردگار ما است.
«یقولون آمنا به کل من عند ربنا». چنانکه در حدیث هم میخوانیم که امام صادق(ع) فرمودند: «نحن الراسخون فی العلم، و نحن نعلم تأویله». «بحرانی، البرهان ، ‌ج1، ‌ص 597) و در قسمتی امام حسین(ع) لزوم اطاعت از رسول(ص) و امامان جانشین ایشان را متذکر می شوند، ‌که خداوند نیز فرمودند: «یا ایها الذین آمنوا اطیعو الله و اطیعو الرسول و اولی الامر منکم فان تنازعتم فی شی فردوه الی الله و الرسول» [ نساء/59] در آیه بعد به یکی دیگر از اعمال نادرست منافقان و یا افراد ضعیف الایمان اشاره کرده می فرماید: «و لو ردوه الی الرسول و الی اولی الامر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم و لو لا فضل الله علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان الا قلیلا» [نساء/83]
بر اساس این آیه مسلمانان باید دارای حکومت و تشکیلات و رهبری باشند و اولی الامر صاحب دولت و حکومت و قدرت است و نیز مسائل نظامی، سیاسی و امنیّتی باید تحت یک مدیریّت دارای اجتهاد و استنباط باشد. در نتیجه بین ولایت و فقاهت رابطه ی تنگاتنگ است. و اولوالامر باید اهل استنباط باشند، ‌زیرا استنباط، ‌تنها مخصوص احکام فقهی نیست و تعیین رسول الله و اولو الامر بعنوان مرجع مردم، ‌و رهانیدن مردم از پیروی شیطان بزرگ ترین فضل و رحمت خدا است. از امام باقر(ع) نقل شده که درباره «اولی الامر» فرمود: منظور امامان معصومند. (عیاشی، ‌تفسیر العیّاشی، ج1، ص 260/205؛ بحرانی البرهان، ‌ج2 ص 135؛‌طبرسی، ‌جوامع الجامع، ‌ج1، ص274)

1 ـ 6 نکوهش علما

امام حسین(ع) در سخنرانی خود در مکه فرمودند: «اعتبروا ایها الناس بما وعظ الله به اولیاءه من سوء ثنائه علی الاحبار.
ای مردم! از پندی که خدا به اولیا و دوستانش به صورت نکوهش از علمای یهود داده عبرت بگیرید آن جا که می فرماید: چرا علمای دینی و احبار، ‌یهودیها را از سخنان گناه آمیز و خوردن حرام نهی و جلوگیری نمی کنند؟ و باز می فرماید: آنها که از بنی اسرائیل کافر شدند مورد لعن و نفرین قرار گرفتند تا آنجا که می فرماید: آنها از اعمال زشتی که انجام می دادند یکدیگر را نهی نمی کردند و چه کار بدی را مرتکب می شدند. در حقیقت خدا آن را از این جهت عیب می شمارد که انان با چشم خود می دیدند که ستمکاران به زشتکاری و فساد پرداخته اند و باز منعشان نمی کردند و این سکوت به خاطر علاقه به مال بود که از آنان دریافت می کردند و نیز به خاطر ترسی بود که از آزار و تعقیب آنان به دل راه می دادند و در حالی که خدا می فرماید: از مردم نترسید و از من بترسید و می فرماید: مردان مؤمن دوستدار رهبر و عهده دار یکدیگرند همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می کنند. (حرانی، ‌تحف العقول، ‌ص168، ‌مجلسی، ‌بحارالانوار، ‌ج100، ‌ص 79) آن حضرت به آیه ای درباره دانشمندان یهود که با سکوت خود مردم را به گناه تشویق می نمودند اشاره دارد که می فرماید" لو لا ینهاهم الربانیون و الاحبار عن قولهم الاثم» [مائده/63]. یعنی دانشمندان برای اصلاح یک اجتماع فاسد، نخست باید افکار و اعتقادات نادرست آنها را تغییر دهند، ‌زیرا تا انقلابی در افکار پیدا نشود، ‌نمی توان انتظار اصلاحات عمیق در جنبه های عملی داشت و به این ترتیب آیه، راه اصلاح جامعه فاسد را که باید از انقلاب فکری شروع شود به دانشمندان نشان می دهد.

 نویسنده: اعظم اسدی(کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث)