سیره عملی امام سجاد(علیه‏السلام ) - قسمت اول

امام ـ علیه السلام ـ و امامت

شام، از آن روز که به تصرف مسلمانان درآمد، فرمانروایانی چون خالد پسر ولید و معاویه پسر ابوسفیان را به خود دید. مردم این سرزمین نه سخن پیامبر را شنیده بودند و نه روش اصحاب او را می دانستند. تنی چند از صحابه رسول خدا هم که بدان سرزمین رفتند و سکونت جستند، مردمانی پراکنده از یکدیگر بودند و در توده های مردم نفوذی نداشتند. در نتیجه مردم شام کردار معاویه پسر ابوسفیان و پیرامونیان او را سنت مسلمانی می پنداشتند ... بنابراین شگفت نیست که در مقتلها بخوانیم:
«به هنگام درآمدن اسیران به دمشق، مردی در روی علی بن الحسین ـ علیه السلام ـ ایستاد و گفت: سپاس خدایی را که شما را کشت و نابود ساخت و مردمان را از شرتان آسوده کرد و امیرالمؤمنین را بر شما پیروز گردانید.»(1)
معاویه وقتی به قدرت رسید، از هیچ تلاشی برای بسط نفوذ خود فروگزار نکرد و شرایط را به گونه ای درآورد که سرانجام از مردم برای فرزند خود یزید نیز بیعت گرفت. او در مدت تسلط خود بر شام و غیر آن، لعن بر حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ را در خطبه ها رواج داد.
بر اثر نیرنگهای او بود که ماجرای حکمیت و متارکه جنگ و صلح امام حسن ـ علیه السلام ـ و ده سال سکوت و عدم تحرک نظامی امام حسین ـ علیه السلام ـ پیش آمد. معاویه، خلافتِ رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ را که باید در امام معصوم ـ علیه السلام ـ متبلور می شد به ملک و حکومت موروثی تبدیل کرد و از مردم با ابزار «زر» و «زور» و «تزویر» برای فرزند شراب خوار و متجاهر به فسق خود، یزید، به عنوان خلافت و حکومت بر مردم، بیعت گرفت.
سه مفهوم «اطاعت از ائمه»، «لزوم جماعت» و «حرمت نقض بیعت» از رایج ترین اصطلاحات سیاسی بود که خلفا به کار می بردند. شاید بتوان گفت سه مفهوم مزبور، پایه خلافت و نیز دوام آن را تضمین می کرد. این سه واژه، اصول درستی بود که به هر روی، در شمار مفاهیم دینی ـ سیاسی، اسلامی بود. چنانکه از نظر عقل نیز، برای دوام جامعه و حفظ اجتماع رعایت آنها لازم می بود.(2)
اما از این مفاهیم سوء استفاده شد و در واقع برای تحکیم حکومت نامشروع بهره برداری شد. «اطاعت از امام باید کرد ولی آیا از امام عادل باید اطاعت کرد یا اطاعت از سلطان جائر هم واجب است؟ حفظ جماعت یعنی عدم اغتشاش و شورش و حفظ وحدت و عدم ایجاد تزلزل در جامعه، اما آیا در حکومت استبدادی و جائران نیز این اصل، باید رعایت شود؟! حرمت نقض بیعت به عنوان رعایت عهد، در اسلام تمجید شده است، اما اگر با حاکمی جائر و فاسق و متجاهر به فسق مثل یزید بیعت نشد یا بیعت با او شکسته شد باز این حرمت هست؟!»(3)
عمال یزید با چنین ابزاری به جنگ با اهل بیت رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ آمدند. آنان تمامی مفاهیم اصیل اسلامی و سیره نبوی را تحریف می کردند.
سرانجام ماجرای کربلا به وقوع پیوست. اینجاست که نقش امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ آشکار می شود.
امام علی بن الحسین ـ علیه السلام ـ در محرم سال 61 هجری که حادثه خونبار کربلا به وقوع پیوست، به امامت رسید. در این حادثه بیشتر شخصیتهای بنی هاشم همراه سیدالشهداء به شهادت رسیدند و بنابر تقدیر الهی امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ به علت بیماری از گزند بنی امیه در امان ماند تا منصب امامت را بعد از سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ به عهده بگیرد. بنی امیه در شرایطی نابرابر، به ظاهر بر دشمن خود چیره گشته و بازماندگان آنها را به اسارت گرفته بود و این پیروزی ظاهری، شیعه را دچار ضربه روحی و روانی گیج کننده ای کرده بود.
در این حال، امام سجاد باید مدیریت این کشتی شکسته را در این دریای متلاطم و مواج به عهده می گرفت. این در حالی بود که برای شیعه، یاران بسیار کمی باقی مانده بود به نحوی که از امام ـ علیه السلام ـ نقل شده است که «ما بمکّة و المدینة عشرون رجلاً یُحبّنا.»؛(4) «در مکه و مدینه، بیست نفر دوستدار واقعی نداریم.»
از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده است:
«ارتدّ الناس بعد قتل الحسین ـ علیه السلام ـ اِلاّ ثلاثة: ابو خالد الکابلی و یحیی بن ام الطویل و جبیر بن مطعم، ثمّ الناس لحقوا و کثروا.»(5)
«بعد از شهادت حسین ـ علیه السلام ـ مردم برگشتند مگر سه نفر: ابوخالد کابلی، یحیی بن ام الطویل و جبیر بن مطعم. بعدها مردم آمدند و ملحق شدند و زیاد شدند.»

علی بن الحسین ـ علیه السلام ـ پیام رسان کربلا

الف) پیام امام در کوفه

دانستیم که امام سجاد ـ علیه السلام ـ در چه شرایطی به امامت رسید. حال باید با توجه به شرایط موجود، وظیفه امامت را به انجام رساند. او باید خاندان پیامبر را معرفی کند، بنی امیه را به مردم بشناساند و عملکرد مردم کوفه را مورد نکوهش قرار دهد و آنان را متنبه سازد و سرانجام سیره نبوی را آشکار ساخته، نور حقیقت سنت جد بزرگوار خود را از پُشت ابرهای تحریف سالهای تسلط منحرفان و دنیاطلبان بر مردم بتاباند و پیام کربلا را برساند؛ همان هدفی که حضرت سیدالشهداء پیشتر معین نموده بود:
«... انما خرجت لطلب الاصلاح فی اُمّة جدی ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ اُرید أن آمر بالمعروف و أَنْهی عن المنکر و أسیر بسیرة جدّی و ابی علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ .»(6)
«خروج من برای اصلاح انحرافات پیدا شده در امت جدم و امر به معروف و نهی از منکر می باشد و سیره ام، سیره جدم و پدرم علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ است.»
حال، حضرت سجاد ـ علیه السلام ـ در میان کاروان اسیران در آن شرایط دشوار و پیچیده، این کار را آغاز می کند. این کاروان به کوفه می رسد، امام ـ علیه السلام ـ به مردم اشاره می کند که ساکت باشند، همه سکوت اختیار می کنند.
حضرت به پا خاسته و خدای را سپاس می گوید، نام پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ را می برد و بر وی درود می فرستد. سپس می فرماید:
«ایّها الناس! من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی فأنا أعرّفه بنفسی: انا علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ أنا ابن من انتُهِکَت حرمتُه و سُلبت نعمته و انتُهب ماله و سُبِیَ عیاله.»(7)
«ای مردم! هر که مرا شناخت که شناخته است و هر که نشناخت، من خود را به او معرفی می کنم. من علی فرزند حسین فرزند علی بن ابی طالبم. من فرزند کسی هستم که احترامش هتک شد و اموالش ربوده شد و ثروتش به تاراج رفت و اهل و عیالش اسیر شد.»
سپس می فرماید:
«أنا ابن المذبوح بشطّ الفرات من غیر ذَحْلٍ و لا تُراتٍ، أنا ابن من قُتل صبراً، و کفی بذلک فخراً.»(8)
«من فرزند کسی هستم که او را در کنار رود فرات بدون سابقه کینه و عداوت سر بریدند، من فرزند کسی هستم که او را با شکنجه کشتند و همین فخر او را کافی است.»
کوفه شهری است که نام علی بن ابی طالب، برای آن آشناست. کوفه شاهد عدالت علی ـ علیه السلام ـ بوده است. مرکز خلافت آن حضرت، همین شهر است و تا جهان باقی است لبریز از طنین ناله های علی ـ علیه السلام ـ نیز خواهد بود. نیز کوفه شهری آشنا با نام و یاد و شخصیت حسین بن علی ـ علیه السلام ـ است؛ چه آنکه دعوت از او توسط مردم بی وفای همین شهر بوده است. آنان بودند که با آن حضرت بیعت نموده، نامه ها به وی نوشتند و از وی دعوت نمودند تا بدانجا بیاید و در رکابش با بنی امیه ستیز کنند و حق خلافت را به حق دار دهند.
معاویه وقتی به قدرت رسید، از هیچ تلاشی برای بسط نفوذ خود فروگزار نکرد و شرایط را به گونه ای درآورد که سرانجام از مردم برای فرزند خود یزید نیز بیعت گرفت.
ولی معرفی امام سجاد ـ علیه السلام ـ نکته ای دیگر را نیز در بر دارد. گویا او روضه می خوانَد، او می فرماید من پسر آن کسی هستم که چنین کشته شد و بر مال و اهل و عیال او چنین پیش آمد. من فرزند همان کسی هستم که حفظ حرمت او واجب بود ولی حرمت او را شکستند. همان کسی که جدش رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ برای او، حرمت قائل بود.
آری این در واقع اولین روضه ای بود که علی بن الحسین ـ علیه السلام ـ برای آن مردم خواند. بعد می فرماید:
«أیّها الناس فاُنشدکم الله! هل تعلمون انکم کتبتم الی أبی و خدعتموه و اعطیتموه من انفسکم العهدَ و المیثاق و البیعة و قاتلتموه.»(9)
«ای مردم! شما را به خدا سوگند، آیا می دانید که شما بودید که به پدرم نامه نوشتید و فریبش دادید؟ و با او عهد و پیمان بستید و بیعت نمودید و به جنگ با او پرداختید؟»
آن حضرت ـ علیه السلام ـ با این کار، وجدان خفته مردم را بیدار نموده، عمل بدِ آنان را به رُخشان می کشد و سپس به نکوهش آنان می پردازد:
«فَتَبّاً لما قَدَّمْتُمْ لانفسکم و سوأةً لِرأیکم بأیّة عینٍ تنظرون إلی رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ اذ یقول لکم قتلتم عترتی و انتهکتم حُرمتی فَلَسْتُمْ من اُمّتی.»(10)
«مرگ بر شما باد، این کرداری که از پیش برای خود فرستادید و رسوایی بر این رأی شما. با چه دیده ای به روی رسول خدا نگاه خواهید کرد هنگامی که به شما بگوید: عترت مرا کشتید و حرمت مرا هتک کردید، پس از امت من نیستید؟!»
راوی می گوید:
«صداها از هر طرف برخاست و به یکدیگر می گفتند: نابود شده اید و خود نمی دانید ... .»(11)
این اولین پیام و بیدار باش بود که از زبان مبارک آن حضرت که به سرچشمه وحی متصل است جاری شد. نوبت به مسائلی رسید که در کاخ ابن زیاد اتفاق افتاد. وقتی گفت و گو بین ابن زیاد و حضرت ـ علیه السلام ـ پیش آمد، ابن زیاد از شجاعت و صراحت لهجه آن حضرت به خشم آمد. او که از پیروزی ظاهری، مغرور بود، توقع نداشت که از این اسیران که تمامی مصیبتها بر آنها وارد شده بود، چنین روحیه ای را مشاهده کند. آن مغرور ساده دل ناآشنا با خاندان وحی، حضرت را تهدید به کشتن کرد و اینجا بود که حضرت ـ علیه السلام ـ ضربه روحی و روانی گیج کننده ای بر ابن زیاد وارد کرد.
حضرت فرمود:
«أَبِا القتل تُهدّدنی یا ابن زیاد؟ أَما علمتَ أن القتل لنا عادةً و کرامتُنا الشهادة؟»(12)
«ای ابن زیاد! تو مرا به کشته شدن تهدید می کنی؟ آیا ندانستی که کشته شدن برای ما عادت است و شهادت مایه سربلندی ماست؟»
با کمی تأمل در این سخنان معلوم خواهد شد که با هیچ شیوه ای نمی توان با این سخنان برخورد کرد. وقتی حضرت ـ علیه السلام ـ می فرمایند کشته شدن برای ما عادت است و شهادت مایه سربلندی، با چه روشی می توان، در مقابل این نگرش ایستاد؟ این کلام حضرت، اعلام پیروزی مطلق است.
او با این کلام، تمامی دستاوردهای ابن زیاد را به باد داد و فرمود آن چه در کربلا پیش آمد یک پیروزی تمام عیار برای ماست؛ چه اینکه شهادت مایه سربلندی ماست و تا تاریخ هست، این شعار زنده خواهد بود.
وقتی ابن زیاد، حضرت را تهدید به قتل کرد، امام ـ علیه السلام ـ خطاب بهاو فرمود: ای ابن زیاد! آیا مرا به کشته شدن تهدید می کنی؟ آیا ندانستی که کشته شدن برای ما عادت و شهادت مایه سربلندی ماست؟!

نويسنده:حسین مطهری محب

پی نوشت ها:

1- زندگانی علی بن الحسین ـ علیه السلام ـ ، سید جعفر شهیدی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چ 8، 1377، ص 65.
2- حیات فکری و سیاسی امامان شیعه ـ علیهم السلام ـ ، رسول جعفریان، انتشارات انصاریان، قم، 1381، ص 221؛ تاریخ خلفا، رسول جعفریان، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1374، ص 490.
3- حیات فکری و سیاسی امامان شیعه ـ علیهم السلام ـ ، رسول جعفریان، ص 222؛ تاریخ خلفا، ص 490 ـ 491.
4- بحارالانوار، مجلسی، ج 46، ص 143.
5- اختیار معرفة الرجال، کشّی، ص 123.
6- بحارالانوار، مجلسی، ج 44، ص 329.
7- اللهوف علی قتلی الطفوف، سید بن طاووس، با ترجمه سید احمد فهری زنجانی، امیرکبیر، تهران، 1379، ص 165.
8- لهوف، ص 165 و 166.
9- لهوف، ص 166.
10- همان، ص 166.
11- همان، ص 166.
12- همان، ص 171.