فراز 1 از دعای 7 ( بازکننده گره‌های امور رنج آور )

داستان رهايى از غار

از نوادر اخبار بنى اسرائيل و عجايب امم سالفه كه به الهام ربّانى و وحى آسمانى بر آن مطلع بود اين است كه: سه شخص از بنى اسرائيل در راهى با يكديگر رفيق بودند و به مراقبت و موافقت يكديگر مستظهر و مفتخر و راهى سخت و مقصدى دور فراپيش گرفته بودند و به همكلامى و مكالمت يكديگر سختى و مشقّت سفر را تخفيفى مى‌نمودند و فايده‌ «الْرَّفيقَ ثُمَّ الطَّريقَ» «57»را محقّق مى‌گردانيدند كه ناگاه ابرى چون روز عاشقان، سياه و بادى چون دم مفلسان، سرد برخاست.

سحاب چون دست كريمان، عالم را مستغرق احسان خود گردانيد، اما جهان بر آن مسافران چون سينه لئيمان تنگ و تاريك گشت، پناه به غارى بردند تا از خطر باد ايشان را حمايت كند ولى نمى‌دانستند كه به سبك پايى از قضا نمى‌توان گريخت و با اين ضعفى كه در انسان است با قَدَر نمى‌توان آويخت و پناه جز به درگاه خدا نباشد و مرد زيرك اگر از قضا گريز جويد خود را باژگونه خواسته باشد كه:«لا مَرَدَّ لِقَضاءِ اللَّهِ، وَ لا مَفَرَّ مِنْ قَدَرِهِ «58»

هنوز در آن غار ننشسته بودند كه قيامت برخاست و هنوز از حركت ساكن نشده بودند و از باران ايمن نگشته كه كوه ثابت قدم از زلزله چون دل خائنان در اضطراب آمد. سنگى بزرگ همراه سيلاب باران در حركت آمد و بر در غار نشست، آن چنانكه دهانه غار بسته شد و ايشان همچون مردگان در گور تاريكى غار به حبس دچار شدند.

جز به فضل حق دست آويزى و جز به رحمت ايزدى جاى گريزى نداشتند، گفتند: اين آن ساعت است كه جز اخلاص و دعا موجب خلاص نشود و جز صدق نيّت و خلوص عقيدت و طويّت، از اين ورطه نرهاند، بياييد تا هر يك از ما خداى را به تضرّع و استكانت و خضوع و خشوع بخوانيم و فاضل‌ترين طاعت و با اخلاص‌ترين عملى كه در مدت عمر بر آن اقدام نموده‌ايم وسيله استجابت دعا با خود سازيم.

پس يكى گفت كه خداوندا، تو مى‌دانى كه مرا دخت عمويى بود در غايت زيبايى و ملاحت و نهايت لطافت و ظرافت و مدت‌ها عاشق جمال و شيفته حسن و كمال او بودم و بارها در طلب او به لطايف حيل و مكارم عمل، رياضت‌ها مى‌كشيدم و مجاهده‌ها مى‌نمودم، تا بعد از آن كه مال بسيار بر آن كار صرف نمودم و روزگار دراز در آن مشقت بودم، روزى بر مراد خود قادر گشتم و او را تنها در موضعى بى زحمت اغيار بيافتم، خواستم كه از آن گنج روان بهره‌اى برگيرم و از آن چشمه حيوان كه شكرستان لبش معدن نبات بود شربتى نوش كنم و مرادى كه در چنان حالى مطلوب و از چنان محبوبى مرغوب باشد حاصل گردانم، آن دختر گفت:

چون گفت از خداى بترس، از سر آن مراد برخاستم و پاى بر هواى نفس نهادم و دست از آن معصيت كوتاه گردانيدم. خدايا! اگر مى‌دانى كه ترك آن معصيت محض جلب خشنودى و رضايت تو بود، ما را از اين درماندگى فرج و از اين ورطه سخت نجات ارزانى دار. هنوز اين سخن در دهان داشت كه ثلثى ازآن سنگ بيفتاد و منفذى در آن سنگ پديد آمد.

شخص دوم گفت: خداوندا، علم شامل تو بدين محيط است كه مادرى و پدرى داشتم بسيار مسن، آن چنانكه پيرى قامت چون تير ايشان را كمان گردانيده و مُشك عارضشان به كافور بدل شده بود، طراوت و شباب آنان را رها كرده و آثار خزان عمر بر سر و صورتشان ديده مى‌شد، از كسب بازمانده و از حركت عاجز بودند، من به امتثال امر:

شب و روز به خدمت ايشان مشغول بودم و دائماً از آن خائف كه مباد از بركات وجود ايشان محروم شوم.

شبى در تهيّه غذا وظيفه خود به انجام رساندم، چون به محضر آنان رفتم هر دو را در خواب ناز ديدم. بر بيدار كردن آنان جرأت نكردم كه مبادا عيش خواب و لذت نيام بر آنان حرام گردد، دلم راضى نشد برگردم، چرا كه ترسيدم از خواب برخيزند و طلب غذا كنند و من در خدمت آنان حاضر نباشم، آن شب را تا صبح در كنار بستر آنان بيدار ماندم. خداوندا، تو مى‌دانى كه اين خدمت خاص محض خشنودى تو انجام گرفت، اگر راست مى‌گويم درِ بسته بر ما گشاده گردان. در آن حال ثلثى ديگر از آن سنگ بيفتاد.

شخص سوم گفت: الهى! تو داناى اسرار و عالِم بر امور پنهانى و از سراير و ضماير كاينات مطّلعى و مى‌دانى كه من در وقتى اجيرى داشتم، چون مدت آن سپرى شد اجرت بدو رساندم، گفت: اجرت كار من بيش از اين است و آنچه مى‌دادم قبول نكرد، گفت: ميان من و تو روزى خواهد بود كه حق مظلوم از ظالم بستانند. از نزد من قهر كرد و آن اجرت به من گذاشت.

من از آن سخن سخت متأثر شدم و از تو كه خداوند منى بترسيدم و به آن اجرت گوسپند خريدم و رعايت و محافظت بجاى آوردم تا در اندك مدت بسيار شد و بعد از زمانى آن اجير بازآمد و گفت: از خداى بترس و آن حق من به من رسان. اشارت بدان گله گوسپند كردم و گفتم: حق تو اين است، برو بردار. آن مرد سخن مرا مسخره و استهزا پنداشت، گفت: حقّم را نمى‌دهى كفايت نيست، مرا هم مسخره مى‌كنى؟

گفتم: گمان بد مبر كه اين گوسپندان تمام ملك توست و اين همه از رعايت اجرت تو و محافظت مزدت پديد آمده.

الهى! اگر اين سخن من بر صدق و راستى است ما را از اين شدتْ فرجى و از اين مشقتْ مَخرجى عنايت فرما. در حال تمامت آن سنگ از در غار كنار رفت و ايشان از آن ورطه هلاكت به دعا و خضوع و خشوع و عمل خالص نجات يافتند.

مقامات و درجات انسان‌

سعيد الدين فرغانى در «شرح تائيّه ابن فارض» مى‌گويد:

«مقدمه اول: ببايد دانست كه هر چند در طريق حق و وصول به وى مقامات و درجات بسيار است، لكن اصول و كلّيات آن سه مقام است: اول سلام و دوم ايمان‌ و سوم احسان؛ زيرا كه چون آن سرّ وجودى [انسان‌] از مراتب استيداع افلاك و عناصر و مولّدات و مرتبه استقرار كه رحم مادر است تجاوز كرد و به صورت اين نفس و مزاج انسانى ظاهر شد، به سبب ملابست احكام كثرت عناصر و مولّدات، حكم وحدت و طهارت و بساطتش در اين آثار كثرت حركات و سكَنات طبيعى و احكام انحرافات او مغلوب گشت و به آن سبب از مبدأ وحدت خود و لا بدّى رجوع به وى و طرق ظاهر و باطن آن رجوع، به يكبارگى محجوب ماند.

پس اگر به واسطه تقليد پدر و مادر و مربّى، يا دعوت رسولى و امامى از آن آگاهى مى‌يابد، نخست اثر آن آگاهى به ظاهر نفس و جهت تدبيرى او مر مزاج و قوا و اعضاى او را مى‌رسد و از او به قوا و اعضا سرايت مى‌كند تا از كثرت و نامضبوطى حركات و سكنات قولًا و فعلًا و ظهور به صور انحرافات اعراض مى‌كنند و به وحدت و عدالتى كه در احكام شرع مندرج است روى مى‌آرند و آن را انقياد مى‌نمايد و آن زمان، دخول ايشان در دايره مقام اسلام كه انقياد اوامر و زواجر شرع است درست مى‌شود.

و آنگاه ارتباط اين شخص انسانى كه به مسلمانى درآمده است، با حق و اسما و صفات مقدس او به طريق تعلّق ثابت مى‌افتد؛ زيرا كه مربوب را به اسم رب و صفت ربوبيت و مخلوق را به اسم خالق و صفت خلق و مهدى را به اسم هادى و صفت هدايت و توبه كننده را به اسم توّاب و قابل‌التَّوب و مغفور را با اسم غفّار و صفت مغفرت و هَلُمَ‌جَرّاً، تعلّق ضرورى است و همچنين در مقام اسلام كه تقيّد است به عالم حكمت، تعلّق به اسباب و علل و اضافت هر چيزى به سببى و علّتى ظاهراً و رؤيت اشيا مضاف به اين اسباب و علل ضرورى است كه فى الحقيقه آن اسباب و علل هم مظاهر آثار اين اسمايند.

و تا دايره اسلام درنيامده است تعلّقش با بعضى اسما و صفات است دون البعض و چون به حقايق مقام اسلام متحقّق شد حينئذ تعلّقش با همه اسما و صفات‌ تمام مى‌گردد و بعد از آن، اثر آن آگاهى از مبدأ و معاد و طريق عود به قواى باطنى و حواس نفس مى‌رسد تا به تكلّف و تلطّف جهد مى‌كند و خود را از مضيق:

مى‌رهاند و نطق و سمع و بصر و فكرت و وهمش را كه به فضول و مالايُعْنى‌ از ذكر و فكر و آثار و عبر، به كلّى محجوب بود دركار مى‌آرد و خويشتن را به اسم سميع و بصير و عالم و قائل متخلّق مى‌گرداند.

و همچنين قواى باطن را از حضيض نقايص و انحرافات جهل و بخل و طيش‌«61» و ظلم و قساوت، الى غير ذلك، به اوج كمالات و صور اعتدالات عقل و كرم و حلم و رأفت خواهد كه برساند.

حينئذ از مقام اسلام به مقام ايمان ترقّى كرده باشد و در اثناى سير در كليات مقاماتِ ايمانى چون توبه و زهد و ورع و توكل و رضا و جزئيات هر مقامى، خود را به اسماى حق چون كريم و حليم و علّام و رؤوف و امثال آن بر وفق:

متخلّق مى‌كند و مقام ايمان را از اين جهت مقام تخلّق گويند.

پس چون احكام انحرافات از ظاهر و باطن نفس منتفى گردد، صورت وحدت و عدالتى كه در مشيمه نفس كامن بود متولد شود و نام آن صورت، دل است، پس اين‌ دل به حكم‌ «وَ وَسَعَنى قَلْبُ عَبْدى... «63» محلّ تجلّى اسمى شود از توابع اسم ظاهر حق كه منشأ تعيّن نفس و مزاج اين شخص بوده باشد و در وقت سقوط نطفه و نفخ روح و زمان ولادت، محكوم تأثير و تربيت آن اسم افتاده و حينئذ به آن اسم متحقق شود، أعنى در وقت تجلّى آن اسم در دل او، اسم و رسم او به كلّى از ميان برخيزد تا همه آن اسم باشد و آنگاه از مقام ايمان به مقام احسان ترقّيش محقّق شود و آن اسم كه در دل او تجلّى كرده است و اثرى از آثار آن اسماى ذات مذكور است، حينئذ سمع و بصر و لسان و يَد و رِجلْ و عقل او گردد، تا از اخبارى كه در حقيقت اين مقام تحقّق وارد است لطايف آن را فهم كند.

پس در مراتب اسما، سير كردن گيرد و تحقق به هر اسمى او را مستعد تحقق به اسمى ديگر مى‌گرداند تا به همگى اسما كه اسم ظاهر، جامع ايشان است متحد شود.

آنگاه سير در باطن روح آغازد تا به همه اسماى باطن تنزيهى تحقّق يابد، آنگاه به تجلّى جمعى كمالى رسد و اين سير مضاف به ساير كاملان است. اما سير مصطفوى از اين حضرت جمع قاب قَوْسَين است تا به مقام احديت جمع أو أدْنى كه لا أعلى و لا أَكْمَلَ مِنْهُ.

اما فايده تقيّد سرّ و نفس شريفش به حضرت غيب و مقام احسان، تجلّيات ذاتى و علوم حقيقى و مكاشفات صحيح است. و فايده تقيّد حواس و قواى ظاهر و باطنش به مقام ايمان، در اين نشأت دنيا التذاذ اوست به ذكر و فكر و سماع و عبرت‌ها و در نشأت آخرت به رؤيت دائم بالبصر«64» و سماعِ كلام بى واسطه و غير آن.

و فايده تقيّد مزاجش به مقام اسلام تحقق باشد به ابتلائات احكام شريعت در اين نشأت و تلذّد بدان و كشف دقايق حكمت و در هر حكمى از احكام شرعى و علت تعيين و تحديد اعداد و اوقات و مقادير در نماز و روزه و زكات و حج و غير آن و كمال انبساط حقيقت او در جميع عوالم و نشأت دنيوى و برزخى و حشرى و جنانى و كثيبى‌«65» و غير آن به آن تقيّد مزاج به مقام اسلام باز بسته است و برخوردارى از صور و نتايج آن اعمال و عبادات شرعى در برزخ و حشر كه جنّات و حور و قصور، عين آن صور است هم بدان متعلّق و هر چند اوقات باشد كه نفس و حواس و مزاجش همرنگ سرّ گردد، اما به حكم نشئات و آن حكمت‌هاى مذكور آن را ثباتى و دوامى بيشتر نتواند بود.

بدان وفّقك اللَّه كه: همچنانكه افلاك و كواكب، صور و مظاهر حقايق و اسماى الهى‌اند و تشكّلات اتّصالات ايشان مظاهر توجّهات و اجتماعات حقايق و اسما؛ و از اين جهت در اين عالم مؤثّرند و صور نتايج آن تشكّلات و اتّصالات اينجا در اين نشئات دنيا به صور امزجه و اشخاص و اقوال و اعمال و احوال ايشان متشخّص و متجسّد مى‌شوند، همچنين قوا و اعضاى اين صورت انسانى كه مجمل همه عالم است، مظاهر و صور همان حقايق و اسماى الهى‌اند و تشكّلات و اتّصالات اين صور نيز كه اعمال و اقوال عبارت از ايشان است هم مظاهر توجّهات و اجتماعات‌ همان حقايق و اسما است، هر چند اين صور انسانى را از آن مظهريت آگاهى نيست، لاجرم همچنانكه صور و نتايج آن تشكّلات و اتّصالات اگر چه اعراضند، اينجا ظاهر و متجسّد مى‌شوند، همچنين اين صور اقوال و اعمال انسانى هر چند اعراضند اما در افلاك و اطباق متجسّد مى‌گردند و جمله صور برزخى و حشرى و جنانى و غير آن عين آن هيئات متجسّده‌اند و نفوس انسانى در برزخ به آن صور متعلّق مى‌شوند و نعمت و نقمت ايشان در برزخ از حيثيّت آن صور به ايشان مى‌رسد.

اما هر فعلى و عملى و قولى كه به قصدى و نيّتى صحيح مقرون مى‌باشد به حسب قوّت نسبت آن نيّت به وحدت و اخلاص، تجسّد او در فلكى عالى‌تر مقدّر مى‌شود، تا اگر حكم وحدت و اخلاص بر قولى و عملى غالب آيد به حكم:

آن به كلى به عالم وحدت مرتفع شود و در اين افلاك هيچ صورت نپذيرد.

و إليه الإشارة بقوله (صلى الله عليه و آله) فى جملة حديث:

و بقوله عليه الصلاة و التحيّة:

و اما هر فعلى و قولى كه از نيّتى و قصدى صحيح خالى ماند يا به يكبارگى هَباءً منثوراً شود تا از اين عالم خاك و آب و هوا و آتش تجاوز نكند و در نشأت آخرت منضمّ با صورت جسمانيش مصور گردد و در جسمش افزوده موجب شدت عذاب صاحبش شود، أعاذناللَّه من ذلك.

و الإشارة إليه بقوله (صلى الله عليه و آله):

و ديگر اشارات نصوص قرآن و احاديث صحاح با نظر ارباب كشفِ صحيح مطابقند كه سطح كرسى كريم، زمين بهشت است و سقفش عرش.

اما اشارت قرآن عزيز آن است كه به چيزى كه سعتِ كرسى را وصف فرموده است به عين همان چيز عرض بهشت را وصف كرده است، قوله تعالى:

و قوله تعالى:

و اما دلالت حديث، قوله (صلى الله عليه و آله):

و از اين اقوال و اعمال آنچه به مقاصد صحيح مؤيدتر باشد در اين بهشت به صورت حدائق و اشجار و ثمار و انهار و حور و قصور متجسّد مى‌شود و الدليل عليه قوله تعالى:

و قوله تعالى:

و شك نيست كه سعى و عمل عَرَضند وَ الْعَرَض لا يبقى زَمَانَيْنَ على الصحيح، فكيف يُرى‌ فى الزمان الثانى؟ و نصّ صريح، رؤيتِ عينِ سعى و عمل اثبات مى‌كند پس آن رؤيت جز به اين طريقِ تجسّد نتواند بود. و قوله (صلى الله عليه و آله):

پس به واسطه اين تجسّد مذكور، حقيقت كامل منبسط مى‌شود و بناى كمالش به آن انبساط محكم مى‌گردد.

اما علوم حقيقت نتايج بيان اوست از حيثيت مقام احسان و تحقّق به اسما و صورتى كه او راست در وسط حقيقى عالمِ ارواح و مثال و علوم شريعت و اسرار و دقايق حكمت‌هاى احكام شرعى مستنبط باشد از بيان او «مِن حيثُ مقامِ الإسْلام و التعلّق بالأسْماء و خصايصِ أفعالِه وَ أقوالِه الْمُخْتَصَّة بِمِزاجِهِ الكامِلِ الواقِعِ فى حاقِّ الوَسَطِ وَ الْإعْتِدالِ «77»

از بيانات فوق استفاده مى‌شود كه هر كس با سعى و كوشش و جدّ و جهد خويش به مرتبه اسلام و ايمان و احسان برسد:

اوّلًا: تمام مسائل مادّى و دنيايى به هر صورت كه باشد در نظرش سهل و آسان و از دست رفتنى جلوه كند.

و ثانياً: تمام همّت خود را بعد از معاش حلال، صرف رشد عقل و فكر و قلب و روح نمايد، تا جايى كه مظهر اسما و صفات شود.

ثالثاً: با فيوضات اخروى اتحاد پيدا كرده، در آن جا آثار وجودى خويش را كه متولّد از اسلام و ايمان و احسان بوده به صورت فردوس و يا جنّت و رضا و خشنودى حق خواهد يافت.

اينچنين انسان در برابر حوادث و ابتلائات و فتنه‌ها و آزمايش‌ها، بى‌شكست است و بلكه تمام مكاره براى او زمينه تذكر و توجه نسبت به حضرت محبوب است و گشايش كار خويش را هم جز به دست رحمت و لطف دوست نخواهد دانست.

آرى، انسان عجيب‌ترين موجود جهان از نظر باطن و ملكوت وجود است كه با كمك اسلام يعنى عمل به شريعت و ايمان يعنى خلوص و اخلاص و احسان يعنى فناى در حق مى‌تواند به وصال محبوب واقعى يعنى حضرت ربّ العزّه برسد.