فراز 3 از دعای 8 ( فخرفروشی ثروتمندان )

بود مرد آن كه حق را بنده باشد

به داغ بندگى مرد است هر مرد

بود مرد آن كه او زد بر هوا پاى‌

رگ و ريشه هوس از سر بدر كرد

بود مرد آن كه دل كَنْد از دو عالم‌

به يك جا داد و گشت از خويشتن فرد

بود مرد آن كه با حق انس بگرفت‌

به او پيوست و ترك ماسوا كرد

بود مرد آن كه او رست از من و ما

برآورد از نهاد خويشتن گرد

بود مرد آن كه فانى گشت از خود

ز تشريف بقاى حق بقا كرد

خداوندا ز فضل خود مدد كن‌

كه ره يابم به مردى تا شوم مرد

به مردى مى‌رسى اى فيض و مردى‌

به شرط آن كه گردى از خودى فرد

(فيض كاشانى) مردم مى‌ديدند هر چه گرسنگان بيشتر مى‌شوند او بيشتر در پى جمع آورى ثروت مى‌افتد و هر چه برهنگان زيادتر مى‌گردند او با لباس‌هاى فاخر خود بيشتر تجمّل و آرايش مى‌كند، علاوه بر اين كه غرور و بزرگى هم مى‌فروشد و همچنان راه طغيان و ظلم خود را دنبال مى‌كند.

لاجرم جمعى تصميم گرفتند روح خير را در او تحريك كرده از آن خواب گرانش بيدار سازند، لذا از درِ خيرخواهى نصيحتش كردند كه مال نبايد وسيله گمراهى انسان گشته و ميان او و احسان به مردم و ناديده گرفتن لغزش‌هاى محتاجان و خوشدل نمودن و تلطف بر بيچارگان حايل گردد، بلكه بهترين وسيله است براى اين كه انسان بتواند به چنين كارهاى نيكى توفيق يافته نام نيك دنيا و ثواب آخرت را به دست آورد.

مضافاً بر اين كه احسان به خلق بهتر از خود انسان مال را نگهدارى كرده، باقى مى‌گذارد.

سپس اضافه كردند كه ما براى مال تو كيسه طمع ندوخته‌ايم، اين تو و آن اموالت، هر چه مى‌خواهى از آن استفاده كن، ما پيشنهاد ديگرى به تو داريم كه خيرش عايد خودت مى‌شود و آن اين است كه مگر مقصود تو غير اين است كه از رزق طيّب حلال دنيا كام برگيرى؟ البته بگير، لكن فقرا را هم در نظر داشته باش و كاميابى از دنيا، محتاجان را از يادت نبرد و به شكرانه اين كه خداوند به تو احسان كرده تو نيز به ايشان احسان كن تا نعمت برايت محفوظ مانده و ثروت بركت كند و از آن فقط خير بينى و مايه درد سرت نشود.

لكن يك مرد طاغى كجا گوشش بدهكار نصيحت است و چگونه ممكن است اندرز را تا پرده دل او نفوذ داد؟ علاقه به مال شراشر دل قارون را پر كرده و جايى براى نصيحت باقى نگذاشته، به علاوه در او علوّ و استكبار به بار آورده، ديگر كجا از افراد خير خواه حرف مى‌شنود؟ به نظر او اين افراد كسى نيستند كه به او دستور دهند و او اطاعتشان كند؟ اصولًا به اينها چه ربطى دارد كه در كار او مداخله كرده و به رفتارهاى خصوصى او دست اندازى نمايند!

او در ردّ گفتار آنان با كمال خشونت گفت: من احتياجى به نصيحت و خير خواهى شما ندارم، عقل من خيلى از عقل شما بيشتر و فكرم بسيار از فكر شما تيزتر است، شما گمان كرده‌ايد هر كسى مى‌تواند چنين مالى به دست آورد؟ اين عقل و فكر من بود كه چنين موفقيتى نصيبم كرد، علاوه من نسبت به اين مال سزاوارتر از ديگرانم، پس خواهش مى‌كنم اين خيرخواهى را براى خود نگه داريد و با آن امور خود را اصلاح نماييد.

آنگاه براى اين كه دل مردم را بيشتر به درد آورد با تجمّل و جلال و شكوه هر چه تمام‌تر از خانه بيرون آمده و نمونه‌اى از بسيار و مشتى از خروار ثروت خود را به رخ مردم كشيد.

مردم فقير كه او را ديدند با چه لباس‌هاى فاخر و چه اسب‌هاى قيمتى بيرون آمده و خدم و حشم وى از عقبش روانند، چشم‌هايشان خيره گشته و همه به تماشايش نزديك آمده، دل‌هايشان چاك شد از اين كه او را در آن ناز و نعمت و خود را در اين فقر و نكبت ببينند، به يكديگر مى‌گفتند:

﴿يا لَيْتَ لَنا مِثْلَ ما اوتىَ قارُونُ إنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظيمٍ﴾«4»

اى كاش مانند آنچه به قارون داده‌اند براى ما هم بود، واقعاً او داراى بهره بزرگى است.

﴿وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ﴾«5»

و كسانى كه معرفت و دانش به آنان عطا شده بود، گفتند: واى بر شما پاداش‌ خدا براى كسانى كه ايمان آورده و كار شايسته انجام داده‌اند بهتر است. و [اين حقيقت الهيه را] جز شكيبايان در نمى‌يابند.

موسى (عليه السلام) هر چه به قارون در اين خصوص اصرار كرد سود نبخشيد و فايده‌اى نداشت و قارون به گفتار موسى اعتنا نكرد و خود را بالاتر از آن ديد كه به فرمان حق سرفرود آورد.

موسى پس از مدتى زياد كه قارون را به راه خدا دعوت كرد و وى را با مواعظ حسنه پند داد ولى از به راه آمدن وى مأيوس شد از خدا خواست تا عذابش را بر او نازل كند و مردم را از فتنه و اغواى وى نجات دهد.

خدا دعاى موسى را مستجاب كرد و زمين را فرمود تا او و خانه او را در خود فرو برد.

آن روز از اموال و خدم و حشم كسى كه او را يارى كند نبود، تنها خدا بود كه مى‌توانست به فريادش برسد ولكن او از خدا كمك نخواست.

﴿فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الأْرْضَ فَما كانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرونَهُ مِنْ دُونِ‌اللَّهِ وَ ما كانَ مِنَ الْمُنْتَصِرينَ﴾«6»

پس او و خانه‌اش را در زمين فرو برديم، و هيچ گروهى غير از خدا براى او نبود كه وى را [براى رهايى از عذاب‌] يارى دهد، و خود نيز نتوانست از خود دفاع كند.

زمين قارون و اموالش را بلعيد و داستانش مايه عبرت قوم موسى و پيروان فقيرش گرديد و چون مردم سرانجام وى را ديدند از آن آرزوهايى كه كرده بودند پشيمان گشته و حضرت حق را شكر كردند كه مثل قارون نشدند.«7»

البته اين عذاب و خوارى فقط مخصوص قارون نبوده، بلكه بر اساس سنّت حتميه الهيه دامنگير هر ثروتمند فخر فروش و متكبر خودبين است.

19- بدرفتارى با زيردستان‌

سفارشى كه فرهنگ پاك اسلام نسبت به زيردستان اعم از فرزندان و كارگران مراكز كار و منازل دارد، در تاريخ مكاتب اعتقادى و سياسى و اجتماعى سابقه ندارد.

قرآن مجيد به مطلق نيكوكارى و به خصوص نيكى به زيردستان اصرار و امر واجب دارد.

﴿وَ أحْسِنُوا إنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ﴾«8»

ونيكى كنيد كه يقيناً خدا نيكوكاران را دوست دارد.

﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ﴾«9»

به راستى خدا به عدالت و احسان و بخشش به خويشاوندان فرمان مى‌دهد.

امام صادق (عليه السلام) فرمود:

وَ دينُهُمُ الْوَرَعُ وَالْعِفَّةُ- إلى أن قال- وَ حُسْنُ الصُّحْبَةِ وَ حُسْنُ الْجَوارِ.«10»

فرهنگ و آيين ائمّه (عليهم السلام) ورع و عفّت ... و نيكو معاشرت كردن با همه و نيكو همسايه‌دارى است.

از حضرت باقر (عليه السلام) وارد شده:

أرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فيهِ بَنَى اللَّهُ لَهُ بِيْتاً فِى الْجَنَّةِ: مَنْ آوَى الْيَتيمَ، وَ رَحِمَ الضَّعيفَ، وَ أشْفَقَ عَلى والِدَيْهِ، وَ رَفِقَ بِمَمْلُوكِهِ.«11»

چهار خصلت است كه در هر كس باشد خداوند خانه‌اى در بهشت براى او بنا مى‌كند: پناه دادن به يتيم، ترحّم به ضعيف و ناتوان و آن كه زير دست است، مهربانى به پدر و مادر و نرمى با آن كه در اختيار انسان است.

امام صادق (عليه السلام) مى‌فرمايد:

مَنْ أرادَ أنْ يُدْخِلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فى رَحْمَتِهِ وَ يُسْكِنَهُ جَنَّتَهُ، فَلْيُحْسِنْ خُلْقَهُ وَلْيُعْطِ النَّصَفَةَ مِنْ نَفْسِهِ، وَلْيَرْحَمِ الْيَتيمَ، وَلْيُعِنِ الضَّعيفَ، وَلْيَتَواضَعْ للَّهِ الَّذى خَلَقَهُ.«12»

كسى كه علاقه دارد خداوند او در رحمتش جاى دهد و وارد بهشتش كند، بايد كه اخلاقش نيكو بماند، از جانب خود به همگان انصاف دهد، به يتيم رحمت آورد، به ضعيف و زيردست كمك كند و براى خداوندى كه وى را آفريده تواضع نمايد.

20- ناسپاسى در برابر خوبى ديگران‌

ادب انسانى و اسلامى اقتضا مى‌كند كه انسان در برابر خوبى و احسان ديگران به شكر و سپاس برخيزد.

آنان كه نيكى‌هاى ديگران را توجهى نمى‌كنند و خوبى‌هاى مردم را نسبت به خود به نظر نمى‌آورند و در برابر احسان ديگران به سپاس و شكر برنمى‌خيزند، انسان‌هايى دور از واقعيت و جداى از حقايق فضايل اخلاقيه‌اند.

اسلام از انسان مى‌خواهد خوبى ديگران را به عملى بهتر از عمل آنان يا مثل آن‌ پاسخ گويد:

﴿وَ إذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأحْسَنَ مِنْها أوْ رُدُّوها إنَّ اللَّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَىْ‌ءٍ حَسيباً﴾«13»

و هنگامى كه به شما درود گويند، شما درودى نيكوتر از آن، يا همانندش را پاسخ دهيد؛ يقيناً خدا همواره بر همه چيز حسابرس است.

در روايات بسيار مهم آمده، سپاس در برابر نيكى ديگران در حقيقت سپاس خدا است. امام رضا (عليه السلام) مى‌فرمايد:

مَنْ لَمْ يَشْكُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقينَ لَمْ يَشكُرِ اللَّهَ عز و جل.«14»

هر كس احسان و انعام و محبّت ديگران را سپاس نگويد، خداوند عز و جل را شكر نگفته است.

در روايت آمده: خداوند به بنده‌اى از بندگانش در روز قيامت مى‌فرمايد: آيا فلانى را سپاس گفتى؟ عرضه مى‌دارد: الهى تو را شكر كردم. خطاب مى‌رسد: اگر او را شكر نكردى مرا شكر ننمودى.«15»

قرآن مجيد تشكر از خوبى ديگران را سفارش مى‌كند:

﴿وَ وَصَّيْنَا الإْنْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ امُّهُ وَهْناً عَلى وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فى عامَيْنِ أنِ اشْكُرْلى وَ لِوالِدَيْكَ إلَىَّ الْمَصيرُ﴾«16»

و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش كرديم، مادرش به او حامله شد [در حالى كه‌] سستى به روى سستى [به او دست مى‌داد] و باز گرفتنش [از شير] در دو سال است [و سفارش كرديم‌] كه براى من و پدر و مادرت سپاس گزارى كن؛ بازگشت [همه‌] فقط به سوى من است.